Beschouwing / De jonge jaren van gangster Stalin
Passages over seks in biografieën doen het altijd goed. Voor wie meende dat Jozef Stalin op dit gebied even grauw en grijs was als een vergeten brok beton op een verregend veldje in een Hollandse nieuwbouwwijk bevat het jongste meesterwerk van de jonge historicus Simon Sebag Montefiore, Stalins jeugdjaren, een bokaal vol smakelijke pareltjes die getuigen van het tegendeel.
De tientallen miljoenen doden, de terreur die de voormalige schoenmakerszoon en oud-seminarist uit Georgië Jozef Dzjoegasjvili – alias Soso, Koba, de Melkboer en nog een reeks andere schuilnamen – op het gezicht der aarde heeft uitgesmeerd mogen bekend zijn. Maar dat hij het als dertiger en balling in Siberië aanlegde met een dertienjarig weesmeisje, bij haar twee kinderen verwekte, en daarna als zingende, dichtende, brandstichtende, bankrovende en dodende promiscue revolutionaire schoft verder ging, is een beeld dat velen zal verbazen.
In Montefiores vorige boek Aan het hof van de rode tsaar zagen we hoe Stalin, op het hoogtepunt van zijn macht als Sovjetdictator, het ondermaanse cynisme ten top voerde: geen mens was voor hem veilig. Hij was in zijn samenzweringen en zuiveringen bloeddorstig, paranoïde, megalomaan, rancuneus, psychopathisch, laf, maar eveneens erudiet en duivels intelligent. Begiftigd met een machinaal geheugen. Het suikerlaagje ijdele charme versplinterde bij de geringste tegenspraak of weerstand.
Met zijn nieuwe studie probeert Montefiore te onderzoeken waar de wortels liggen van Stalins totale gebrek aan empathie. Montefiore speelt daarmee als aanstekelijk verhalend historicus en amateurpsycholoog hoog spel. Maar de auteur is in de verbanden die hij legt tussen Stalins even kleurrijke als wrede jeugd, zijn revolutionaire Wanderjahre en latere rol als opperstoker in de communistische hel volstrekt overtuigend.
Hoe wordt een ziekelijk en hypergevoelig vermeend bastaardkind, lijdend onder zijn slaande alcoholische vader, door zijn liefhebbende, maar bazige moeder voorbestemd voor het priesterschap, een monster? Montefiore begint zijn boek, dat grotendeels steunt op een schat aan tot dusver onontdekt archiefmateriaal uit de Kaukasus, met de legendarische overval op een banktransport op het centrale plein van Tiflis – tegenwoordig Tbilisi – in de zomer van het jaar 1907. De bloedige aanslag, waarbij veertig mensen het leven verloren, was uitgedacht en aangevoerd door de negenentwintigjarige intellectuele gangster Stalin; de buitgemaakte roebels waren bedoeld om de partijkas van de in Finse ballingschap verkerende Lenin te spekken. De spectaculaire roof is wereldnieuws. Vanaf dat moment wordt ‘kameraad Soso’ door de keizerlijke geheime dienst – de ochrana – op de hielen gezeten. Tevens wordt hij als belangrijkste financier van het Bolsjewistische Centrum Lenins absolute favoriet.
Wat volgt is een gewelddadige kostuumfilm op papier. De wisseling aan decors, personages, vermommingen, arrestaties en ontsnappingen uit gevangenissen en ballingschap doen de toeschouwer duizelen; alsook de vele romantische close-ups.
De sociale vernedering die Stalin eerder opdeed tijdens zijn jeugd in zijn geboortestadje Gori – waar kinderen, vers van de tepel, werden ingelijfd bij rivaliserende straatbendes – vergezelde hem zijn leven lang. Hij had een door de pokken geschonden gezicht. Zijn ene arm was korter dan de andere. Hij werd gekweld door zwemvliesvoeten. Vaak was het bij zijn kinderziektes en sleepnet aan ongevallen kantje boord. Hij lag tijdens zijn vaders dronkenschappen – uit angst voor slaag – letterlijk sidderend in bed.
Zijn minderwaardigheidcomplex zette hij om in arrogante koppigheid en vitale geldingsdrang, waarbij zijn veelheid aan talenten zich snel openbaarde. Op zeventienjarige leeftijd stapte de pokdalige student – die de wereldliteratuur in de van sodomie en orthodoxe terreur bevende slaapzalen van het seminarium illegaal verslond – met vijf verzen naar de toenmalige Georgische literaire paus en dichter, prins Ilja Tsjavtsjavadze. Deze besloot meteen de gedichten van ‘deze jongeman met de brandende ogen’ te publiceren. Ze werden opgenomen in canonieke bundelingen. Stalin werd vanwege deze semi-klassiekers eerder bewonderd als dichter dan als revolutionair – iets waar hij zijn leven lang trots op zou blijven.
Nadat Stalin had uitgemaakt dat ‘God helemaal niet bestond’ sloot hij zich aan bij de revolutionaire beweging. Temidden van dit samenraapsel van op avontuur beluste Russische adellijke telgen, gelukzoekers, boeren- en arbeiderskinderen en vooral veel joodse intellectuelen, ontpopte ‘Soselo’ zich tot een regelrechte maffiabaas. Hij had een hels plezier in het ‘smerige politieke handwerk’ van de konspiratsia – van intrigeren, chicaneren en liquideren.
Het liefst omringde hij zich ook toen al met misdadigers, huurmoordenaars en psychopaten. Als ‘Soso’ weer eens gevangen was genomen, dan terroriseerde hij de opgesloten intellectuelen, sloot als eerste vriendschappen met bandieten en kocht bewakers om, zodat hij zijn bedrijf Revolutie &#038; Dood, zoals Amerikaanse maffiosi hun Cosa Nostra, gewoon verder kon leiden.
De energie die genieën altijd kenmerkt was bij Stalin zijn leven lang verbluffend. Naast het samenzweren, beroven van banken, of kapen van schepen ten behoeve van de revolutie, waarin hij als bewonderaar van Marx en ontzag hebbend volgeling van Lenin heilig geloofde, was de stevig drinkende Stalin een fanatieke veroveraar van vrouwen. Hij was een serieverleider, het liefst van argeloze tieners – en dan weer het liefst zo jong mogelijk. Bij hen kon de knappe flamboyante Georgiër, wiens egocentrische norsheid zomaar kon omslaan in geestige vrolijkheid en charme, met zijn kennis als ‘geboren leraar’ imponeren. Tevens hield hij er, naast zijn twee echtgenoten Kato en Nadja van wie hij op zijn eigen krankzinnige manier oprecht hield, oudere maîtresses en gelegenheidsliefjes uit het losbandige revolutionaire milieu op na. Van hoererij rept Montefiore vreemd genoeg nergens, maar wie de tijd en de mores – alsook de streken – kent, zal zijn eigen conclusies trekken.
Ondertussen gaf Stalin als meedogenloze godfather opdrachten om tegenstanders om zeep te helpen. Hij schreef artikelen, pamfletten, brieven, sleepte met illegale drukpersen en bleef manisch studeren. Zijn vulkanische energie kreeg vooral ook geografisch een uitweg. We zien Stalin met zadeltassen vol bankbiljetten en wapens door bergpassen trekken; hij reist af naar het subtropische grensstadje Batoemi aan de Zwarte Zee, in het begin van de twintigste eeuw een soort Californië in Russische stijl waar de Nobels en de De Rothschilds vanuit hun villa’s tussen de amandel- en citroenbomen toekeken hoe kinderen in hun fabrieken en olieraffinaderijen stierven als vliegen. Stalins aanwezigheid daar ontaardde al snel in stakingen, branden, aanslagen, bloed.
Stalin ontwikkelde zich pas als maffiabaas pur sang in de oliestad Bakoe aan de Kaspische Zee, waar op dat moment vanwege de olie-inkomsten een decadente gekte heerste. Stalin papte met de kersverse oliemiljonairs aan, perste ze af of drong hen zijn protectie op. Het gerucht dat hij dubbelagent was voor de tsaristische geheime dienst deed overal de ronde, maar werd nooit bewezen. Zijn Kaukasische periode heeft Stalin officieel altijd zoveel mogelijk weggemoffeld, omdat het de schurkachtigheid van zijn Werdegang tot communistische halfgod, alsook zijn Georgische afkomst als ‘Russisch’ leider te veel benadrukte. Maar in vriendenkring schepte hij graag over zijn wrede heldendaden op.
Geld was nooit Stalins drijfveer: zij die de voor de revolutie bestemde buit verdonkeremaanden kregen de doodstraf. Zelf was hij eigenlijk voortdurend platzak; een geboren uitvreter die voor zijn gastheren en hospita’s vaak opvallend voorkomend en bescheiden was. Na de dood van zijn eerste vrouw Kato – ze stierf op tweeëntwintigjarige leeftijd in 1907 aan de tyfus – verklaarde Stalin dat zijn laatste warme gevoelens voor het mensdom waren gestorven. Hij zwolg in hysterisch zelfmedelijden en dreigde zelfmoord te plegen (net als na de dood in 1932 van zijn tweede vrouw Nadja, die daadwerkelijk de hand aan zichzelf had geslagen). Hij snoof sindsdien nóg meer dan voorheen om het geluk van anderen; vooral als het gezinsgeluk betrof. Zijn stoïcijnse visie op de waarde van een mensenleven was toen al volledig ontwikkeld.
Onthullend en fraai zijn ook de beschrijvingen van Stalins reizen naar onder andere Finland, Parijs, Stockholm, Wenen, Krakau en Londen om Lenin te ontmoeten, te congresseren en te intrigeren tegen de mensjewieken. Hitler en Stalin hebben elkaar nooit in levende lijve ontmoet, maar in het jaar 1913 bevonden beiden zich een paar huizenblokken van elkaar in Wenen.
De Russische revolutie was voor Stalin zijn leven lang onvermijdelijk als de dageraad. Toen de eerste onlusten in Petrograd in februari 1917 uitbraken, zat hij zijn laatste ballingschap uit in het gehucht Koerejka bij de noordpool. Het zware bestaan in het arctische noorden bevroor volgens Montefiore ook het laatste exotische in hem. De katachtige waakzaamheid, kilte en eenzaamheid van de Siberische jager bracht hij mee het Kremlin binnen. Toen Stalin aankwam in het revolutievierende Petrograd, was hij volledig voor zijn taak als medecoupepleger uitgerust. ‘Maak alles kapot,’ decreteerde Lenin temidden van de anarchie. Een oceaan van doden verder, weten we dat het niet tegen dovemansoren was gezegd.
Toch slaagt ook Montefiore er niet in om het grootse mysterie van Stalins complexe persoonlijkheid te verklaren: zijn volstrekte gespletenheid. Tot op het laatst was de dictator bezeten van kunst; hij had een heilig ontzag voor artistiek genie en joeg liever politieke tegenstanders de dood in dan talentvolle kunstenaars. Zo verslond Stalin de roman De witte garde van Michail Boelgakov; de toneelbewerking ervan zag hij meer dan vijftien keer. De levens van de hoofdpersonen vallen op iedere bladzijde van het boek tegen de achtergrond van burgeroorlog en willekeur op hartverscheurende wijze uiteen. Hoe is het mogelijk dat hij, die miljoenen van dat soort persoonlijke tragedies op zijn geweten heeft, dezelfde is die zo’n boek bewondert? Die vraag is al ontelbare keren gesteld; het antwoord erop vernemen we vermoedelijk nooit.
Simon Sebag Montefiore, ‘Stalins jeugd­jaren’, Nieuw Amsterdam, 496 pagina’s, € 29,95

Gerelateerd