<div class="wpg-element lead-bold">
Een &#8216;Woord vooraf&#8217;, in weinig romans zal de echtgenote van de schrijver zich daaraan bezondigen. Maar in het geval van J.J. Voskuils Binnen de huid is daar een goede reden voor.
</div>
<div style="width:156px; height:250px;" class="wpg-element image right"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2009/04/cdc462d0-4ec6-4448-8da5-222d81696bf2_binnendehuid1.jpg" width="156" height="250" alt="" /></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Wat kapot kan moet kapot</h3>
Ten eerste verschijnt deze roman postuum: de schrijver overleed verleden jaar. Voorts gaat het om een roman die Voskuil bij leven niet wilde publiceren, dus is een verantwoording op zijn plaats. Bij zijn overlijden liet Voskuil het manuscript van Binnen de huid na. De beslissing over publicatie legde hij bij Lousje Voskuil-Haspers. Ze schrijft: &#8216;Zelf had hij tot het eind geaarzeld, vanwege het intieme karakter van het boek en omdat hij niemand wilde kwetsen. Ik heb besloten, na lang nadenken, dat dit ongewoon oprechte, moedige boek niet ongepubliceerd mag blijven. Het was een moeilijke beslissing.&#8217; 
Dat moet wel. Menig minder ruimhartige schrijversweduwe had dit boek ongepubliceerd gelaten, in ieder geval tot na haar verscheiden. Hoofdrolspelers zijn Maarten Koning en zijn Nicolien, bekend uit de twee eerdere grote romans van Voskuil, Bij nader inzien (1963) en Het Bureau (1995-2000), in wie Voskuil-lezers maar al te gretig de schrijver en zijn echtgenote willen herkennen. Tot nu toe was hun intieme leven onderbelicht gebleven. Deze semi-autobiografische huwelijksroman behelst een pijnlijke liefdesgeschiedenis die zich voltrekt binnen een vierhoeksverhouding – tussen de laatste overgebleven vrienden uit Bij nader inzien: de stellen Maarten &#038; Nicolien Koning en Paul &#038; Rosalie Dehoes.
Kortom: dank u, mevrouw Voskuil. Binnen de huid vormt de ontbrekende schakel tussen de twee romans, die tezamen de periode 1946-1989 omspannen. In die fictionele werkelijkheid van Maarten en de zijnen ontbraken de jaren 1954-1956, en daarin voorziet nu Binnen de huid. Daarmee heft deze roman de cesuur op tussen Bij nader inzien en Het Bureau. Binnen de huid gaat over de eerste jaren na de studententijd die geboekstaafd is in Bij nader inzien, vóór Maartens decennialange werk bij &#8216;Het Bureau&#8217;. Tevens maakt het duidelijk waarom Maarten zich ontwikkelde van de hooggestemde romanticus in Bij nader inzien tot de doorgefourneerde ironicus in Het Bureau. Voor nader begrip van die omslag is Binnen de huid beslissend.
Afgetrokken koffie Pikant aan de uitvoerige informatie op de flaptekst van Binnen de huid, over het lot van deze reeds in 1968 voltooide, decennialang in portefeuille gehouden roman, is dat daarin geen gewag wordt gemaakt van een belangrijke reden waarom hij niet eerder werd uitgegeven. In het verhaal &#8216;Geert&#8217; – opgenomen in Onder andere (2007), konden we al lezen dat Voskuil deze roman begin februari 1968 af had. Hij dacht er toen niet aan het boek uit te geven, en als hij dat toch zou doen, dan misschien in eigen beheer. Geert van Oorschot, die lucht had gekregen van Voskuils tweede, mocht het lezen, als vriend, niet als uitgever. Dat ging mis. Op karakteristieke wijze liet hij weten dat zijn boek hem geenszins beviel: &#8216;een mislukking, vervelend, gezeur, lauw water op een filter met reeds afgetrokken koffie&#8217;. Voskuil schreef hem terug dat hij kon barsten. Einde vriendschap. 
Na de weigering van Binnen de huid publiceerde Voskuil geen fictie meer tot de verschijning van Het Bureau. Later zou hij op de radio nog zeggen dat hij Binnen de huid een goed boek vindt, maar dat het hem nog steeds teveel aangrijpt. Daarom, zei hij toen, heeft hij het niet uitgegeven. 
Tot zover de literaire historie. Al zij daar nog over opgemerkt dat ik Van Oorschots oordeel niet onderschrijf – integendeel – maar dat ik zijn besluit binnen die tijd wel begrijp. Het duurde al ruim twintig jaar voor het negatief onthaalde Bij nader inzien op de juiste, hoge waarde werd geschat en de tijd was toen nog niet rijp voor Voskuils extreme aanpak in het vervolg Binnen de huid. 
De onderwerpen daarin – scènes binnen een huwelijk, overspel, seksuele jaloezie, maatschappelijke onaangepastheid, verloren vriendschap – waren weliswaar lang en breed door andere schrijvers literair geëxploreerd. Maar de manier waarop Voskuil dat doet, de titel zegt het al, door zijn lezer ruim vierhonderd, op de huid van zijn personages geschreven pagina’s lang deelgenoot te maken van de geestelijke gevangenis waarin Maarten verkeert, die helse benauwenis met opspelende emoties, aarzelingen, onzekerheden, driften, dat vergt nogal wat van de lezer – de toenmalige lezer. Want vertrouwd als we inmiddels zijn met de duizenden pagina’s van Het Bureau kijken we niet raar op van ellenlange ruziescènes tussen Maarten en Nicolien, het constante bij mekaar op de lip zitten van de twee stellen, de omzichtige, geheime amourette tussen Maarten en Rosalie – zij zijn verliefd op elkaar – onder het argwanende oog van hun beider partners. 
Ook vermeien we ons in kleine akkefietjes: of Maarten van Nicolien nu wel of niet zijn nylon overhemd aan mag – want de ironische bril die we in Het Bureau aangereikt kregen, gaat nooit meer af. Die megaroman-in-afleveringen heeft ons niet alleen vertrouwd gemaakt met maar ook verslaafd gemaakt aan Voskuils vaak zonderlinge personages, die we dan ook veel onbenulligheden vergeven en bij wie we ons geduld weten te bewaren. Je bemerkt de kracht van zulke al in Bij nader inzien opduikende karakters doordat je je bij eerste kennismaking de vraag stelt wie van hen je wilt zijn (David) en wie je vreest te zijn (Paul, Maarten). Dat voordeel heeft de lezer in de eenentwintigste eeuw, die zijn Voskuil dacht te kennen.
Dácht, want de schrijver Voskuil blijkt een rijker palet te hebben dan hij heeft laten zien. Het grootste verschil tussen Binnen de huid en de twee andere romans is dat het in de ik-vorm gesteld is, een keuze die vrijwel automatisch tot gebrek aan afstand leidt – naar Voskuils bedoeling. Zo valt de schijnwerper direct op de haarvezels van Maartens bestaan, zo komt hij optimaal eerlijk, antipathiek, destructief, gewelddadig, driftig, compromisloos, neurotisch, wanhopig voor het voetlicht. Binnen Voskuils oeuvre is dit de roman met het grootste Frida Vogels-gehalte, de schrijfster van De harde kern die bij hem model stond voor het ontoegankelijke, op zichzelf betrokken, maatschappelijk onaangepaste personage Henriette – Maartens ultieme morele voorbeeld. 
Neurotisch als een kraai Binnen de huid is het stap-voor-sluipende-stapverhaal van Maartens verliefdheid op de vrouw van zijn beste vriend en tegelijk, in hetzelfde tempo, rukt de vervreemding tussen Maarten en Nicolien noodlottig op. Al in het begin staat over haar: &#8216;Ik was me plotseling bewust hoe vreemd ze me was. Beangstigend vreemd, alsof ik vergeten was dat we met zijn tweeën waren en nu tot de ontdekking kwam. Onderweg naar de brievenbus vroeg ik me af wat ons verbond, behalve dat we elkaar indertijd hadden leren kennen en nu in hetzelfde huis woonden.&#8217; 
Misschien ligt aan beide ontwikkelingen zijn diepe behoefte ten grondslag om te vernietigen, anderen te verjagen, vriendschappen op te zeggen, te bréken, alleen te zijn: &#8216;Ik raakte er meer en meer van overtuigd dat alleen zijn de enige fatsoenlijke manier van leven is. Alleen zijn en je bedrinken.&#8217; 
Dús neemt hij – ook al in het begin – afstand van zijn vriend Paul. Die is met de zwangere Rosalie in Deventer gaan wonen, waar hij een baan als leraar kon krijgen. Maarten vindt dat viermaal niks: leraar, getrouwd, provinciestad, kind. &#8216;Hier woonde hij dus. Zo ver had ze hem gekregen, de man die in Parijs op een zolderkamer zou zijn gaan wonen.&#8217; 
Zo op een rij, binnen de chronologie van Maartens bestaan, tonen Voskuils drie romans de pijlers van het bestaan, zoals hij die zag: vriendschap (Bij nader inzien), huwelijk (Binnen de huid), werk (Het Bureau). Driemaal een gemeenschap waarin het bijna existentieel eenzame individu wil opgaan en driemaal desintegreert dat grotere geheel. Voskuil boekstaaft in zijn romans eigenlijk een nee tegen de verandering die zich toch zal voltrekken, omdat dat nu eenmaal bij de menselijke conditie hoort. Hun pogingen om zich niet te laten &#8216;inlijven&#8217;, hun afkeer van het &#8216;handelsreizigersdom&#8217; zijn vergeefs en vaak potsierlijk, maar ook tragisch, zoals titaantjes tragisch kunnen zijn. De moedwillige, bijna sektarisch aandoende onthechting van het burgerdom blijkt er ook uit dat de vier vrienden voortdurend reppen van &#8216;het kind&#8217; – de baby van Paul en Rosalie –, ten teken dat ze de rijen gesloten willen, geen indringers dulden. 
Door zo precies over zijn alter ego Maarten te schrijven, lineair, op de vierkante millimeter van het bestaan, wil Voskuil achterhalen hoe de onafwendbare veranderingen zich op die drie terreinen voltrokken. Uit streven naar zelfverheldering, niet uit zelfrechtvaardiging, want zonder nader begrip van wat hem overkwam is niet verder te leven. 
Paul noemt zijn vriend Maarten &#8216;zo neurotisch als een kraai&#8217;. Dat is een andere manier om te zeggen welk raadsel rest na Maartens verwoede ontraadselingen: zijn psyche. Maartens psyche, die hier direct, rauw, nog zonder ironie die de wanhoop beteugelt zoals in Het Bureau, op papier vorm aanneemt. Greep heeft hij er niet op gekregen, maar nabij is hij gekomen en het papier getuigt daarvan: &#8216;Ik had het gevoel dat ik alle houvast had verloren en gehurkt in mijn huid zat toe te kijken.&#8217; Later: &#8216;Ik ben afschuwelijk bang.&#8217;
Uiteindelijk is Maartens persoonlijkheid de stuwende factor in al dat Voskuil-proza, juist doordat die zich in alle grilligheid, nuance en tegenspraak onttrekt aan eenvoudige etikettering, soms zelfs aan enig begrip. &#8216;Bij mij zit in iedere vriendschap ook vijandschap.&#8217; En: ‘Wat kapot kan, moet kapot.’ Je bent gek geworden, zegt Nicolien dan ook op een gegeven moment. 
Nooit is Voskuil via Maarten zo nabij zichzelf gekomen als in deze verworpen roman. Begrijpelijk dat hij daarvoor later terugschrok.
J.J. Voskuil, &#8216;Binnen de huid&#8217;, G.A. van Oorschot, 429 p. € 35,-
Zie ook:
Fragmenten uit VPRO&#8217;s Plantage, over Het Bureau <object width="425" height="344"><param name="movie" value="https://www.youtube.com/v/fDfA_mDeP9k&#038;hl=nl&#038;fs=1"></param><param name="allowFullScreen" value="true"></param><param name="allowscriptaccess" value="always"></param><embed src="https://www.youtube.com/v/fDfA_mDeP9k&#038;hl=nl&#038;fs=1" type="application/x-shockwave-flash" allowscriptaccess="always" allowfullscreen="true" width="425" height="344"></embed></object>
<object width="425" height="344"><param name="movie" value="https://www.youtube.com/v/n1cQAqEk5gg&#038;hl=nl&#038;fs=1"></param><param name="allowFullScreen" value="true"></param><param name="allowscriptaccess" value="always"></param><embed src="https://www.youtube.com/v/n1cQAqEk5gg&#038;hl=nl&#038;fs=1" type="application/x-shockwave-flash" allowscriptaccess="always" allowfullscreen="true" width="425" height="344"></embed></object>
</div>

Gerelateerd