Interview

1. Het kan erger

‘Het treurige en tegelijkertijd bizarre van het leven en van redelijk op leeftijd zijn – ik ben nu alweer 72 – is dat je te weinig leert van dingen die je fout hebt gedaan. Kennelijk, en jammerlijk genoeg, is dat meestal zo. Want waarom zou de mensheid nog tot zo veel achterlijkheid, stomheid en wreedheid in staat zijn als ze wat hadden opgestoken van de keren dat het echt mis ging?

Wat wel zo is, vroeger was ik erg ondersteboven van dingen maar nu denk ik: het kan altijd erger. Om het leven aan te kunnen, maakt het uit wat je hebt overleefd; je leert erdoor te relativeren.’

2. Accepteer het noodlot

‘Je kunt niets doen aan het feit dat er een wereldoorlog uitbreekt die heel erg ellendig uitpakt voor Joodse mensen. Zoiets is buiten bijna ieders bereik. Je bent ook ontzettend kwetsbaar in het bestaan van je geliefde of je kinderen. Als daar iets heel ernstigs mee gebeurt, kun je alleen de pijn incasseren. Mijn geliefde heeft vijf jaar geleden een herseninfarct...