<div class="wpg-element paragraph">
<p>Nieuw Nederlands nationalisme</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Nog geen twee weken geleden was Nederland in de ban van het WK. Het Nederlands elftal presteerde onverwacht goed, er gingen stemmen op om de bondscoach, Louis van Gaal, maar meteen tot premier te benoemen. Op zijn minst zou de echte premier, Mark Rutte, een voorbeeld moeten nemen aan Van Gaal. Zij die beweerden niet zo onder de indruk van het voetbal van het Nederlands elftal te zijn, werden uitgemaakt voor ‘romantici’ of ‘Van Gaal-haters’. Het reëel bestaande nationalisme in Nederland kwam neer op een plicht tot enthousiasme. Waar gewonnen werd, diende men ook enthousiast te zijn. Een voetbalverslaggever die het desondanks waagde enkele kritische opmerkingen over het Nederlands elftal te maken, kreeg via Twitter te horen dat hij uit het vliegtuig geworpen diende te worden. Ook zogenaamd onschuldig nationalisme laat weinig ruimte voor de dissident, al was het maar omdat dat nationalisme is gebaseerd op een uitermate precaire constructie, want wie zijn Nederlanders eigenlijk? Of meer in het algemeen: wie zijn wij? Die wij-constructie is kennelijk zo broos dat twijfel bij voorbaat de kop dient te worden ingedrukt.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Inmiddels is Malaysia Airlines vlucht 17, onderweg van Amsterdam naar Kuala Lumpur, in het oosten van Oekraïne uit de lucht geschoten. Naar alle waarschijnlijkheid is het vliegtuig neergehaald door pro-Russische separatisten. Aan boord bevonden zich 193 Nederlanders. De plicht tot enthousiasme die tijdens het WK in Nederland heerste, althans tot de halve finale tegen Argentinië, sloeg razendsnel om in een plicht tot rouw. Ook een Nederlandse kwaliteitskrant als <span class="Cursief">NRC Handelsblad </span>had het over een ‘natie in collectieve rouw’. Op de voorpagina van die krant stond een grote foto van de Nederlandse vlag halfstok en daaronder stond vetgedrukt: ‘Iedereen kent wel iemand’, waardoor de indruk werd gewekt dat ook kwaliteitskranten tegenwoordig bestaan om emoties op te roepen en nationalistische gevoelens te bespelen. De krant als <span class="Cursief">tearjerker</span>. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Doodzwijgen<br /></h3>
<p>De Nederlander wordt doorgaans ‘nuchter’ genoemd en deze nuchterheid maakt ook deel uit van de collectieve Nederlandse identiteit, maar het land vertoont, zeker sinds de moord op de politicus Pim Fortuyn in 2002, hysterische trekjes, aangewakkerd door media en sociale media. <br />Toen ik opgroeide in Amsterdam in de jaren zeventig en tachtig was nationalisme een relikwie uit het verleden, een slechte gewoonte waarmee was afgerekend. Goed, voetbal ging af en toe gepaard met enig nationalisme, zeker als er tegen Duitsland werd gespeeld, en men mocht trots zijn op landgenoten als die aardig presteerden in de Tour de France, maar verder was nationalisme iets wat overwonnen was, of wat weldra overwonnen zou worden, net als religie.<br />Natuurlijk had deze afkeer van nationalisme te maken met collaboratie ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Nederland had zijn Joodse burgers en vluchtelingen niet kunnen beschermen en in sommige gevallen zelfs als handel ‘doorverkocht’. Ook speelde het koloniale verleden een rol, een verleden dat Nederland al helemaal nooit verwerkt had. Doodzwijgen leek het devies. Wat ik mij van de 4-mei-herdenkingen herinner, zijn gevoelens van onmacht die niets met nationale trots of nationale eenheid te maken hadden.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Nationalisme zonder leger<br /></h3>
<p>Na de aanslagen van 11 september 2001 in Amerika, de politieke moord van 2002 en de religieus geïnspireerde moord van 2004 (Theo van Gogh) sloeg het klimaat om. Nationalisme maakte een comeback. Dat een partij met de naam Trots op Nederland korte tijd de gemoederen kon verhitten, zegt veel over deze terugkeer van een verdwenen gewaand spook. Natuurlijk had de comeback van het nationalisme te maken met de angst dat de nieuwkomers, lees: de moslims, andere loyaliteiten hadden, hun geloof, of anders wel het kalifaat, dat zij volgens Wilders wilden stichten in het koninkrijk. Wie een echte Nederlander was, was trots op Nederland.<br />Nationalisme zonder leger – Nederland heeft geen militaire traditie en wil die traditie ook niet – verwordt echter al snel tot een puur symbolisch nationalisme. Een hysterisch nationalisme. Hysterie, zou ik zeggen, is het uitvergroten van gevoelens omdat de hystericus vreest dat er geen gegronde reden is voor dat bewuste gevoel. De uitvergroting moet de twijfel wegnemen, de uitvergroting wordt het bestaansrecht van de emotie. En zoals bekend heeft een hystericus publiek nodig dat hem ervan moet overtuigen dat hij echt voelt wat hij voelt.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>De burger als bakvis<br /></h3>
<p>Dat de hysterie niet alleen uit nationalistisch sentiment bestaat, maken sociale media duidelijk. Een vriend schreef mij over een volwassen kennis die op Facebook naar aanleiding van de ramp met Malaysia Airlines vlucht 17 had geschreven: ‘Vanavond wil ik alleen zijn. Rouwen om die lieve en totaal onschuldige baby’s, kinderen, mamma’s en pappa’s, ooms en tantes, oma’s en opa’s, vrienden en geliefden die in één gewetenloos schot zijn vermoord door gewetenloze oorlogszuchtige idioten. Ik wil alleen zijn en de pijn meevoelen.’<br />De burger als bakvis die in zijn bakvissengedrag ook nog de hoogste vorm van menselijkheid ziet. Dat is komisch, maar ook een tikkeltje tragisch. Waar de burger niets meer hoeft te zijn dan bakvis is hij misschien nog net niet gereed voor de ondergang, maar wel geschikt om volledig te worden gemanipuleerd.<br />Inmiddels lijkt die hysterie dus norm te zijn geworden. Emoties zijn niet privé, zoals toch ooit het geval was, het tonen van emoties hoort tegenwoordig kennelijk thuis in de openbare ruimte, en wie niets toont, wie weigert mee te doen aan dit emotioneel exhibitionisme, wekt de verdenking niet te deugen. Wie niets voelt na het horen van het nieuws over vlucht 17 van Malaysia Airlines moet wel onmenselijk zijn, op zijn minst erg koud en niet tot medeleven in staat.<br />Maar is het eigenlijk wel zo logisch dat een Nederlander meer voelt om 193 gedode Nederlanders dan om de vier Duitsers die ook in het vliegtuig zaten? Zijn een kleine tweehonderd gedode Nederlanders die je niet kent voor een Nederlander erger dan tweehonderd gedode Irakezen of Afghanen bij een bomaanslag die hij evenmin kent? Het antwoord ‘ja’ zou ingaan tegen intuïtief humanisme. Daarbij dient te worden opgemerkt dat de Nederlanders in het vliegtuig van Malaysia Airlines niet stierven omdat ze Nederlanders waren, het vliegtuig is niet uit de lucht gehaald omdat het uit Amsterdam kwam of op weg was naar Kuala Lumpur. Voor zover wij weten, hebben de pro-Russische separatisten een tragische vergissing begaan.<br />Het is ook enigszins ironisch dat ondanks de EU, ondanks het feit dat het duidelijk is dat voor de meeste staten in West-Europa economische en militaire soevereiniteit niet meer bestaat, de Nederlander het rouwen om bijvoorbeeld de vier gedode Duitsers in het vliegtuig over zou moeten laten aan Duitsland.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Murw<br /></h3>
<p>Net als het WK lijkt een tragedie als die van vlucht 17 in te worden gezet om een collectieve identiteit te bevorderen, om te doen alsof Nederlandse soevereiniteit nog echt bestaat, om eindelijk weer samen iets te voelen. Een dergelijke instrumentalisering van een vliegtuigramp heeft niets met rouw of rouwverwerking te maken, al was het maar omdat collectieve rouw net zo’n paradoxaal verschijnsel is als collectieve schuld. Het drama van rouw is nu juist dat het niet echt deelbaar is, dat het om een uiterst individuele emotie gaat die zich nauwelijks aan anderen laat mededelen. En mensen hebben recht op een geheim, beter gezegd: mensen hebben het recht hun emoties niet te tonen en niet te delen, ook als het gaat om nationale rampen en voetbal. In het verlengde daarvan ligt het recht om te erkennen dat je soms geen emotie voelt. De hele wereld doet een beroep op ons gevoel, van de buurvrouw via onze familieleden en de bedelaar op straat tot het nieuws, van Gaza tot Oekraïne, van Congo tot Syrië. Voortdurend wordt een emotioneel appèl op ons gedaan. Dat dit appèl ons murw beukt, dat wij veelal onverschillig zijn, dat wij onze handen eraan vol hebben om onze naasten emotioneel te verzorgen en ook daar vaak niet in slagen, lijkt mij niet zozeer een teken van onze onmenselijkheid, als wel van onze menselijkheid. Wij zijn geen halfgoden. En stel dat wij het lijden van de wereld echt tot ons zouden laten doordringen, dan zouden wij al snel verworden tot psychiatrische patiënten en door psychiaters en de farmaceutische industrie worden gedwongen tot een zekere onverschilligheid.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Fundamentele eenzaamheid<br /></h3>
<p>Overigens vraag ik me af hoe nabestaanden van in Afghanistan gesneuvelde Nederlandse militairen zich voelen nu er wel een dag van nationale rouw wordt afgekondigd voor burgerslachtoffers van een vliegtuigramp en niet voor gesneuvelde militairen. En dat terwijl die militairen wel eens te horen hebben gekregen dat ze daar ook heen gingen voor onze vrijheid en ons vaderland. Bovendien zijn ze daarheen gestuurd door een democratisch gekozen regering, door ons dus. Misschien zijn er gewoon niet genoeg Nederlandse militairen gesneuveld in Afghanistan om een dag van nationale rouw te rechtvaardigen. Of misschien heeft het ermee te maken dat Nederland zich comfortabeler voelt bij burgerslachtoffers dan bij militaire slachtoffers. Sneuvelen is het ambacht van de soldaat, nietwaar? <br />Zij die oproepen tot de verplichting tot rouw weigeren ook te erkennen dat mensen soms niet in staat zijn tot rouw, het is niet vanzelfsprekend dat wij kunnen meeleven met iemand louter omdat diegene dezelfde nationaliteit heeft. Zoals gezegd: ons vermogen tot oprecht medeleven is beperkt, en emotioneel exhibitionisme lijkt mij geen deugd.<br />Het staat ons vrij om te zeggen: ik kan de tragedie erkennen, ik begrijp dat u rouwt, maar ik kan even niet met u mee rouwen, vandaag lukt het me niet. En omgekeerd: als het mijn beurt is om te rouwen, zal ik u ook niet verplichten met mij mee te rouwen. Ik kan dat alleen doen en ik zal dat alleen doen.<br />Begrijpelijk dat in gezamenlijk rouwen of gezamenlijke vreugde een ontsnapping uit de eigen eenzaamheid schuilt, dat daarin de grote verleiding van het gezamenlijke gelegen is, maar de negatieve neveneffecten van die gezamenlijkheid lijken mij evident: een ‘wij’ heeft altijd een ‘zij’ nodig, die al snel de vijand wordt die een kopje kleiner moet worden gemaakt.<br />Je kunt ook je eigen fundamentele eenzaamheid als iets onherroepelijks erkennen. Dat is eveneens een respectabele positie. Sterker nog, dat is een positie waarvoor best wat reclame mag worden gemaakt. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vrij Nederland 2 augustus 2014</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vrij Nederland 2 augustus 2014</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>{</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>{</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Toen ik opgroeide in de jaren ’70-’80 was nationalisme een slechte gewoonte waarmee was afgerekend</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>{</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>{</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Collectieve rouw is net zo’n paradoxaal verschijnsel als collectieve schuld</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Een iets gewijzigde versie van dit stuk verscheen eerder in <br /><span class="Cursief">The New York Times</span></p>
</p></div>


Arnon Grunberg

Gerelateerd