Reconstructie / 40 jaar na de maagdenhuisbezetting

De nacht van 12 op 13 mei 1969 sliep Pim Mazeland in de Oude Lutherse Kerk aan het Amsterdamse Spui. Achter het orgel. Vanwege het teruglopende kerkbezoek hadden de Lutheranen zich begin jaren zestig gedwongen gezien het gebedshuis te verhuren aan de gemeentelijke universiteit die het door de week als aula gebruikte. Maar Mazeland was niet gekomen om te bidden of een goed boek te lezen. ‘Naast de aula liep een gang met een glazen dak erop. Ik had ontdekt dat je die glasplaat er met gemak kon afhalen. Achter het orgel was ruimte genoeg om comfortabel te slapen. Dinsdagochtend kwamen de schoonmaaksters. Toen ze aan het werk waren, heb ik hun sleutelbos gestolen en de zijdeur van de kerk geopend. Toevallig – nou, toevallig, het was afgesproken werk – kwam er op dat moment een demonstratie van studenten langs. Om twee uur ‘s middags hebben we de aula bezet.’

Mazeland (62), een gesoigneerde heer met pretoogjes die carrière maakte in de installatie-industrie en de automatiseringsbranche en nu als consultant werkt, was in 1969 de kwartiermaker voor de bezetting van het Maagdenhuis. Een rol die hem op het lijf was geschreven.

‘Ik ben altijd een lastpak geweest,’ vertelt hij. ‘Ik kom uit een gegoed milieu. Mijn vader was directeur van het Amstel Hotel. Maar op het gymnasium stond ik al bekend als iemand die de leraren het bloed onder hun nagels vandaan haalde. In 1965 ging ik econometrie studeren. Er waren in die tijd veel demonstraties: voor hogere beurzen, tegen de hoge mensaprijzen. Ik woonde op de zevende verdieping van de studentenflat aan de Weesperstraat, dat was een bolwerk van activisme. Tot diep in de nacht zaten mensen in de keuken heftig te discussiëren over de oorlog in Vietnam, de onderdrukking van de Derde Wereld en de macht van het bedrijfsleven. Tussen zulke dwarsliggers voelde ik me thuis.’

Als tweedejaarsstudent zat Mazeland al in het bestuur van de Studenten Vakbeweging (SVB), in 1963 opgericht om de dominantie van conservatieve organisaties als het studentencorps te doorbreken. Onder invloed van gebeurtenissen als de moordaanslag op de Duitse activistenleider Rudi Dutschke (april 1968) en de revolte in Parijs (mei 1968) radicaliseerden de aanhangers van de SVB snel. Aan Amerikaanse universiteiten als Berkeley en Columbia was het al langer gewoonte om uit protest tegen Vietnam of de onderdrukking van de zwarte bevolking de aula of het administratief centrum te bezetten. Dat voorbeeld kreeg in 1968 navolging in Nanterre en aan de Sorbonne. En ook op de zevende verdieping van de Weesperstraatflat en in activistencafés als De Pieter en De Witte Ballon werd er steeds vaker over gesproken: met de bezetting van een gebouw trek je aandacht. Toen het Mexicaanse leger in oktober 1968 met bruut geweld een studentenopstand neersloeg (het Bloedbad van Tlatelolco), werd het consulaat van dat land aan het Singel door SVB-activisten bezet. Een van de bezetters was Pim Mazeland.

Iedereen medezeggenschap

Dat zelfde najaar tekende zich een groot conflict af over de bestuursstructuur van de Universiteit van Amsterdam (die toen nog Gemeente Universiteit heette). Van oudsher was die structuur nogal hiërarchisch: de burgemeester van de hoofdstad – op dat moment de PvdA’er Ivo Samkalden – was tevens president-curator van de universiteit. Hij deelde de macht met een rector magnificus (de hoogleraar rechten A.D. Belinfante), een prorector (de hoogleraar psychologie S. Wiegersma) en een kanselier-directeur (W. Drechsel). Voor het overige hadden alleen professoren wat in de melk te brokkelen, de lagere wetenschappelijk medewerkers, gewone personeelsleden en studenten niet. Een tikkeltje ouderwets, vond ook de Nederlandse overheid. Voorjaar 1968 verscheen een rapport van een adviescommissie onder voorzitterschap van de Wageningse ingenieur A.G. Maris. De strekking: de bestuurders en hoogleraren moesten een deel van hun macht afstaan aan professionele managers. Te bedrijfsmatig gedacht, oordeelden de studenten. Hun voorkeur ging uit naar een ‘radenuniversiteit’ waarin alle besluiten in het openbaar werden genomen en iedereen medezeggenschap kreeg. Aan de Amsterdamse universiteit werd een Werkgroep Bestuursstructuur ingesteld met daarin afgevaardigden van de ASVA, de studentenorganisatie waar de linkse SVB de dienst uitmaakte. Binnen die werkgroep stonden de onderhandelaars al snel met bebloede koppen tegenover elkaar. Eind april 1969 was nog niets tastbaars bereikt. Inmiddels waren de Tilburgse studenten overgegaan tot bezetting van de Katholieke Hogeschool. De telefoon werd daar voortaan opgenomen met: ‘Goedenmorgen, u spreekt met de Karl Marx Universiteit.’ Tijdens een bijeenkomst van de Amsterdamse werkgroep noemde rector magnificus Belinfante de eis van de Tilburgse studenten (‘medebeslissingsrecht van alle geledingen op alle niveaus’) een ‘loze kreet’.

Dat had hij nou niet moeten doen. Mazeland: ”s Avonds in café De Pieter zeiden we meteen tegen elkaar: overleg met Belinfante leidt tot niets, we moeten het Maagdenhuis bezetten.’ De actiegroep ‘De Loze Kreet’ was geboren. De groep bestond uit een man of tien, merendeels bekenden van SVB-oprichter Ton Regtien, de goeroe van de studentenbeweging.

Tegen dictatuur en dure mensa

Nick Bolte wordt dit jaar zestig. In de sixties woonde hij net als Mazeland op de zevende verdieping van de Weesperstraat. Zijn vader was geen hotelier maar zeeman. Aan wal kreeg hij een baan bij de Hoogovens in IJmuiden. Bolte komt uit een rood nest: thuis werd PvdA en later PSP gestemd. Als tiener namen zijn ouders hem mee naar een training in geweldloze weerbaarheid. Hij was de eerste van de familie die mocht doorstuderen: scheikunde en daarna sociologie. Bolte is nu docent Maatschappelijk Ondernemen aan de Hogeschool van Amsterdam. Sinds 2004 is hij voorzitter van de PvdA-afdeling Amsterdam Zuidoost. Dat hij een rol bij de Maagdenhuisbezetting zou gaan spelen, noemt hij zelf niet meer dan logisch: ‘Ik ben van jongs af aan een getrainde actievoerder geweest. Met Pasen liep ik van Den Helder naar Amsterdam om te protesteren tegen de atoomwapens. Toen het leger de studentenopstand in Mexico-stad neersloeg, zijn we met tweeduizend man naar de Dam getrokken. We zijn bij het monument blijven zitten terwijl de politie op ons in sloeg. Ik was vaak de jongen die het allemaal organiseerde.’

Arthur Drost (62) ging onlangs met pensioen. Daarvoor was hij directeur bij het welzijnswerk in Haarlem. Zijn vader was hoofd personeelszaken bij de blikfabriek Verblifa, later gefuseerd met Thomassen & Drijver. Ook Drost hoorde bij de eerste generatie die het zich kon veroorloven om naar de universiteit te gaan. Het werd politicologie. Hoewel hij zichzelf geen geboren dwarsligger vindt, werd hij toch lid van de SVB. Uit protest tegen de corpora ‘die de studentenwereld toen nog helemaal beheersten’. Er volgden acties tegen de hoge mensaprijzen, de fascistische dictatuur in Portugal en het legeroptreden in Mexico. In het boek Macht en inspraak (over de roerige geschiedenis van de Universiteit van Amsterdam) staat een foto van Drost, genomen op 4 oktober 1968: een jongen met baardje en bril in een streepjestrui en hip jasje die door de politie van de trappen van het Mexicaanse consulaat wordt gesleurd. Ten tijde van de Maagdenhuisbezetting werkte Arthur Drost naast zijn studie bij de Stichting Studentenpers ‘waar alles wat links, radicaal en alternatief was werd gedrukt: van homoreisgidsen tot Vietnamposters.’ Hij was net terug van vakantie toen hij van het plan hoorde om tot de bezetting over te gaan. ‘Toen rolde ik er meteen in.’

In het voormalige pand van het Amsterdamse Gemeentearchief aan de Amstel zetelt Paul Verheij (62). In afwachting van het luxehotel dat op deze plek moet verrijzen is een deel van het leegstaande gebouw onderverhuurd aan het participatiefonds Suikeroom waarvan Verheij directeur is. Een bedrijf met een idealistische doelstelling: het wil talentvolle allochtonen stimuleren om ondernemer te worden. Tot vlak voor de Maagdenhuisbezetting was Verheij voorzitter van de ASVA. Ook hij komt uit een links nest: zijn vader Harry was in de jaren zestig en zeventig wethouder van Amsterdam voor de communistische partij. Zelf onderhield hij van jongs af aan contact met sociaal-democraten en pacifisten en dat werd door de CPN-leiding grondig gewantrouwd. De SVB beviel hem omdat iedereen daar – ongeacht afkomst of partijpolitieke oriëntatie – joviaal met elkaar omging. De rechtenstudent zat in de Werkgroep Bestuursstructuur die onder leiding van rector magnificus Belinfante in goed overleg de universiteit moest zien te democratiseren. Maar met de autoriteiten viel geen land te bezeilen. ‘Ik vond daarom dat we een daad moesten stellen, dat we tot een verregaande vorm van actie moesten overgaan.’

Vooral mannen

In een riant pand aan het Vondelpark is een speciaal kamertje ingericht voor het privé-archief van de bewoner: Dig Istha (58). Stapels dozen en knipselmappen getuigen van een enerverend leven. Na zijn studie sociologie stapte Istha over naar de diplomatieke dienst. Later werd hij communicatie-adviseur. Istha was derde secretaris op de Nederlandse ambassade in Marokko, tweede secretaris bij de permanente vertegenwoordiging bij de NAVO en woordvoerder van secretaris-generaal Luns. In Den Haag verzorgde hij de voorlichting van de ministers Hans van den Broek van Buitenlandse Zaken, Winnie Sorgdrager van Justitie en Jacqueline Cramer van VROM. In 1993 en 1994 was hij campagnemanager van Wim Kok. Tussen de bedrijven door werkte hij nog bij KLM en Berenschot en was hij mede-eigenaar van het pr-bureau Huijskens & Istha. Sinds begin dit jaar bekleedt hij de functie van Director Corporate Affairs bij energiebedrijf RWE Nederland. Maar in zijn archief bevinden zich ook twee dozen vol documenten over de bezetting van het Maagdenhuis. Met een foto van een jonge Dig Istha die via een megafoon de op het Spui verzamelde menigte toespreekt (‘die heeft nog in de Herald Tribune gestaan’) en een plattegrond van het bestuurscentrum (‘we hadden ons goed voorbereid’). Ten tijde van de bezetting was Istha pas negentien. Zijn vader was architect, thuis lazen ze de VPRO-gids en De Groene. Zijn eerste confrontatie met de macht was de Mexico-demonstratie van oktober 1968. Samen met Regtien ging hij op bezoek bij Daniel Cohn-Bendit in Parijs en Rudi Dutschke in Parijs. ‘Op die manier ben ik erin gerold.’

Het waren vooral mannen die zich bij de actiegroep De Loze Kreet hadden gemeld, pas later zou de studentenbeweging onder invloed van Dolle Mina een meer feminien karakter krijgen. Al waren er uitzonderingen. Zoals Marian de Graaf (60). Ze werkte jaren lang als docent pedagogie aan de Universiteit van Amsterdam, zette de jeugdzorg in Overijssel op en is nu verbonden aan het Nederlands Jeugdinstituut. In 1996 promoveerde ze op de rol van de vrouw in het denken van Jean-Jacques Rousseau. De Graaf, getrouwd met Nick Bolte, kwam uit een sociaal-democratisch gezin in Amsterdam-West. Moeder was verpleegster, vader assistent-accountant bij de PTT. ‘De radio stond altijd aan. Dan luisterden we naar het commentaar van Voskuil op de VARA of naar een koor dat Morgenrood zong.’ Via een baantje als gids bij de Anne Frank Stichting leerde ze Arthur Drost kennen en via Arthur Drost de SVB. Op vrijdag 16 mei deed ze mee aan de inbraak in het Maagdenhuis. Het werd een ‘fantastische en heel spannende week. Al vond ik de inbraak zelf best eng.’

Training geruisloos inbreken

Dig Istha zei het al: de studenten hadden zich terdege voorbereid.

Eerst werd er een proefbezetting uitgevoerd om het terrein te verkennen. Dat was op maandag 12 mei. Dertig man sterk drongen de activisten het Maagdenhuis binnen om de vergadering van rector en assessoren die gaande was te verstoren. Ze eisten van Belinfante dat hij zijn uitspraak dat democratisering een loze kreet was zou terugnemen en gingen vervolgens in de hal op de grond zitten. De autoriteiten hadden na alle spanningen binnen de Werkgroep Bestuursstructuur zo’n actie wel verwacht, blijkt uit de processen-verbaal van de politie die zich nu in het archief van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam bevinden. Gehoord werd onder meer Johan Anton Meuleman, die als bediende en portier bij de Gemeente Universiteit werkte. Rector magnificus en kanselier-directeur hadden hem gelast de voordeur met een ketting af te sluiten om ongewenst gespuis buiten te houden: ‘Alvorens ik iemand zou binnenlaten, moest ik mij van tevoren vergewist hebben wie zich had aangemeld om binnengelaten te worden. Dit kon met behulp van een klein luikje dat zich in de deur van de hoofdingang bevindt.’

Om kwart voor tien ‘s ochtends meldden zich twee medewerkers die bevoegd waren het gebouw te betreden: ‘Nadat ik bedoelde heren de hoofdingang van het Maagdenhuis heb zien binnengaan en ik reeds de deur wilde sluiten, bemerkte ik dat een aantal jongelui, vermoedelijk studenten, tegen deze deur begonnen te duwen.’ Meuleman werd weggeduwd en riep dat de draaideur achter de hoofdingang meteen moest worden vergrendeld. ‘Door het ontbreken van een bediende bij deze draaideur kon deze deur echter niet gesloten worden.’ Zalig waren de tijden dat nog niet bij elk overheidsgebouw mannen met oortjes stonden! Lang duurde de actie overigens niet. Het bestuur van de universiteit haalde onmiddellijk de politie erbij. De deelnemers aan de sit-in in de hal dropen na enige discussie af. Bolte, een van de binnendringers: ‘Ik ben op een stoel gesprongen en heb gezegd: bekken dicht, we gaan stemmen. Iets meer dan vijftig procent was voor het beëindigen van de actie. Toen zijn we weggegaan. Sommigen van ons morrend.’

De klagende minderheid wist niet dat Pim Mazeland op dat moment al bezig was zijn tas vol hamers en schroevendraaiers in gereedheid te brengen. Die nacht verwijderde hij met groot gemak het glazen dak van de gang die naar de Lutherse Kerk liep. En die kerk, de universiteitsaula, ligt maar één steeg verwijderd van het bestuurscentrum van de universiteit, het Maagdenhuis. Dinsdagmiddag werd de kerk bezet. Het gebedshuis fungeerde de rest van de week als permanent actie- en discussiecentrum.

Donderdagavond vond in het SVB-kantoor aan de Rozengracht een spoedtraining plaats in geruisloos inbreken. De studenten verwachtten dat bij een volgende gelegenheid veel meer bedienden en portiers ter plekke zouden zijn dan Johan Anton Meuleman. Die mochten niet horen dat er een ruit werd ingeslagen. Dus werd er geoefend met glassnijders, kranten die tegen het raam werden geplakt en groene zeep (werkt geluiddempend!). Onder de trainees aan de Rozengracht bevonden zich Dig Istha, Pim Mazeland en Paul Verheij.

Schone onderbroek

Vorig najaar promoveerde Wietske Miedema, die bij de afdeling Onderwijs en Opvoeding van de Hogeschool van Amsterdam werkt, op het onderwerp: hoe staan docenten tegenover vernieuwing in het vmbo? Tijdens de plechtigheid in de Lutherse Kerk werd een affiche uit de tijd van de Maagdenhuisbezetting geprojecteerd. ‘Ik zei: veertig jaar geleden heb ik hier ook gestaan.’ Miedema (nu 62) is het type van de koppige Friezin. In Schalsum bij Franeker dreven haar ouders een levensmiddelenbedrijf. Op coöperatieve basis, want de Miedema’s waren rood. In de jaren zestig studeerde ze psychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen – de enige plek in Nederland waar toen al met linkse idealen als one-man-one-vote en projectonderwijs werd geëxperimenteerd. Dat gaf een voorsprong toen ze begin 1969 naar Amsterdam verhuisde. Ze werd meteen opgenomen in de leiding van de plaatselijke studentenbeweging. ‘Samen met ASVA-voorzitter Johan Middendorp zat ik vrijdag 16 mei in de aula achter de tafel. Ik hield mijn ogen op de achterkant van de zaal gericht, want ik wist dat er op een bepaald moment een teken zou worden gegeven. Op het moment suprême ben ik opgestaan, heb de microfoon gegrepen en geroepen: “Het Maagdenhuis is opengebroken, we moeten er nu met z’n allen naar toe!” Mijn tasje met een schone onderbroek en een tandenborstel had ik al bij me.’

Pim Mazeland verbleef op dat moment al enige uren in een woonhuis vlak naast het Maagdenhuis. Via een bouwsteiger was hij naar boven geklommen, hij had wat dakpannen verwijderd, het raam eruit getild, en kon toen naar binnen. Via een walkie-talkie onderhield hij contact met de andere leden van De Loze Kreet. Zij hadden zich verzameld in een van de kamers achter de aula. Kort na zessen staken ze de steeg naar het gekraakte woonpand over. In groepjes van twee, zodat de patrouillerende politie het niet zou merken. In de tuin van het huis stond een fietsenschuurtje. Als je daarop klom, kon je het Maagdenhuis in. De oefeningen met glassnijders en groene zeep bleken niet eens nodig. Aan de achterkant van het Maagdenhuis stond het raam open. Zo kwamen ze binnen.

Even later kon Wietske Miedema in de aula melden dat de inbraak was geslaagd.

Gillend meisje

Terwijl het inbraakteam via de tuin naar binnen klauterde, hield Abraham Gerard van Lom van Hoogenbooms Bewakingsdienst de wacht bij de hoofdingang van het Maagdenhuis. Zijn collega Joop Hagen bevond zich op een bovenverdieping. Meer bewakers waren er niet. ‘Op het moment dat Hagen een ronde in het gebouw aan het doen was, bemerkte ik opeens dat er mensen in de hal liepen die daar niet thuis hoorden,’ rapporteerde Van Lom later aan de politie. ‘Het waren twee meisjes en voor de rest jongens. Een van de jongens hield een grote schroevendraaier in zijn hand. Ik vermoed dat hij dit voorwerp nodig had om een raam te forceren.’ Van Lom riep Hagen, maar het was al te laat. ‘Inmiddels zag ik een groot aantal jongeren de hal binnenstromen. Ook zag ik dat door de geopende ramen aan de voorzijde matrassen naar binnen werden gehesen, een tv-apparaat alsmede een megafoon. Ik zag ook enkele metalen ladders onder deze ramen staan.’ De telefoon ging. Een van de binnendringers wilde opnemen. De bewaker probeerde dat te beletten. ‘Het betreffende meisje begon echter te gillen waarop er een paar studenten kwamen die mij te verstaan gaven dat vanaf dat moment bedoeld meisje de telefoon zou bedienen.’

Om kwart over negen reed Christina Johanna Jonkhof bij toeval op haar bromfiets langs het Maagdenhuis. Ze was de secretaresse van het universiteitsbestuur. ‘Ik zag dat er volop licht brandde,’ vertelde ze de politie. Ze waarschuwde rector Belinfante en kanselier-directeur Drechsel.

Commandant Herman Oele van de Mobiele Eenheid arriveerde om vijf over één ‘s nachts op het Spui. Locoburgemeester Koets (Samkalden was op vakantie) had hem opdracht gegeven met een politiekordon het Maagdenhuis van de buitenwereld af te sluiten. Hij zag dat ‘er een groot aantal personen aanwezig was’ van wie sommige ‘op tafels en bureaus stonden’. Een enkeling zat met zijn benen naar buiten op de vensterbank. Ook was de rode vlag gehesen en hing er een spandoek met het opschrift ‘Bezetting’.

Om tien over half twee arriveerde Belin-fante. Vanuit een commandowagen van de politie riep hij de studenten toe dat ze wederrechtelijk handelden en dat ze het gebouw met onmiddellijke ingang dienden te verlaten. De studenten zongen het lied ‘En we gaan nog niet naar huis’.

Die nacht rolden meer dan zeshonderd studenten hun slaapzak uit in een van de gangen van het voormalige katholieke meisjesweeshuis. Het zou tot woensdag 21 mei duren voordat de politie het gebouw ontruimde.

Abram de Swaan

Verwikkelingen waren er intussen genoeg. In de hal werden algemene vergaderingen gehouden die eindeloos duurden. Want besluitvorming via one-man-one-vote is geen sinecure. De werkvertrekken van de ambtenaren kregen een nieuwe bestemming. In de één vond een bijeenkomst over Vietnam plaats, in de ander een repetitie van het Aktiekomitee Dans & Spel. De bestuurskamer werd in gebruik genomen door de Bezettingsraad die onder meer Bolte, Middendorp, Miedema, Verheij en Istha tot zijn leden telde. Pim Mazeland begaf zich meteen naar de boekenkast waarvan hij wist dat daar de begroting van de universiteit stond. Anderen kraakten in de kelder de kluis waar het curatorium, het presidium en de senaat hun vertrouwelijke documenten bewaarden. De gestolen stukken werden later gepubliceerd onder de titel Zwartboek Maagdenhuis. Volgens de studenten bewezen ze dat de bestuurders van de universiteit alles op alles hadden gezet om het democratiseringsproces te traineren.

Zaterdag 17 mei bedachten politicologiestudent Abram de Swaan en fotograaf Koen Wessing de tegenzet waarop ME-commandant Oele niet had gerekend. Ze deden de Bezettingsraad de suggestie een loopbrug aan te leggen tussen de twee bezette gebouwen: de aula en het Maagdenhuis. Over de hoofden van de politie heen konden de studenten dan in- en uitlopen. Ook konden op die manier voedsel, drankjes en benodigdheden als toiletpapier en maandverband het bestuurscentrum worden binnengeloodst. Het bleek een wel erg wankele constructie te zijn. Geen nood. Bouwvakkers uit Amsterdam-West bleken bereid de aluminium schuifladder te vervangen door een brug van stevige houten balken. De ‘Ho Chi Minh-route’, doopten de studenten de corridor die nu was gecreëerd.

In de nacht van maandag op dinsdag sneuvelde de loopbrug. Hoofdinspecteur Oele en zijn manschappen voerden een traangasaanval op het Maagdenhuis uit, ramden met een hoogwerker het houten gevaarte en sleepten het met een politieauto naar het Spui. De bezetters waren vanaf dat moment geïsoleerd.

Om het contact met de buitenwereld niet te verliezen, brachten ze een eigen zendpiraat in de ether: Radio De Vrije Maagd (‘Amsterdammers, luister niet naar de met het kapitaal kollaborerende Hilversumse radio, maar naar 225 mtr middengolf’). Met een eigen hoorspelkern, zangkoor en strijdlustige oproepen aan de Amsterdamse bevolking (‘Steek de rode vlag uit uw raam’). De muziek was voornamelijk afkomstig van The Rolling Stones. Lievelingsnummer: ‘Street Fighting Man’.

Vierhonderd broden

De Studenten Vakbeweging gebruikte de Maagdenhuisbezetting om nieuwe rekruten te werven. Een van hen was Eric Fischer (63), die na een bestaan als koopvaardij-officier eind 1968 aan de Gemeente Universiteit economie was gaan studeren. Later bracht hij het tot directeur van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, directeur van het Verbond van Verzekeraars en lid van het bestuur van werkgeversorganisatie VNO-NCW. Nu is hij bijzonder hoogleraar bedrijfsgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. ‘Mijn schip lag in de haven en toen ik een wandeling door de stad maakte, kwam ik in een van de Damrellen terecht,’ vertelt Fischer. ‘Ik stond er alleen naar te kijken, maar werd door de politie wel hardhandig in elkaar geslagen. Dat heeft me geradicaliseerd.’ Dankzij de bezetting maakte hij snel carrière in de studentenbeweging: ‘Als lid van de Bezettingsraad moest ik ervoor zorgen dat er voldoende proviand was. Ik had de foeragering van schepen gedaan. Dus toen iemand riep dat we voor het geval de politie ons afsloot vijftig broden moesten inslaan, zei ik: we hebben wel vierhonderd broden nodig! Toen werd gevraagd: wil jij dat dan doen?’ Het voedsel kwam van het warenhuis Galeries Modernes in de Reguliersbreestraat en werd via de Universiteitsbibliotheek en de Lutherse Kerk overgegooid naar het Maagdenhuis. Later kon de loopbrug worden gebruikt.

Fischer praat met trots over zijn huzarenstukje van toen. ‘Toen het Maagdenhuis door de politie werd leeggehaald, zaten de kasten nog steeds vol broden en potten pindakaas.’

Ochtendgymnastiek voor agenten

Anderen waren al veteraan in de studentenbeweging toen actiegroep De Loze Kreet toesloeg. Zoals Bertus Hendriks (66), gepensioneerd journalist – trouwe televisiekijkers kennen hem van zijn afgewogen commentaren op de situatie in het Midden-Oosten bij het NOS Journaal en Nova. Hij was opgegroeid tussen de draaimolens en snoepkramen op de kermis waar zijn vader werkte. Aan de Nijmeegse universiteit sloot hij vriendschap met Ton Regtien: twee rooms-katholieke jongens die uit een familie kwamen waar verder niemand studeerde. Hij was een van de allereerste leden van de SVB en in het studiejaar 1966-1967 voorzitter van de ASVA. In mei 1969 stond Hendriks op het punt afscheid te nemen van een druk bestaan als fulltime activist. Maar het Maagdenhuis wilde hij niet missen.

Hem werd gevraagd de plenaire vergaderingen in de hal voor te zitten. Sessies die snel drie tot vier uur in beslag namen. ‘Ik had een vermoeiende functie,’ zegt Hendriks met gevoel voor understatement.

Ook Huib Riethof (68) was van de partij. Ten tijde van de bezetting had hij al een heel leven achter de rug als lid van de radicaal-socialistische studentenvereniging Politeia, als SVB-activist en als sympathisant van een trotskistische sekte die vanuit Nederland het Algerijnse verzet tegen de Fransen steunde. Na 1969 was Riethof onder meer wethouder voor de PSP in Amsterdam, nu is hij adviseur en onderzoeker op het terrein van achterstandswijken in Brussel. Riethof werkte mee aan de uitzendingen van Radio De Vrije Maagd en verzorgde via een luidspreker aan de gevel een dagelijkse sessie ochtendgymnastiek voor de politieagenten die rond het gebouw lagen gelegerd (‘Staat u allen klaar?’). ‘In mei 1968 ben ik meteen naar Parijs vertrokken,’ zegt Riethof die wel voelde voor een leven als beroepsrevolutionair. ‘Daar heb ik meegedaan aan de bezetting van de Sorbonne. Terug in Nederland hield ik veel spreekbeurten over de meidagen, ik heb er ook nog een brochure over geschreven. Ik gold als een soort ervaringsdeskundige. Ton Regtien belde me vanuit het Maagdenhuis of ik wilde komen. Samen met Bertus en Ton vormde ik de oude garde.’

Uitgehongerd, uitgeput

Een minstens even cruciale rol speelde ASVA-voorzitter Johan Middendorp (65), acht jaar geleden vervroegd uitgetreden als onderzoeker bij TNO-Arbeid, die volgens verschillende oud-Maagdenhuisbezetters de spectaculaire actie destijds te ver vond gaan. ‘Johan had toen al de air van de elder statesman,’ zegt Dig Istha. In zijn doorzonwoning in Amsterdam-Buitenveldert spreekt de oud-ASVA-voorzitter die lezing tegen. ‘Het waren de activisten rond Ton Regtien die per se wilden dat de bezetting doorging. Ik vertegenwoordigde de ASVA in de Werkgroep Bestuursstructuur. Dat beperkte mijn mogelijkheden. Naar buiten toe hebben we als ASVA-bestuur gezegd dat we verrast waren door de bezetting. Dat was niet zo. Vlak ervoor ben ik door Ton uitgenodigd voor een gesprek op een studentenflat aan de Prinsengracht. Ze wilden tot actie overgaan. Ik heb toen gezegd: ik ben het ermee eens, maar als bestuurder heb ik hier moeite mee. Laten we maar kijken hoe het loopt. Toen er zeshonderd mensen op af bleken te komen, heeft de ASVA alsnog zijn steun uitgesproken.’

Als lid van de Bezettingsraad werd de ouderejaars student psychologie belast met de onderhandelingen met de autoriteiten. Hij deed dat samen met Bertus Hendriks en Wietske Miedema. In zijn boek Het verhaal beschrijft Ed van Thijn – toen fractievoorzitter van de PvdA in de Amsterdamse gemeenteraad – hoe die onderhandelingen op gang kwamen. In de nacht van vrijdag op zaterdag ging de telefoon. Het was Pitt Treumann, oud-ASVA-voorzitter en na 1969 wethouder van verkeer voor de PvdA: ‘Ed, sorry dat ik op zo’n onmogelijk uur bel, maar ik bel vanuit het Maagdenhuis. Het is sinds gisteravond bezet. We eisen medebeslissingsrecht voor alle geledingen op alle niveaus en we willen graag dat jij als bemiddelaar optreedt.’ Samen met loco-burgemeester Koets zorgde Van Thijn ervoor dat het gebouw niet werd ontruimd maar alleen door de politie omsingeld. Hij zat in een lelijke spagaat: ‘De burgemeester en loco-burgemeester waren partijgenoten, evenals de rector magnificus en diverse andere prominenten uit het universiteitsbestuur. Maar ook onder de bezetters bevonden zich talloze partijgenoten.’ Vooral Belinfante, die als joodse Nederlander de échte Bezetting had meegemaakt, stelde zich onverzettelijk op. Hij nam het de studenten kwalijk dat ze naar dictatoriale middelen hadden gegrepen. Samkalden, die op zondag van vakantie was teruggekomen, gaf Van Thijn toestemming toch een onderhandelingspoging te wagen.

‘Opeens stond Van Thijn met zijn enorme bril op onder het raam,’ zegt Dig Istha.

‘Het was vooral Bertus die iets in die onderhandelingen zag,’ aldus Middendorp. ‘Die was toen al een geboren bruggenbouwer. Ik dacht: dit wordt niks.’

Wietske Miedema herinnert zich hoe ze op dinsdagochtend 20 mei samen met Middendorp en Hendriks met speciale toestemming van het college van B & W het politiekordon passeerde. Van Thijn stond hen op te wachten en nam hen mee naar Hotel Polen in de Kalverstraat. Om de mogelijkheden te verkennen, maar ook om een uitsmijter te eten, ‘want we voelden ons langzamerhand behoorlijk uitgehongerd’. Vervolgens ging het naar de ambtswoning van de burgemeester aan de Herengracht. Daar zaten Samkalden, Koets, Belinfante en prorector Wiegersma de delegatie op te wachten. Miedema: ‘We hadden de taken zorgvuldig verdeeld. Bertus en Johan waren de diplomaten, ik de radicaal. Als te veel concessies van ons werden geëist, zou ik zeggen: ik weet niet of we dit wel aan de bezetters kunnen uitleggen. Maar zover kwam het niet eens. Samkalden maakte duidelijk dat hij geen enkel begrip voor de eisen van de studenten kon opbrengen. We hadden de wet overtreden en daarom was hij niet bereid ook maar een duimbreed toe te geven.’

Middendorp: ‘De burgemeester zei dat hij niet onderhandelde met het mes op tafel.’

Onverrichter zake gingen de onderhandelaars terug naar de plenaire vergadering. Miedema: ‘Bertus zou de uitkomst van de besprekingen toelichten. Maar met al zijn flux de bouche kon hij het op dat moment niet meer opbrengen. Hij raakte geëmotioneerd en barstte ter plekke in tranen uit. Ik hield het hoofd koel en heb de microfoon van hem overgenomen.’

Hendriks herinnert zich dat net iets anders: ‘Ik was niet teleurgesteld, maar totaal uitgeput. Tussen twaalf en drie uur ‘s nachts had ik de plenaire vergadering voorgezeten. Na de traangasaanval van de politie moest dat worden besproken. De volgende dag waren de onderhandelingen met Van Thijn en Samkalden. Toen we verslag van die besprekingen moesten uitbrengen aan de bezetters, werd het me te veel. Ik ben weggelopen en heb op de kamer van de Bezettingsraad even liggen huilen. Toen heb ik me herpakt en de leiding van de vergadering weer overgenomen van Wietske. Ik had niet geslapen. Het ging niet meer.’

De boodschap van Hendriks en Miedema aan de bezetters: de enige optie was de actie te beëindigen.

Gigantische matpartij

Op het ASVA-kantoor aan de Weesperstraat dacht Hein Verkerk het onheil te kunnen afwenden. Verkerk (63), vrijwilliger bij het COC, daarvoor onder meer oprichter van een flikkergroep binnen de CPN en voorlichter van de GroenLinks-fractie in het Europees Parlement, kwam uit Heerlen. Voor een Limburger in de late jaren vijftig had hij twee handicaps: hij was links én homo. In 1967 ging hij politicologie studeren in Amsterdam en meldde zich meteen bij de SVB. In 1968 kwam hij in het ASVA-bestuur, als secretaris actie. In het Maagdenhuis zat hij niet, want er was ook iemand nodig die leiding gaf aan de buitendienst. Verkerk onderhield het contact met de faculteiten en stond de buitenlandse pers te woord. Dinsdag 20 mei 1969 organiseerde hij een voedseltocht van het zalencomplex Oudemanhuispoort naar het Maagdenhuis. De geheime agenda daarachter: het politiekordon doorbreken en het bezette gebouw ‘bevrijden’. Ver kwamen de paar honderd studenten die ‘Dit is het begin, wij gaan door met de strijd’ scandeerden, niet. Ter hoogte van het Rokin werd hun de weg versperd door politieagenten die hun wapenstok al hadden getrokken. De voedseltocht liep uit op een gigantische matpartij. De laatste poging de Maagdenhuisbezetters uit hun isolement te verlossen, was mislukt.

De volgende ochtend bleken de meningen verdeeld over de vraag hoe een eventuele politie-inval moest worden tegemoet getreden.

Volgens Bolte was een minderheid bereid de belegerde vesting met geweld te verdedigen. ‘We hadden het gebouw kunnen barricaderen en ons kunnen terugtrekken op het dak. Ik zelf zou daar niet tegen zijn geweest.’

Eric Fischer moet er niet aan denken dat dat zou zijn gebeurd: ‘We hadden een stel anarchisten en maoïsten in huis die voorstelden om vanuit de dakgoot ijskasten naar beneden te gaan gooien. Als Bezettingsraad wilden we dat absoluut niet.’ Bertus Hendriks valt hem bij: ‘Er hadden doden en zwaargewonden kunnen vallen.’ Wietske Miedema: ‘Het compromis was: we vertrekken en bieden uitsluitend passief verzet. We laten ons wegslepen.’

Kleermakerszit

Woensdag 21 mei klopte politiecommandant Adriaan Nouwen op de voordeur van het Maagdenhuis. Er werd niet opengedaan. Vervolgens gaf hij zijn manschappen toestemming de ruiten in te slaan. ‘In de hal werden de bezetters door mij aangetroffen: enkele honderden meest jongere personen zaten op de grond. Blijkens de inhoud van de door hen gezongen liederen zouden zij het Maagdenhuis niet vrijwillig verlaten.’

De tekst van die liederen (gemaakt door de broers Michiel en Rob Boonzajer Flaes) luidde onder meer: ‘Al komt de politie/al komt de justitie/geen macht houdt ons tegen/we hebben gelijk/we zullen niet stoppen/al gaan we ons huis uit/geweld helpt niet tegen democratische strijd.’

Marian de Graaf: ‘Het was een soort community singing. We zaten met zijn allen in kleermakerszit op de grond totdat ze ons wegsleurden.’

Om 13.20 uur was de operatie afgerond, meldde commandant Nouwen zijn superieuren. 609 arrestanten waren met bussen van het Gemeentelijk Vervoersbedrijf afgevoerd naar het hoofdbureau aan de Elandsgracht en daar opgesloten in de sportzaal, de manege en het cellencomplex.

Greta Garbo-hoed

In juni 1969 veroordeelde politierechter Gerard Nomes de Maagdenhuisbezetters tot boete van tussen de vijf en driehonderdvijftig gulden. De aanklacht: lokaalvredebreuk. Tegen de ‘leiders’ en ‘recidivisten’ werden celstraffen geëist. De activisten spraken van ‘klassenjustitie’ en probeerden zoveel mogelijk zand in de machine te strooien. Hein Verkerk bracht een leger advocaten op de been om de bezetters te verdedigen. Loze Kreet-lid Marian de Graaf zette een grote Greta Garbo-hoed op, trok haar kortste mini-rok aan en stond de rechter zo brutaal mogelijk te woord. Ze liep ook aan het hoofd van een stoet die Vrouwe Justitia plechtig ten grave kwam dragen. In hoger beroep werden alle straffen teruggebracht tot een boete van tweehonderd gulden.

Uiteindelijk heeft niemand die volledig betaald. Paul Verheij: ‘Een paar maanden na het vonnis stapten twee studenten uit Nijmegen het ASVA-kantoor binnen. Ze waren bestuurslid van de Stichting Omroep 2000 en hadden een subsidie van 25.000 gulden gekregen. Die gaven ze aan de Maagdenhuisbezetters. Kort daarna belde de AMRO. Er bleek in Nijmegen een vergissing te zijn gemaakt. Maar toen was het geld al uitgegeven.’ De huidige directeur van het participatiefonds Suikeroom: ‘Toen ik later in zaken ging, heeft me dat nog parten gespeeld. Ik vroeg een lening aan bij de AMRO maar ze zeiden: meneer Verheij, hebben we u al niet een keer eerder krediet verstrekt?’

Met de democratisering van de Universiteit van Amsterdam liep het – nu het Maagdenhuis was ontruimd – op rolletjes. KVP-minister van Onderwijs Gerard Veringa stelde een Wet Universitaire Bestuurshervorming op die in verregaande mate aan de verlangens van de studenten tegemoet kwam. Het curatorium en presidium werden vervangen door een college van bestuur dat verantwoording diende af te leggen aan de uit alle geledingen gekozen Universiteitsraad. De ASVA sprak eerst van een ‘fopspeen’, maar besloot al snel mee te doen aan de verkiezingen. In de regel won ze die. De Universiteitsraad bracht beroemde voorzitters voort als de eigenzinnige Annemarie Grewel en de huidige minister van Binnenlandse Zaken Guusje ter Horst. Pas in de jaren negentig werd de medezeggenschap – door Jo Ritzen – aan banden gelegd. De universiteit kent nu weer een topdown-structuur. Met een door de minister benoemde raad van toezicht die het college van bestuur controleert. Met een vrijblijvende vorm van inspraak voor het personeel en de studenten. Het lijkt een beetje op de plannen van Maris en Drechsel die destijds zo fanatiek werden bestreden.

Met de studentenbeweging aan de Universiteit van Amsterdam liep het slechter af. Het hoogtepunt – de Maagdenhuisbezetting – was nog niet voorbij of de onderlinge ruzies en rellen sloegen toe. De SVB hief zichzelf in de zomer van 1969 op. De ASVA raakte verwikkeld in een jarenlang durende fractiestrijd.

Nick Bolte noemt het achteraf logisch dat op de euforie van de Maagdenhuisbezetting een existentiële crisis volgde: ‘Wat moest je nog bezetten ná het Maagdenhuis? Dat was ons probleem. Daardoor kregen we over alles ruzie.’

Huib Riethof: ‘Ik heb nog gezegd: zullen we een vereniging van oud-Maagdenhuisbezetters oprichten om het contact te onderhouden? Maar dat wilde niemand meer.’

Grijze prop

Nu lopen de rebellen van toen tegen hun pensioen – of genieten daar al van. Ze zijn tot de ‘grijze prop’ gaan behoren. De democratisering is teruggedraaid zonder dat iemand erom maalde. Denken ze weleens: het was zonde van de moeite?

‘Ik schaam me absoluut niet voor wat ik toen heb gedaan,’ zegt Pim Mazeland.

‘Al die modieuze kritiek op de idealen van de babyboomers glijdt van me af als water van een eend,’ voegt Nick Bolte daaraan toe. ‘Kijk nou eens naar de kredietcrisis, zo’n ongelijk hadden we niet! Ik durf te voorspellen dat de sixties binnenkort weer in de mode zijn.’

Arthur Drost heeft twee kinderen, van drieëntwintig en twintig. De gepensioneerde welzijnswerker: ‘Hén zie ik niet zo gauw in opstand komen tegen het gezag. Dat vind ik jammer.’

Johan Middendorps oudste zoon Jan werkt bij de afdeling mergers & acquisitions van de Royal Bank of Scotland. Hij stemt VVD. Dat leidt wel eens tot een generatiebotsing thuis. ‘Ik vind het uitstekend dat bij Britse bankiers, die de boel hebben belazerd, de ruiten worden ingegooid. Jan zegt dan: zo kunnen die mensen hun werk toch niet doen!’ Laatst is Jan getrouwd, het feest was op Schiermonnikoog. Met veel vrienden in blauwe blazers, krijtstreep en maatpak. Onder begeleiding van een hoempapa-orkest trokken ze door de straten van het eiland. Bij toeval kwam oud-Maagdenhuisbezetter Philip van Praag langsfietsen. Wat zijn dit voor corpsballen, vroeg hij zich af. ‘Toen heb ik hem maar verteld dat het om het huwelijk van mijn zoon ging. De ironie van de geschiedenis ontgaat me niet.’

Van Paul van Riel, wiens foto’s dit verhaal illustreren, verscheen ‘De Maagdenhuisbezetting ‘69’, tekst Annemarie de Wildt, 112 pagina’s, uitgeverij Thieme Art, € 24,50 (korting voor lezers van VN, zie p. 72). De foto’s zijn van 13 mei tot 25 oktober ook te zien in de tentoonstelling ‘Maagdenhuis bezet ’69’ in het Amsterdam Historisch Museum.