1934
&#8216;Waarom ik Amerika afwijs&#8217;, zo luidt de titel van een essay van Menno ter Braak die doet denken aan krantenkoppen als &#8216;Doetinchem waarschuwt China voor de laatste keer&#8217;. Maar Ter Braak stond niet alleen in zijn afwijzing van de grote broer. Antiamerikanisme vierde hoogtij in de vooroorlogse jaren, vooral onder intellectuelen zowel in Nederland als in de rest van Europa. Amerika stond voor stijlloos en vulgair materialisme.
Ook in de onlangs verschenen bundel In 1934. Nederlandse cultuur in internationale context ontpopt Ter Braak zich als antiamerikanist als hij zich verzet tegen een optreden van jazzmusicus Paul Whiteman in het Concertgebouw: jazz was populistisch, puur op vermaak gericht en had weinig met kunst te maken. Zo dachten veel Nederlanders erover. Toch waren er ook liefhebbers, én zelfs getalenteerde musici zoals Melle Weersma en Louis de Vries. De zestienjarige Ben Bakema behoorde ook tot de laatste groep en zette het blad De jazzwereld op, voor een muzieksoort die nieuw en jong was als hijzelf. Het blad moest jazz meer &#8216;serieus&#8217; neerzetten.
De brutalen en de genialen
De bijdrage van Jaap van der Bent over jazz is een van de aardigste uit In 1934, een fraai uitgevoerd boek dat tweeënveertig korte hoofdstukken telt. De meeste daarvan vatten samen wat we al wisten, andere presenteren wel nieuw onderzoek. Behalve over jazz, film en kunst, gaat het boek voor een groot deel over literatuur. De samenstellers van de bundel, Helleke van den Braber en Jan Gielkens, vinden dat er in de Nederlandse literatuurgeschiedenis te veel wordt geredeneerd vanuit Nederland en dat er te weinig oog is voor de internationale context. Met zoveel woorden zet de redactie van In 1934 zich af tegen het handboek Nederlandse literatuur, een geschiedenis (1993) dat het internationale aspect zou hebben verwaarloosd. Maar bij nadere beschouwing moet je toch vaststellen dat ook die illustere voorganger vrij veel &#8216;buitenland&#8217; in de bijdragen heeft staan. Alleen al uit de inhoudsopgave van dat boek noteren we: Valery, Moskou, Verlaine, T.S. Eliot, Proust, enzovoort. Maar in dit nieuwe boek hebben de samenstellers beslist een punt waar ze zich voornemen om in het geval van de literatuur ook te kijken naar het aandeel vertalingen op de Nederlandse markt.
Want zoals Amerikaanse jazzmusici naar Nederland kwamen en hier door het Nederlandse publiek beluisterd werden, zo kwam ook de literatuur van elders op menige Hollandse boekenplank terecht. Als je kijkt naar de cijfers over 1934, dan blijkt dat zelfs het merendeel van wat verscheen &#8211; overigens net als nu &#8211; vertaald was. Grotendeels uit het Engels, maar ook veel Duits en gek genoeg meer Russische vertalingen dan Franse.
In de jaren dertig waren er zo&#8217;n zevenhonderdvijftig vertalers actief, lezen we bij Ton van Kalmthout in een vlotgeschreven stuk. Er waren veel beunhazen actief, waarbij de beschuldigende vinger wees in de richting van literair geïnteresseerde &#8216;dames met veel vrije tijd&#8217;. Mensen die het vertalen &#8216;erbij&#8217; deden, ook auteurs die naast hun eigen werk vertaalden om wat bij te verdienen: dat kon natuurlijk niet veel wezen. Vertalers had je in alle soorten en maten. Je had de naïeven &#8211; dat was de grootste groep: lieden die hun op school opgedane talenkennis schromelijk overschatten. Dan had je de brutalen, die wel wisten dat ze eigenlijk te weinig talenkennis hadden. Dan de zelfgenoegzamen, de eigengereiden en tot slot de genialen. Maar de enige categorie die recht van bestaan had, waren de professionelen, en dus werd in 1934 het blad Vertalen opgericht, het orgaan van de Vereeniging Nederlandsche Vertalingen. De bedoeling was de amper vijfhonderd abonnees niet alleen voor te lichten, maar ook gepubliceerde vertalingen kritisch te bespreken. Recensent Martin Premsela verdedigde zijn soms wel erg negatieve recensies handig door te zeggen dat de kritiek hard nodig was: zo niet, dan hoefde immers ook het blad niet langer te bestaan.
Derderangs roman
Nog zo&#8217;n veelzeggend tijdschrift dat in 1934 werd opgericht was het blad Perspectieven van wordende cultuur. Een wat zweverige naam voor een minstens zo zweverig clubje. Het ging om uitgever Henri Methorst die zich inzette voor Krishnamurti. Diens aanhangers vonden elkaar in Ommen, waar ook de grote denker zelf resideerde, en waar zogeheten Sterkampen werden georganiseerd. Uitgevers komen veel voor in deze bundel, als initiator, idealist of als redder in de nood. Bijvoorbeeld uitgeverij Boekenvrienden Solidariteit, in dit boek hardnekkig De boekenvrienden genoemd. Deze uitgeverij gaf uit Duitsland gevluchte auteurs uit; een jaar na Hitlers machtsovername was immers voor velen duidelijk dat de &#8216;nieuwe tijd&#8217; weinig goeds betekende. Een van die auteurs was Heinz Liepmann, die naar Nederland vluchtte omdat zijn boek Das Vaterland in Duitsland niet mocht worden uitgegeven. Hij bracht het in 1934 uit bij een Amsterdamse uitgeverij, maar werd na een anonieme tip alsnog gearresteerd vanwege de belediging van een bevriend staatshoofd. Niet Hitler, maar rijkspresident Paul von Hindenburg werd in het boek &#8216;beledigd&#8217;. De roman gaat over een schip vol zeelieden, die tijdens Hitlers machtsovername op zee verkeerden en pas bij terugkeer pijnlijk geconfronteerd worden met de nieuwe orde. Een fraai gegeven, maar toch een derderangs roman, vond Du Perron. Het boek werd in beslag genomen en Liepmann werd onder bewaking van een Nederlandse rechercheur het land uitgezet. Zowel Du Perron als Ter Braak zetten zich in voor Liepmann, omdat zij meenden dat de vrijheid van meningsuiting onder druk kwam te staan. Maar nadat hij Liepmann in het echt ontmoet had, zakte Du Perrons motivatie in. Hij vond dat Liepmann te veel voor zijn eigen hachje preekte en betreurde het dat hij geen hoger doel voor ogen had. Liepmanns &#8216;feitenroman&#8217; werd alsnog vertaald, maar zonder de beledigende passage, en verscheen nog in 1934 bij De Arbeiderspers.
Nog zo&#8217;n opvallend uitgeversverhaal gaat over de Amsterdamse uitgeverij Mulder &#038; co, waar Mathijs Sanders over schrijft. Die bracht al in 1934 Célines Reis naar het einde van de nacht uit in een Nederlandse vertaling, in een oplage van maar liefst vijfduizend exemplaren. De uitgeverij wilde de roman inkorten, maar daar ging Céline niet mee akkoord. De verkoop hield niet over maar de belangstelling was groot.
Provincialisme werd een scheldwoord. Wie mee wilde tellen, moest een internationaal georiënteerde bril opzetten. Maar over Amerika bleef men kritisch. Veel van wat zich internationaal noemde, was daarom &#8216;snobistisch-cosmopoliet&#8217;, vond Herman de Man, die zelf veredelde streekromans zoals Het wassende water schreef.
Mix van onderwerpen
Was 1934 een rijk jaar? De grootse, korte roman Bint van Bordewijk verscheen, het gedicht &#8216;Het huwelijk&#8217; van Willem Elsschot kwam in boekvorm op de markt, zij het in een schamele oplage van vierhonderd exemplaren, en zo waren er nog enkele literaire hoogtepunten. Maar toch vraag je je af wat de meerwaarde is van de keuze voor dit éne jaar. Als het uitgangspunt van de bundel is geweest de internationale inbedding van de Nederlandse cultuur te tonen, zou dat dan niet beter gemeten kunnen worden over een langere periode, in meer uitgewerkte stukken? Veel onderwerpen uit de bundel smaken naar meer, maar blijven nu omwille van de omvang steken in een vermoeide samenvatting van aloude discussies over &#8216;literatuuropvattingen&#8217;. De waarde van het boek zit hem vooral in de mix van onderwerpen. Je gaat nu eenmaal Menno ter Braaks hoogdraverij beter begrijpen als je denkt aan films als De Jantjes, aan pulpschrijfster Willy Corsari, de populariteit van streekromans en propagandistische jeugdboeken zoals Kwik, de fascistenjongen. 
‘In 1934. Nederlandse cultuur in internationale context’, Helleke van den Braber en Jan Gielkens (red.), Querido, 463 p., € 44,95

Lisa Kuitert

Gerelateerd