Biografie
Tachtig jaar geleden overleed Pieter Jelles Troelstra, sinds de oprichting van de SDAP (Sociaal-Democratische Arbeiders Partij) in 1894 drie decennia lang de leider van de Nederlandse sociaal-democratie. Waarom duurde het zo lang voordat zijn biografie verscheen? Een overstelpende hoeveelheid aan beschikbaar materiaal schrok tal van vakhistorici af, of liet hen onderweg stranden. De journalist Piet Hagen geeft hen nu het nakijken met zijn Politicus uit hartstocht, een boek met bijzondere kwaliteiten.
Hagen biedt een afgewogen portret van een hoogst gecompliceerde figuur. Hij schetst Troelstra als een man met uitzonderlijke talenten en grote tekortkomingen. Een visionaire redenaar met een magische aantrekkingskracht, maar ook een einzelgänger die op beslissende momenten zijn eigen emoties niet in bedwang had. Hagen geeft ons ook de man in zijn tijd. De figuur van Troelstra wordt overtuigend tegen de maatschappelijke en politieke achtergrond van Nederland geplaatst. Bovendien zien we deze politieke leider op de internationale congressen van de socialistische beweging rondlopen te midden van kopstukken als Karl Kautsky en Rosa Luxemburg. Hier bewijst Hagen dat hij over het talent beschikt om levende geschiedenis te schrijven.
Maar er is ook heel wat om over te knorren. Het ontbreekt Hagen te vaak aan maatvoering. Vooral als het niet over de politicus Troelstra, maar over de dichter, de journalist of de privépersoon gaat, wordt de lezer overladen met overbodige details. Dankzij Hagen weten we nu dat niet alleen liberalen maar ook socialisten nog op gevorderde leeftijd hun wasgoed naar moeders brengen. In deze geest krijgt de lezer een overvloed aan nietszeggende informatie te verwerken die de aandacht verstikt.
Deze biograaf heeft zich kennelijk voorgenomen niet te streng te zijn. Hagen gaat uitvoerig in op de beroemde &#8216;vergissing&#8217; van Troelstra, die in november 1918 meende dat Nederland rijp was voor een socialistische revolutie. Leger en politie stonden volgens hem niet langer achter de regering en hij riep de arbeidersklasse op de macht over te nemen. Hagen voert verzachtende omstandigheden aan voor deze beoordelingsfout, maar overtuigt niet, vooral doordat hij niet goed op de hoogte is. Volgens hem was het begrijpelijk dat de partijleider zich te veel liet meeslepen door de gebeurtenissen in Duitsland, waar het keizerrijk ineenstortte en de sociaal-democratische SPD de republiek uitriep. &#8216;Zo irreëel waren de verwachtingen van Troelstra niet,&#8217; aldus Hagen. Hij weet blijkbaar niet dat de Duitse sociaal-democratie al geruime tijd consequent ijverde voor de invoering van een politiek stelsel met een gekozen parlement als hoogste orgaan. Een jaar eerder, in november 1917, had de SPD om die reden de bolsjewistische revolutie in Rusland afgewezen als een daad van putchisme. Het Russische raden(sovjet)-systeem was volgens de Duitse partij niets anders dan een dekmantel voor de communistische dictatuur. Juist deze arbeidersraden werden door Troelstra in zijn oproep tot revolutie aangeprezen als een instituut dat boven het parlement moest staan. Hij liet zich in dit opzicht niet te veel, maar te weinig beïnvloeden door Duitse toestanden.
Ook in zijn samenvattende oordeel toont Hagen zich mild. Hij prijst Troelstra als een meeslepende volkstribuun. Dat hij ook diens politieke inzicht roemt, is in tegenspraak met zijn eigen verhaal. Uit deze biografie blijkt zonneklaar dat Troelstra niet alleen in november 1918, maar ook op andere essentiële momenten tekortschoot.
Tijdens de spoorwegstaking van 1903 dreef hij met zijn wispelturige koers zijn eigen partij tot wanhoop. Nog funester was zijn wankelmoedige gedrag in 1913, nadat de SDAP bij de verkiezingen een sprong maakte van zeven naar vijftien zetels (op een totaal van honderd in de Tweede Kamer). De partij kreeg het aanbod met drie ministers deel te nemen aan een coalitiekabinet dat het vurig verlangde algemeen kiesrecht en staatspensioen zou invoeren. Troelstra weigerde omdat de Socialistische Internationale alleen in uitzonderlijke omstandigheden deelname aan een coalitie toeliet. Vervolgens stemde hij toch in, omdat deze omstandigheden naar zijn inzicht alsnog intraden. Ondertussen hadden zijn zenuwen weer eens zozeer de overhand gekregen, dat hij aanvankelijk niet in staat was om op een bijzonder congres te verschijnen. Uiteindelijk kwam hij toch en hield een wazige redevoering.
Als de emoties hoog opliepen, raakte Troelstra de kluts kwijt. Als gevolg van zijn optredens in 1913 en 1918 kreeg zijn partij een reputatie van onbetrouwbaarheid. Dat was er een belangrijke oorzaak van dat de SDAP pas in 1939 werd gevraagd regeringsverantwoordelijkheid te dragen. Zo ontnam de Nederlandse sociaal-democratie zichzelf de mogelijkheid om tijdens de crisistijd het voor de arbeidersklasse broodnodige correctiewerk op het ongetemde liberaal-kapitalisme te verrichten. Ook dat was de erfenis van Troelstra.
Hagen loopt zijn lezers niet te veel voor de voeten. Zijn biografie laat de conclusie toe dat deze heiland als politieke strateeg een knoeier was. Alles bij elkaar een boek waarvan men zegt: goed dat het er eindelijk is.
Piet Hagen
Politicus uit hartstocht. Biografie van Pieter Jelles Troelstra
Arbeiderspers
969 p., € 39,95

Ronald Havenaar

Gerelateerd