Het luchtkasteel van de Russische democratie

‘Weet je wat het is?’ zegt mijn schoonvader, terwijl hij in de keuken van zijn Hans-en-Grietje-huisje, sprookjesachtig ingekapseld door de sneeuw, het deeg kneedt voor de pelmeni, de Russische ravioli. ‘Mijn leven lang ben ik omringd geweest door leugens. Toch heb ik er altijd het beste van willen maken. Ik kon goed leren, werd ingenieur. En later partijlid. Je geloofde er niet in. Sterker: je háátte het.’

Mijn schoonvader, Rudolf Pobat, werd in 1937 geboren in Moermansk. Voor een Rus van vijfenzeventig is hij buitengewoon vitaal. Hij woont met zijn tweede vrouw Nina in de bossen buiten Petersburg. Sinds drie jaar hebben ze aardgas.

Zijn eerste vrouw, mijn schoonmoeder Irina Pobat – ‘Van de Feinstein-kant’ – werd twee jaar geleden in een ziekenhuis feitelijk vermoord. Ze ligt nu op een begraafplaats, met de naam ‘Slachtoffers van de 9de januari’, waar reeds in de Sovjettijd – zij het mondjesmaat en met communistische tegenzin – een primordiale Joodse afdeling werd getolereerd. De naam slaat op de eersten die daar werden begraven. Het waren de slachtoffers van de opstand van 1905, toen studenten, liberale actievoerders maar voornamelijk proletarische stumpers onder aanvoering van een geestelijke (vader Gapon) met kerkbanieren en afbeeldingen van tsaar Nicolaas II naar het Winterpaleis trokken om verbetering van hun levensomstandigheden te eisen. Tweehonderd demonstranten werden door de keizerlijke troepen in de al snel rood kleurende sneeuw neergeknald; een veelvoud raakte gewond. Als gevolg van deze ‘Bloedige Zondag’ kwam er voor het eerst een soort parlement: de Staatsdoema. Een ‘constitutioneel luchtkasteel’, volgens Zinaida Gippius, de briljante chroniqueur van haar tijd.

De huidige volatiele sfeer in Rusland, waarbij men na de verkiezingsfraude van afgelopen december massaal de straat is opgegaan om nieuwe verkiezingen, vrijlating van de politieke gevangenen en meer rechten en burgerlijke vrijheden in het algemeen te eisen, wordt door sommigen vergeleken met de Revolutie van 1917. Maar het is natuurlijk die van 1905 – als je al een vergelijking wilt maken. De Russische democratie is, ruim een eeuw na dato, nog steeds een luchtkasteel.

Opkrassen

Over die moord op mijn schoonmoeder wil ik u – met permissie – nog iets vertellen. Het zegt veel over het land waar ik inmiddels zestien jaar woon en dat op 4 maart wederom Vladimir Poetin tot president kiest. Is het niet in de eerste ronde, dan zeker in de tweede.

Op een dag in de herfst kwam mijn vrouw Julia hevig ontdaan thuis. Bij haar moeder was blaaskanker gediagnosticeerd. Ongeneeslijk. Wat doe je dan, in Rusland? Je gaat met een zak geld naar het ziekenhuis, voor de beste verzorging. Maar ditmaal bespeurden we bij het verplegend personeel en de dokters weinig animo. ‘Waar maakt u zich eigenlijk druk om? Ze is al bijna vierenzeventig – een stokoude vrouw!’ De poen aanpakken deden ze onderwijl natuurlijk wel. Dagelijks kwam Julia haar moeder eten brengen. Niettemin ging haar toestand snel achteruit. Op een ochtend in februari was het gebeurd. Dezelfde middag stonden we in de Dostojevskistraat, waar een van de Petersburgse filialen der ‘rituele diensten’ is gevestigd – Julia, haar broer Aleksej en ik. De sneeuw lag in witte loopgraven hoog opgetast. Mensgrote ijspegels fonkelden aan de zinken dakgoten. ‘Wat komen jullie hier doen?’ Een portier keek ons met een opgezwollen wodkakop aan.

‘De begrafenis van onze moeder regelen,’ gaf mijn zwager als antwoord. ‘Een kist uitzoeken. Ze is vanmorgen overleden.’ ‘Luxedienst of gewone?’

‘Dat weten we nog niet. We willen denk ik eerst…’ ‘Aansluiten bij balie drie.’ De man maakte chagrijnig een zwaai naar links. ‘Maar eerst jullie poten vegen! Voor de duivel! Het is hier geen stationsrestauratie!’

Evenzeer verteerd door rouw als door twijfel, besloten mijn vrouw en haar broer tot autopsie. Hadden ze dat maar niet gedaan. De uitslag was namelijk onthutsend: van kanker bleek in het geheel geen sprake. Hoewel we de beste dokters hadden benaderd die er waren, en hun handen hadden gezalfd met roebels en dollars, was mijn schoonmoeder gestorven aan een banale verwaarloosde blaasontsteking. ‘Ze hebben haar vermoord!’ Julia gilde het uit. ‘Ze hebben mama in dat ziekenhuis gewoon vermóórd!’ Medische tuchtcommissie? Rechter? Nee, voor degene die hier woont zijn er grofweg twee opties: ofwel je schikken, ofwel opkrassen naar het buitenland.

Fanaticus

‘Mijn vader voer in de oorlog op de Witte Zee,’ gaat mijn schoonvader verder in de keuken. ‘Als hydrograaf hielp hij de Amerikaanse hulptransporten – de zogeheten Moermansk-konvooien – te begeleiden. Iedere dag, ie-de-re dag, verkeerde mijn moeder in de angst dat hij niet meer zou thuiskomen. En niet vanwege de ijzige golven van de zee, maar vanwege de repressie. Toen Stalin in 1953 overleed, rende ze naar de winkel voor een fles Sovjetchampagne: “Eindelijk, de schoft is dood!” Als kind had ik alles al door. Maar goed, ik werd dus partijlid. Ik had per slot van rekening een vrouw, een gezin. Zo gingen de jaren voorbij. Als je jong bent, is het leven zalig. Ik werd twee keer voor langere tijd uitgezonden als specialist – één keer naar Roemenië, later naar Finland. De schepen die daar voor de USSR werden gebouwd, moest ik certificeren. Maar ook daar, op mijn buitenlandse post, werd je steeds in de gaten gehouden. Je moest op de ambassade steeds verplicht lezingen bijwonen. Over marxisme en dergelijke onzin. Je werd uitgehoord. Door types als Poetin. In Dresden was hij destijds als spion belast met exact dat soort werk: het volgen en uithoren van mensen. Grofweg had je twee soorten communisten: zij die deden alsof en de fanatici. Poetin was en is een fanaticus. Hij is opnieuw een gelovige, namelijk een gelovige in de leugen die hij zelf heeft gecreëerd. De leugen dat hij God is – een tsaar die ongestraft links en rechts kan stelen. En straffen uitdelen.’ Hij loopt naar de Wit-Russische gaskachel die staat te knallen in de gang, trekt aan een pook en verzucht: ‘Maar goed, toch waren we op onze manier gelukkig. Ik kreeg een deel van mijn salaris in valuta. Een drol, maar niettemin: harde valuta! Zo kon ik op mijn veertigste mijn eerste auto kopen – een Wolga. Iedereen benijdde mij natuurlijk. ‘s Zomers gingen we op vakantie naar de Baltische Zee.’

Dictator voor het leven

In de keuken, waar in het voorjaar de zwarte kater Johnny de eerste veldmuizen vangt, heerst de gehele dag het oppositionele radiostation Echo Moskvy – de Echo van Moskou. Commentatoren, analisten en columnisten treden af en aan. Voortdurend mompelt mijn schoonvader: ‘Juist, juist – geen domme jongens. En de vrouwen op deze zender: dat zijn allemaal hoofden – doorgaans jong, maar allemaal hóófden!’ Nadat hij Nina en Julia in het kamertje heeft toegeroepen dat ze de tafel moeten ontruimen om de pelmeni te gaan vouwen, schuift mijn schoonvader de volumeknop van de radio hoger. Een beroemde commentator spreekt over de aanstaande verkiezingen, de protesten, de politieke situatie in het land. De implosies van tsaristisch Rusland en de Sovjetunie kwamen niet door een klap van buitenaf of van een opstand, beweert de deskundige, maar waren eerder het gevolg van een voortwoekerende vreemde ziekte – de politieke versie van Sartres existentiële walging. Rusland is hieraan wederom ten prooi. Was Poetin een jaar geleden voor het volk nog een held, vergaf men hem zijn repressie, de corruptie en de willekeur – in ruil voor welvaart en reisjes naar de zon – dat alles is nu voorbij. Twee gebeurtenissen hebben dit proces versneld: dat Poetin zichzelf in september, op het congres van zijn partij Verenigd Rusland, feitelijk uitriep tot dictator voor het leven; en dat hij daarna, in december, de parlementsverkiezingen cynisch vervalste. Poetin en de zijnen, aldus de commentator, ruiken nu de lavadampen van hun eigen Pompeii. ‘Juist, heel juist!’ oordeelt mijn schoonvader. ‘Geen domme jongen, die daar spreekt. Wat denk jij ervan?’ Ik zeg dat ik het – in grote trekken – met de analyse eens ben. ‘Een hoofd, deze man, een hoofd! Maar hij vergeet één ding. Een heel belangrijk ding. Dat vertel ik je zo direct wel – eerst gaan we pelmeni vouwen! Ik wil voor zeven uur aan tafel.’ Hij bukt en geeft Johnny wat gehakt; deze draait dankbaar rond de broekspijpen van de met dons gevoerde werkmansoverall die mijn schoonvader ‘s winters draagt.

Kaartjes voor lijk van Lenin

Julia ontmoette ik eind jaren tachtig; ik waarde toen reeds rond in de USSR waar de coulissen van het communisme steeds meer begonnen te schuiven. Zij was een weduwe van zesentwintig. Haar eerste man was het jaar ervoor bij een expeditie in het Pamirgebergte verongelukt. Met zes anderen. Hun lichamen werden nooit gevonden. Teneinde met mij te kunnen trouwen, moest ze eerst een notaris omkopen. Om te scheiden van haar dode man. Alsof het een vloek betrof, vertelde ze me dit tragische lot al de eerste dag. ‘Ik ben dus weduwe,’ sprak Julia.’

Over mijn bestaan hangt ook een sluier,’ zei ik.

‘O ja, wat doe je dan?’

‘Kaartjes verkopen voor het lijk van Lenin.’

‘Maar dat mausoleum is toch gratis?’

‘Juist daarom.’ Ik was vertegenwoordiger van een reisorganisatie in Moskou. Het vieze handeltje deed ik erbij. Wisten die toeristen veel: ze waren allang blij dat ze die mummie – buiten de rij om – konden zien. Tien dollar per persoon! Het meeste geld moest ik afdragen aan een neef van de hoofdbewaker van het Kremlin. Zo maakte ik de geboorte van de moderne Russische corruptie van binnenuit een beetje mee. Met de belofte dat ik mijn leven zou gaan beteren – ooit zou ik gaan schrijven – koos Julia niettemin voor mij. Met het Russische leven raakte ik steeds verder verstrengeld. De familie Pobat woonde destijds bijeen op een krap flatje in Leningrad, volgestouwd met stoffige boeken. Ook de oude Boris Nikolajevitsj, de held van de Witte Zee, schuifelde er op Tataarse sloffen nog rond. Ruim over de tachtig. Hij kneep me in de wangen en mompelde: ‘Hollander? Maar je bent een gezonde vent. Als je het maar wel langer uithoudt dan nummer één…’ Toen ik hem vertelde dat mijn vader in de jaren vijftig als koksmaat eveneens had gevaren op de grote vaart, zwol zijn bejaarde zeemansborst op tot slagschiphoogte, als in dat beroemde gedicht van Komrij.

We gaan in zaken!

Voor alles moest je destijds in de rij staan – er was niks, niks, niks. Geen wc-papier, geen thee, geen eieren, geen preservatieven, geen medicijnen tegen hoge bloeddruk en gastritis. Geen nietjes voor je nietapparaat – niks. Het was de tijd van ‘Help de Russen de winter door’. Mijn schoonvader werkte in die periode op het Scheepsregister, in een monumentaal pand vlak naast de Hermitage. Zijn maandsalaris was het equivalent van zes pakjes Marlboro, dan wel anderhalve kilo surrogaatkoffie of een Poolse spijkerbroek. Ik sprong de familie, waar ik kon, een beetje bij.

Fanatiek volgde mijn schoonvader de politiek. Ook toen al. Hij was een vijftiger; de toekomst lag nog voor hem open. Hij was nog vol hoop. Op een mistige herfstdag trok hij me eens, direct na binnenkomst in het flatje, naar het flikkerende oog van de Sovjet-tv. Gorbatsjov sprak! Er zou nu snel een wet worden aangenomen die het privé-eigendom regelde. Handeldrijven en winst maken zou niet langer geheel verboden zijn. Mijn schoonvader kwam overeind, sprak opgewonden: ‘O, nu wordt alles anders. Alles wordt anders! Jongen, weet je wat? We gaan in zaken!’ Julia’s moeder stond sceptisch in een hoek haar geblondeerde hoofd te schudden. Ze kende haar man – veel te aardig, te zacht, te intellectueel ook.

Rudolf Borisovitsj Pobat was inderdaad net zomin een zakenman als ik. Dat handeltje rond het mausoleum – daar was ik gewoon ingerold. We probeerden wel wat, maar alles ging mis. Ook werd ik bedonderd door partners. Een half jaar later woonden Julia en ik in Holland. Julia ging schoenen verkopen in de Kalverstraat en wilde promoveren; zelf geraakte ik in de wereld van de pek en veren der schrijverij. Mijn schoonvader ging in de uiteenvallende Sovjetunie elke dag naar zijn werk – met dat salaris van zes pakjes westerse sigaretten per maand. Af en toe stuurden we vanaf het postkantoor levensmiddelen en geld naar Julia’s bloedverwanten in het rijk, dat onder leiding van Boris Jeltsin bezig was zijn reaganiaanse mantel van het kwaad voorgoed af te leggen.

Zwarte bivakmutsen

Buiten raast een sneeuwstorm. Het heldere hemelblauw en de zon zijn door de elementen opgeslokt. De pelmeni hebben vijf minuten gekookt – in een pan water, met wat zout en laurierblad. Ze zijn verrukkelijk. We spoelen alles weg met wodka.

Tot zijn zeventigste heeft mijn schoonvader gewerkt. Een unicum: het gros van de Russen is op die leeftijd allang gaan hemelen. Nu geniet hij van een pensioen van elfduizend roebel, 261 euro in de maand. Hij is niet verbitterd, wel diepbedroefd – met een sluimerende woede. Hij heeft één kleinzoon, Dima, die pas naar Israël is geweest. Misschien wil hij er wel voorgoed blijven. ‘Ik begrijp ze daar wel – welk land wil nu niet mooie en jonge mensen hebben? Maar hoeveel jaar heb ik nog? Ik wil die jongen hier helemaal niet kwijt.’ Als hij overgaat op de whisky – gewoonlijk drinkt hij nooit – begint hij te fulmineren tegen de kliek rond Poetin. Wist ik van de gebroeders Rotenberg? Deze vriendjes van Poetin uit Petersburg waren in een paar jaar miljardair geworden. Multimiljardair! Met overheidsbestedingen als de aanleg van wegen en de handel in drank. Het gehele land was in de greep van deze lokale godfathers. Over de anti-corruptieblogger en jurist Aleksej Navalny – de James Dean van het huidige Russische volksverzet – is mijn schoonvader terughoudend. Natuurlijk heeft Navalny met zijn aanval op het bolwerk van ‘oplichters en dieven’ gelijk. De schema’s van de corruptie in het land heeft hij haarfijn blootgelegd. Zo blijken kinderen van gouverneurs en politici – vaak nog geen achttien jaar oud – hele fabrieken of aandelenpakketten te bezitten in Russische bedrijven van vele tientallen miljoenen dollars. Bij het staatsbedrijf Transneft – dat 93 procent van de oliepijpleidingen beheerst – verdween enkele jaren geleden zomaar driehonderd miljoen dollar aan liefdadigheid. ‘Liefdadigheid – paleizen voor zichzelf aan de Côte d’Azur zullen ze bedoelen! Maar weet je wat? Die Navalni is niet voor niets de partij waarop ik stem uitgezet – Jabloko. Hij flirt nog steeds openlijk met de nationalisten. Zogenaamd om de immigratie van vreemdelingen “bespreekbaar” te maken. Als probleem. Ik vertrouw hem niet helemaal, of beter gezegd: die jongen speelt met vuur. Nu lopen er in de protestmarsen voornamelijk frisse en jonge mensen aan achter acteurs, schrijvers, musici. Laten we eerlijk zijn: het is vooral een revolte van de culturele elite. Ze hebben de mensen op de kantoren met de goede baantjes eindelijk wakker gemaakt. Maar als degenen die in dit land écht lijden eens de straat opgaan? Wat dan? Die zullen zich niet scharen rond kunstenaars, maar rond de agressieve schreeuwbekken van het nationalisme. De types met zwarte bivakmutsen op en met zwarte vlaggen. Dan kan men nog wel eens heimwee krijgen naar de schoft die Vladimir Poetin heet.’

Turkenbak

Hij kan eigenlijk niet tegen drank; als mijn schoonvader opstaat en naar het toilet loopt (voor het doorspoelen heeft Nina twee verse emmers sneeuwwater klaargezet) sleept hij met zijn linkerbeen. Ik word weemoedig, denk aan vroeger. Wat lang geleden alweer dat hij eens in Holland was! Het was 1992. Julia en ik bewoonden een huurflat aan de kust. Wandelend langs het Zandvoortse strand vertelde mijn schoonvader me over de zeven jaar die hij als jongen in Kaliningrad had doorgebracht. De zee hier deed hem denken aan die in Oost-Pruisen. Als kind zag hij hoe de sovjets de laatste mooie panden daar verwoestten. Zo bliezen ze het oude slot van Königsberg op. Uit pure vernielzucht, haat! Halverwege Noordwijk sprak hij plechtig: ‘Pieter, ik wil met je praten. Ik heb nu genoeg Rembrandts, grachtenpanden en kaaswinkels gezien. Ik heb wat spaargeld. Nog over van mijn tijd in Finland. Harde valuta. Twáálfhonderd Duitse marken! Ik wil een tweedehands Mercedes kopen. Daarvan heb ik mijn gehele leven gedroomd. Wil je me daarbij helpen?’ De verdere week stond in het teken van één ding: het zoeken naar een Mercedes. In Haarlem, in Diemen, tot ver voorbij Utrecht gingen we autohandelaren af. Een Rus was in de polders toen nog een tamelijk exotisch fenomeen. Hoon werd ons deel. ‘Twaalfhonderd mark? Maar jochie, zeg die snuiter daar maar dat een turkenbak minstens het dubbele kost!’ Uiteindelijk vonden we er niettemin eentje – een bruine Mercedes uit het jaar 1980. Twaalf jaar oud. Voor twaalfhonderd mark. ‘Dit is mijn wagen!’ glunderde mijn schoonvader. Er was echter één probleem. De handelaar zei het er eerlijk bij: het was een klasse-occasion, maar hij reed niet. De koppakking was kapot. Voor mijn schoonvader was dat echter geen probleem. Dat zou hij in Rusland wel verhelpen; hij was immers ingenieur! Ik legde driehonderd gulden bij. De wagen werd de volgende dag afgeleverd in de haven van Amsterdam. Daar legde ik opnieuw driehonderd gulden bij. De Mercedes werd met een hijskraan getakeld op het dek van een Russisch vrachtschip dat naar Petersburg zou voeren. Het schip heette Maksim Gorky. Mijn schoonvader wilde met alle geweld mee omhoog gehesen worden – ik zie hem nóg, als een kind zo blij, in de lucht reeds proefsturen. Hij wist de koppakking inderdaad te fiksen. Negen jaar lang reed mijn schoonvader, trots als een pauw, langs de paleizen van de Russische noordelijke hoofdstad in de Duitse automobiel rond. Door veel stadsbewoners met afgunst nagekeken. ‘Kijk die vent daar eens, wat een smerige kapitalist!’

Flirten met het volk

De pelmeni zijn op, de whisky ook – we moeten nog helemaal terug naar huis, de sneeuwstorm in. Als we onze bontlaarzen aantrekken, vraagt mijn schoonvader: ‘Wat is dat eigenlijk voor blad, waarin je dit allemaal gaat opschrijven?’ Ik zeg: ‘Een fatsoenlijk blad.’ Dan trekt hij me vanuit het halletje, met de door de wisseling van vocht en hitte kromgetrokken muren, mee naar zijn kabinet – een kil hok met een computer zo groot als een magnetron. Aan de muur hangt een kalender van het jaar 1989 met een afbeelding van de dichteres Anna Achmatova. Hij zegt: ‘Om op die kerel zojuist op de radio terug te komen: ik ben het met hem eens. Het tijdperk van Poetin loopt ten einde. Hoelang het gaat duren, weten we niet – maar het loopt ten einde. Na zijn verkiezing zal hij in maart proberen een menselijk gezicht op te zetten, te flirten met het volk. Door hier en daar wat hervormers te benoemen. Liberalen. Maar weet je wat? Als dat niet lukt, dan zal het regime weer keihard terugslaan. Hun ware cynische gezicht laten zien. Het systeem dat het land nu in zijn greep heeft, valt niet te verenigen met echte democratie, eerlijke rechtbanken, een vrije pers. Dan gaan ze eraan. Ze vrezen allemaal – stuk voor stuk – op een dag vanwege corruptie en erger voor een volkstribunaal te moeten verschijnen! Voor mij maakt het niet meer uit. Maar ik maak me zorgen, om Aleksej, om mijn kleinzoon, om Julia – al heeft zij dan een Nederlands paspoort. Die gasten in het Kremlin laten de teugels nu even een beetje vieren. Ze weten nu haarfijn wie vóór en wie tegen hen is. Ze maken er lijsten van op. En je weet wat er hier in dit land, door de historie heen, met lijsten is gebeurd.’ Hij loopt naar de kast en haalt er een boek uit – een Sovjetuitgave van Bakoenins Biecht. ‘Deze onzin moesten we vroeger verplicht lezen. Maar weet je waar ik achter ben gekomen? Dat het lang niet allemaal onzin is!’ Hij begint een passage voor te lezen die hij eerder heeft aangekruist. Bakoenin heeft het erover dat de mens in het Westen niet beter is dan in Rusland – sterker: hij vindt de Russische mens ruimhartiger, guller dan de westerse. Overal komen steekgelden en corruptie voor, stelt hij – ook in het Westen. Maar daar waar er in het Westen een remedie tegen bestaat – wat hij noemt: de publiciteit – kent Rusland die niet. En mijn schoonvader citeert verder: ‘In Rusland weet soms iedereen dat iemand een dief is. Een onderdrukker en een pleger van onrecht. Iedereen weet het. En toch houden allen hun mond, omdat ze bang zijn. En zelfs de hogere gezagsdragers houden hun mond, daar ze weten dat ook zíj niet vrij van zonden zijn.’ ‘Mag ik het boek meenemen?’

‘Je mag alles meenemen – een mens van vijfenzeventig hecht niet meer aan bezit. Hij die dat wel doet, is krankzinnig.’

Thuis lees ik de aangestreepte passages nog eens over. De woorden waren gericht tot tsaar Nicolaas I, als boetedoening voor zijn anarchistische en revolutionaire activiteiten. Ze werden in 1851 neergepend in de kerkers van de Peter-en-Paul-vesting, hemelsbreed nog geen negenhonderd meter van mijn Petersburgse huis. Een betere beschrijving van het poetinisme van de afgelopen twaalf jaar bestaat er bij mijn weten niet.

Pieter Waterdrinker is romancier en publicist, woonachtig in Rusland

Gerelateerd