Wendelien van Oldenborgh, die Nederland vertegenwoordigt op de Biënnale van Venetië, zoekt met haar films een nieuw nationaal zelfbeeld. ‘Componeren met onverenigbare stemmen, dat probeer ik steeds weer.’

Je moet het even de tijd geven, maar dan kan het werk van Wendelien van Oldenborgh (1962) je voor altijd veranderen.

Van Oldenborgh, die dit jaar de Nederlandse inzending voor de Biënnale van Venetië voor haar rekening neemt, maakt kunstzinnige films over hedendaagse vraagstukken. Zoals de zoektocht naar wie ‘wij’ zijn als volk, als Nederland. ‘In die zoektocht wordt veel te veel versimpeld,’ zegt Van Oldenborgh. ‘Als witte Europeanen vertellen we een verhaal dat ons goed uitkomt en dat brengen we al eeuwenlang in alle toonaarden naar voren om ons exploitatieve gedrag goed te praten. Ik probeer andere zelfbeelden mogelijk te maken. Ik wil dat idee van “ons” verbreden. Ik wil in dat “ons” ook de verhalen opnemen die niet worden verteld. We wonen hier met z’n allen, al die verhalen doen er toe. Ik wil ze naast elkaar leggen.’

Prologue: squat/anti-squat: Hellen Felter (links) deed in 1969 mee aan de Maagdenhuisbezetting, rechts: Gina Lafour.

Op haar negentiende vertrok Van Oldenborgh naar Londen om te studeren, daarna studeerde ze in Parijs en woonde en werkte ze in Antwerpen, Brazilië en Stuttgart. ‘Toen ik weer naar Nederland kwam, was ik gemotiveerd om aan ons zelfbeeld te gaan werken. Er is dan wel ontzettend veel debat in de media, bijvoorbeeld over Marokkaanse jonge mannen, maar ik noem dat niet echt debat, want het is een cirkelvormige herhaling van hetzelfde: praten over dingen die mis gaan en wie je daar de schuld van kan geven. Dezelfde mensen worden steeds tegenover elkaar gezet. Die hele koloniale geschiedenis van ons, die zo dominant is geweest, wordt daar helemaal niet bij betrokken.

We wonen hier met z’n allen, al die verhalen doen er toe. Ik wil ze naast elkaar leggen.Zo krijg je geen inzichten, dat is niet wat je moet doen. Met kunst kun je er een draai aan geven, om het anders te zien. Daar wil ik mee experimenteren, want ik weet ook niet wat de oplossing is.’

Fundamenteel andere ervaring

In elke film van Van Oldenborgh zijn er momenten die je onverwacht scherp raken, zoals in No False Echoes (2008), wanneer de Nederlands-Marokkaanse rapper Salah Edin het literaire pamflet staat voor te lezen van de Indonesische nationalist Soewardi Soeryaningrat.

In 1913 schreef Soeryaningrat, de latere minister van Onderwijs in Indonesië, het pamflet Als ik eens Nederlander was, waarin hij zich beurtelings in de positie van ‘Nederlander’ en van ‘koloniale onderdaan’ plaatst, en de botsingen tussen die twee beschrijft. Soeryaningrat was een van die dissidente stemmen die in Nederlandse radio-uitzendingen over en voor het gekoloniseerde eilandenrijk van weleer nooit werden gehoord. Van Oldenborgh wilde die vergeten en onderdrukte stemmen en die radiogeschiedenis alsnog samenbrengen. In No False Echoes staat rapper Edin dus op het balkon van Radio Kootwijk, uitkijkend over de Veluwe. En begint: ‘Bandung, 1913. Als ik eens Nederlander was.’

Een paar dagen ervoor heeft Geert Wilders per ongeluk of expres zijn gezicht gebruikt in de film Fitna in plaats van het gezicht van Mohammed B., de moordenaar van Theo van Gogh. Edins stem stokt, hij wendt zich af van de camera, staart naar de winterse Veluwe.

Wat raakt, is de strijd die zich afspeelt op zijn gezicht. Je realiseren dat mensen in eenzelfde land een fundamenteel andere ervaring van burgerschap kunnen hebben, is nog wat anders dan rechtstreeks meemaken hoe dat kennelijk voelt.

Juanita Lalje en Gina Lafour in ‘Prologue: squat/anti-squat’.

De kijker ‘openmaken voor de ervaring van iemand anders’, dat is een van de dingen die Van Oldenborgh wil bewerkstelligen. ‘Omdat dat nodig is om je eigen perspectief te relativeren. Het gaat mij echt om perceptieveranderingen.’

Jij filmt me, jíj

Nog zo’n indringend moment is te zien in From Left to Night (2015), een dertig minuten durende film die Van Oldenborgh opnam in Londen, over het verband tussen de rassenrellen in Brixton begin jaren tachtig en de ongeregeldheden in 2011. Een van de hoofdpersonen, een ernstige, zwarte jonge Londenaar, heeft gevangenisstraf gekregen op beschuldiging van samenzwering tijdens de rellen. De aanklacht was louter gebaseerd op beelden van beveiligingscamera’s.
Woedend richt hij zich tot Van Oldenborghs camera: ‘Ze filmen me, ze filmen me, ze filmen me, ze filmen me, en toen werd ik “gezien”. Ze verzonnen een verhaal op basis van al die fragmenten, en ik werd veroordeeld. Nu film jij me, jij filmt me, jíj’ – wijst naar Van Oldenborgh, en daarmee ook naar zijn publiek – ‘filmt me en dan maak jíj er jóuw verhaal van, en dan ben ik, wat? Zichtbaar?’

In Van Oldenborghs film zijn hij en de Braziliaanse Denise Ferreira da Silva, hoogleraar Sociaal Recht aan de Universiteit van British Columbia, in een ondergrondse doorgang van zijn wijk in gesprek over opgroeien in deze buurt. Over de rol die het politiebureau speelde, zegt de jonge Londenaar: ‘Het gebouw maakt mensen bang, weet je, ook als je geen criminele plannen hebt, we zijn altijd voorzichtig hier in de omgeving. Want het is de Wet, weet je wel.’
Zijn gesprekspartner laat haar hoofd vermoeid tegen een pilaar rusten – zij is een zwarte vrouw uit Brazilië, zij kent de angst voor de politie. De stille ellende op haar gezicht maakt grote indruk.

‘Als je thema’s anders aanspreekt,’ zegt Van Oldenborgh, ‘maak je ook gevoelskwesties zichtbaar en voelbaar op een heel andere manier.’

Façade

Het Biënnale-voorstel Cinema Olanda van Van Oldenborgh en curator Lucy Cotter (1973) werd uit 68 inzendingen gekozen door een jury die was samengesteld door het Mondriaanfonds. Drie nieuwe filmwerken zullen onderbelichte delen van de recente Nederlandse postkoloniale geschiedenis blootleggen, die volgens Van Oldenborgh van belang zijn om mee te nemen in de ontwikkeling van een nieuw nationaal zelfbeeld. De jury was van mening dat Van Oldenborgh ‘daarmee nauw aansluit op de tijdgeest en bijzondere verhalen ontsluit’.

Als je thema’s anders aanspreekt, toon je gevoelskwesties op een andere manier.Curator Lucy Cotter benaderde Van Oldenborgh om samen een voorstel uit te werken. Aanleiding was de modernistische architectuurstijl van het door Gerrit Rietveld ontworpen paviljoen in Venetië waarin de Nederlandse inzendingen getoond worden. Cotter deed Van Oldenborgh het voorstel dat paviljoen als uitgangspunt te nemen voor een nieuw werk. ‘Het paviljoen is zo interessant omdat het een bepaalde visie op de samenleving laat zien uit de jaren vijftig,’ zegt Cotter. ‘Die modernistische bouwstijl was een poging een nieuw, modern Nederland te creëren. Het was de periode van de Wederopbouw. De transparante stijl, de heldere lijnen propageerden een frisse openheid. Nederland wilde daarmee het zelfbeeld van een modern land aanscherpen. Maar daartoe moest er heel veel actief vergeten worden. De jaren vijftig zijn een sleutelperiode voor de kwesties die op dit moment spelen. Ik vind Wendelien dé kunstenaar om het beeld uit te dagen dat Rietvelds paviljoen wil neerzetten.’

Van Oldenborgh: ‘Het gebouw staat voor het dominante Nederlandse tolerantiegevoel, de Nederlandse esthetiek: dit zijn wij, dit stralen wij uit, hier zijn wij trots op. Maar die helderheid was ook maar een façade. Achter die heldere vormen lag chaos, lagen ongelijkwaardigheden, onduidelijkheden, onzuiverheden, gewelddadigheden. Maar dat paste niet in ons moderne zelfbeeld. De socialistische architecten die het Nederland van na de oorlog vorm gaven, hadden een sterke wens naar eenwording. De overtuiging was: “We zijn allemaal gelijk we kunnen samen één zijn!” De werkelijkheid moest daar voor wijken, oneffenheden werden gladgestreken. Neem de integratie van de Indische Nederlanders, die in die tijd “de geruisloze integratie” werd genoemd. Die integratie wás helemaal niet “geruisloos”. Die tegenstrijdigheden probeer ik op te roepen door tijdens de Biënnale die drie kunstwerken in dat Rietveldpaviljoen te tonen.’

Onderweg

Van Oldenborgh is nog niet zo bekend in Nederland omdat ze zo lang in het buitenland woonde. Wat ze nu doet, en de internationale naam die ze daarmee heeft opgebouwd, daar is ze bepaald niet ‘recht op af gelopen’. ‘Ik heb me echt heel langzaam ontwikkeld,’ zegt ze. ‘Ik zou me daarover kunnen schamen, maar dat doe ik niet.’ Door het spaarzaam gemeubileerde atelier in Rotterdam klinkt een bulderende lach. ‘Want het heeft ook wel voordelen als je je langzaam ontwikkelt. Alleen onderweg is het niet altijd zo tof. Dan is er frustratie, onzekerheid; een enorme twijfel. Maar ik ben nu met de wereld in gesprek en dat maakt me ongelofelijk blij. Ik probeerde een cinematografische taal te vinden waarmee dat zou lukken, en dat duurde gewoon heel lang.’

Jonge Londenaar in gesprek met hoogleraar sociaal recht Denise Ferreira da Silva in ‘From left to night’.

Van Oldenborgh vraagt voor haar films geen acteurs, maar mensen die een belang hebben bij de kwesties die ze onderzoekt: activisten, academici, kunstenaars. Die laat ze elkaar live voor de camera ontmoeten en met elkaar in gesprek gaan. Dat gebeurt altijd op een locatie die voor het vraagstuk relevant is. Architectuur en de bedoeling waarmee de gebouwen ooit getekend zijn, dat speelt een belangrijke rol in haar werk. De inzichten die tijdens zo’n live opnamesessie ontstaan, die interactie, daar is het Van Oldenborgh om te doen. ‘Het werk maken is voor mij ook een manier om aan die vraagstukken te werken: met z’n allen vind je op het moment van de shoot dingen uit. In die live ontmoetingen voor de camera ontstaan vaak al allerlei inzichten, dat is niet pas als het publiek het ziet. Ik vind dat het werk ook voor het publiek activerend moet zijn, dus dat je als bezoeker, als kijker, niet iets voorgeschoteld krijgt dat al af is, en daar moet je het dan maar mee doen, maar iets waarin je betrokken kunt raken. Tenminste, dat is mijn bedoeling, ik wil niet claimen dat het zo is – dat moet ieder voor zich ervaren.’

Vergeten krakers

Van Oldenborgh is geïnteresseerd in het begrip ‘polyfonie’: het samenbrengen van verschillende stemmen die niet in harmonie zijn en die niet in elkaar opgaan, maar die samen wel iets nieuws creëren. ‘Componeren met meerdere stemmen, dissidente stemmen, vergeten stemmen, onderdrukte stemmen, onverenigbare stemmen: ik probeer dat elke keer weer.’ Maatschappelijk vertaald betekent dat: ‘Ook als je elkaar niet snapt, kun je nieuwe vormen van samenzijn creëren.’

Op de vraag wat haar zo gevoelig heeft gemaakt voor deze thematiek, haalt ze haar schouders op. ‘Weet ik het. Ik was als kind al bezig met onrecht. Daar moest ik als kind al om huilen.’ Haar eigen persoonlijkheid vindt ze niet relevant in een artikel over haar werk: ‘Mijn films zijn altijd samenwerkingsprojecten. Daar hoef ik als kunstenaar niet groot vóór te gaan staan.’

Zowel in haar manier van spreken als in haar werk toont Van Oldenborgh een krachtige mix van koele rationaliteit en emotie die elkaar abrupt kunnen afwisselen. Ook in haar meest recente film, Prologue: Squat/Anti-Squat, die als een proloog op de hoofdfilm Cinema Olanda op de Biënnale te zien zal zijn, dienen zich naast rustige beschouwing onverwachts momenten aan die een brok in de keel geven.

In een Amsterdams kantoorgebouw van de socialistische architect Aldo van Eyck brengt Van Oldenborgh oude en jonge krakers samen. Dit gebouw, dat net als het Rietveld Paviljoen ook weer die modernistische ‘inclusieve’ ideologie in zich draagt, is tegenwoordig in handen van een Duitse investeringsmaatschappij die consequent spreekt van ‘the asset’, voor Van Oldenborgh een van die interessante tegenstrijdigheden die ze zoekt.
In 2016 was het complex korte tijd gekraakt door de actiegroep ongedocumenteerde vluchtelingen We Are Here. Op de trappen die Van Eyck ooit tekende als plek om elkaar ‘in openheid’ te ontmoeten, treffen we niet de krakers die we kennen uit de geschiedenisboeken – de witte stenen gooiende mannen – maar de ‘vergeten’ krakers: de Surinamers en Antillianen die eind jaren zeventig honderdvijftig leegstaande flats in de Amsterdamse Bijlmer kraakten omdat ze de armetierige, vaak onveilige en peperdure pensions waarin ze gedwongen waren te verblijven spuugzat waren. Wie kent deze zwarte kraakbeweging met wie de beroemde Nieuwmarktkrakers zich in demonstraties solidair betoonden? ‘Gek genoeg is die zwarte kraakactie compleet uit die geschiedenis gevallen,’ zegt Van Oldenborgh.

Als we de niet-witte Nederanders steeds als “anderen” blijven zien, wordt het niets.

Andere vergeten krakers in Prologue: Squat/Anti-Squat zijn de leden van de Surinaamse studentenvereniging die in 1969 meededen aan de Maagdenhuisbezetting, zoals Hellen Felter. Ook jonge studenten die onlangs het Maagdenhuis bezetten zijn van de partij, zoals Khadija al Mourabit en MC Rational van The University of Colour, die tijdens de recente bezetting niet alleen pleitten voor meer democratie op de universiteit, maar ook voor ‘dekolonisatie’ van het academische onderwijsprogramma. Ook Kees Visser, die met de Amsterdamse kraakbeweging de groep We Are Here in hun kraakacties ondersteunt, is in de film te zien, net als Lucian Lafour, een Surinaamse architect die lang met Aldo van Eyck samenwerkte, en zijn dochter Gina, die als studente geïnteresseerd is in sociale bewegingen. Het intieme gesprekje tussen die twee over waar haar vader vroeger ging dansen (The Lucky Star met zijn vrienden van Ons Suriname) is een van de mooiste momenten.

In de modder van de geschiedenis

Door al die mensen voor de camera met elkaar in gesprek te brengen, ontstaat er een geschakeerd historisch beeld van activisme in Nederland. Een beeld dat veel complexer blijkt dan in de geschiedenis bewaard is gebleven. ‘Ik wil dat deze beelden van onze veelzijdige, complexe geschiedenis op ons netvlies staan als we het over “ons” hebben,’ zegt Van Oldenborgh. ‘Want dit zwarte activisme, dat ook in de vroege twintigste eeuw al in Nederland bestond, dit ís “ons”. Als we de niet-witte Nederlanders steeds als “anderen” blijven zien, wordt het niks. Er wordt heel veel over “ons” en “wij” gepraat, maar er is ook veel onzichtbaar, daarom zit ik in de modder van de geschiedenis te peuren om dingen weer los te maken die er wel zijn. Dan zie je die complexiteit, en dat die complexiteit er elke keer weer is, dat is voor mij belangrijk. Dat je daar ook aandacht aan besteedt, dat je niet constant alles wilt herleiden tot iets simpels. Kunst is daar het perfecte veld voor, daar mag je, daar móét je ons klaarmaken om al die complexiteiten aan te kunnen.’

De 57ste Biënnale van Venetië vindt plaats van
13 mei tot en met 26 november 2017.

Wendelien van Oldenborgh

Wendelien van Oldenborgh (1962) groeide op in ‘de benauwende suburbs’ van Hendrik Ido Ambacht als dochter van een familierechtadvocaat en een psychologe. Haar broers Gert Jan en Lennaart van Oldenborgh zijn respectievelijk klimaatwetenschapper en documentairemaker. Op haar vijftiende bracht ze elk vrij moment door in Rotterdamse kraakpanden. Na haar kunstopleiding aan Goldsmiths College in Londen woonde en werkte ze in Parijs, Antwerpen, Brazilië en Stuttgart. In 2014 kreeg ze de Dr. A.H. Heinekenprijs van de Koninklijke Nederlandse Academie voor Kunst en Wetenschap en verbleef ze een jaar in Berlijn in het kader van het DAAD kunstenaarsprogramma. In 2016 publiceerde ze haar monografie Amateur (Sternberg Press). Van Oldenborgh heeft een dochter van 17.

Verder dan Venetië

Cinema Olanda gaat verder dan het Rietveldpaviljoen in Venetië. Wendelien van Oldenborgh en curator Lucy Cotter organiseren tijdens de Biënnale een uitgebreid publieksprogramma in Nederland. Het Rotterdamse centrum voor hedendaagse kunst Witte de With verzorgt van 17 juni tot en met 20 augustus een programma getiteld Cinema Olanda: Platform. Er zal werk te zien zijn van Van Oldenborgh, en er is een wekelijks wisselend live programma met werk van de activisten, muzikanten, kunstenaars en academici die Cinema Olanda hebben geïnspireerd, onder wie Mitchell Esajas en Jessica de Abreu van New Urban Collective, die een immens archief hebben van de zwarte intellectuele geschiedenis in Nederland. In Amsterdam zal het Stedelijk Museum een dag aandacht besteden aan Cinema Olanda. Filmmuseum Eye heeft een avondevenement als onderdeel van de ‘Eye op Art’-reeks, met een screening van Van Oldenborghs films.