Kunstsubsidies
Rond de subsidiestroom naar de kunsten is een grimmige controverse losgebarsten nu rechtse politici en populisten in hun bezuinigingsdrift ook op de cultuurbegroting willen korten. Menig weldenkende kunstminnaar vraagt zich bezorgd af: welke argumenten heb ik eigenlijk tegen deze plannen? Gaat er inderdaad niet te veel overheidsgeld naar de cultuursector, als je nagaat hoeveel gruwelijks de publieke omroep op onze kosten op het scherm brengt en als je leest hoeveel aspirant-kunstenaars er jaarlijks door onze academies en hogescholen op de samenleving worden losgelaten? Het waren er in 2009 een kleine vijftienhonderd, en die zullen voor het merendeel tot hun dood aan de subsidieruif gekluisterd blijven.
En is het inderdaad niet idioot dat de belastingbetaler de vergrijzende elite subsidieert door de prijs voor de entreekaartjes laag te houden? Moet hier niet het liberale profijtbeginsel gelden: wie steeds weer wil genieten van La Bohème van Mahler, moet het maar zelf betalen?
Ten vierde: op grond van welk principe is het eigenlijk wenselijk om kunstproducten waar kennelijk geen spontane markt voor bestaat, door middel van subsidies goedkoper te maken? Is daar wel een reëel maatschappelijk belang mee gediend? In de jaren zeventig zetten sociologen al de aanval in tegen de toen pas gemunte term &#8216;elitekunst&#8217;. Een van hen, de onverdacht linkse rakker Michiel van Hasselt, formuleerde het in 1974 drastisch: &#8216;De samenleving als geheel heeft geen belang bij de elitecultuur,&#8217; (in Socialisme en democratie, het maandblad van de Wiardi Beckman-stichting, no 8/9).
En ten slotte: hebben de critici geen gelijk die stellen dat in de kunstraden en cultuurfondsen alleen maar belanghebbenden zitten die elkaar de bal toespelen?
Geen betere genen
Gaat er zó veel geld naar de kunsten, dat het zinnig is ook daarop te bezuinigen in een tijd van gevaarlijke tekorten in de overheidsfinanciën? Iedereen heeft recentelijk waarschijnlijk wel de grafieken in de krant gezien; het kunstenbudget maakt nog geen 0,5 procent uit van de rijksbegroting en het grootste deel daarvan is onaantastbaar omdat het gaat om &#8216;cultureel erfgoed&#8217; of om de instandhouding van grote culturele instituties als het Rijksmuseum en het Concertgebouworkest.
Niemand wil dáár geld weghalen, want dat zou een enorme slag toebrengen aan onze internationale reputatie en onmiddellijk afgestraft worden door het teruglopen van de toeristenstroom. Het bedrag waarop de regering kan bezuinigen, is de schamele 430 miljoen die resteert voor het onderhouden en stimuleren van de levende, eigentijdse kunsten. Het voornemen is daarop tweehonderd miljoen te snoeien (peanuts dus in het licht van de beoogde 18 miljard). Talloze beginnende artiesten belanden dan in de WW, zodat je de ingecalculeerde bezuiniging meteen weer kwijtraakt.
Daar komt nog bij dat er in de culturele sector niet snel te veel mensen werken. De eenvoudigste formule voor het bevorderen van kwaliteit in de kunsten luidt immers: &#8216;Hoe breder de basis, hoe hoger de top.&#8217; Waarom kwam de wereldkampioen schaken decennialang uit de Sovjet-Unie? Niet omdat Russen genen hebben die hen betere schakers maken dan Amerikanen, maar omdat het schaken in de USSR door aanzienlijke geldstromen onder alle scholieren werd gestimuleerd.
En de zeventiende-eeuwse Nederlandse schilderkunst bereikte haar wereldvermaarde toppen &#8211; Rembrandt, Vermeer en Hals &#8211; omdat de nieuwe rijken van de Gouden Eeuw hun geld bij voorkeur investeerden in de meest populaire &#8216;beeldcultuur&#8217; van die dagen en er daarom door honderden nu vergeten tweede- en derderangstalenten als bezetenen werd geschilderd. Kwaliteit is gewoon te koop.
Dan die arme belastingbetaler die gedwongen wordt de toegangskaartjes voor anderen betaalbaar te houden. Ten eerste betalen die hogere kringen die de meeste kunst consumeren ook de meeste belasting; maar bovendien zijn die entreekaartjes allang niet meer zo goedkoop. Als Rutte c.s. hun zin krijgen, zal ik zelf bijvoorbeeld mijn behoefte aan concert- en schouwburggenot verder moeten terugdringen. En voor legere zalen kan geen ballet of orkest blijven optreden. Iedere uitvoering kost overheidsgeld of wordt onbetaalbaar voor het publiek.
Ja, in de Verenigde Staten bestaat geen federale steun voor de kunst en dus is kunst er &#8211; in enkele staten &#8211; voorbehouden aan de upper class, terwijl de rol van mecenas toevalt aan de superkapitaalkrachtigen, met alle remmende werking die dit systeem uitoefent op de ontwikkeling van de kunsten. In Nederland worden tal van geliefde cultuuruitingen als opera, dans, operette en kleine-zaal-uitvoeringen van toneel en cabaret bezocht door een &#8211; qua leeftijd en inkomen &#8211; zeer gemêleerd publiek. En al die voorstellingen, ook de populaire musical, worden tot nog toe door het Rijk gesubsidieerd in de vorm van het lage BTW-tarief en door de geldstromen van de lagere overheden naar schouwburgen en muziekcentra. Zou de populistische PVV werkelijk willen dat Henk en Ingrid die uitjes straks niet meer kunnen betalen?
Ronding van een fluitketel
Alles goed en wel, maar heeft de samenleving als geheel belang bij het in stand houden van wat nu een &#8216;linkse hobby&#8217; heet: de traditionele kunst in de elitaire cultuurtempels &#8211; even afgezien van het toerismemotief en het werkgelegenheidsargument? We hoeven alleen maar te denken aan de wonderen van permanente educatie die de (zwaar gesubsidieerde) openbare bibliotheken vertegenwoordigen, terwijl Aristoteles al wist dat hetzelfde geldt voor het gezamenlijk meeleven met het lot van aangrijpende helden uit de Homerische sagen en de klassieke tragedie. In die zin is cultuur wel degelijk een even fundamentele voorziening als medische zorg en onderwijs.
Deze verrijking van het individuele leven geldt alleen al voor het passief ondergaan van grote kunstwerken, ook in musea en de openbare ruimte. En ook op tal van andere manieren leidt de scheppende kunst tot de verhoging van de &#8216;kwaliteit van ons bestaan&#8217;. Kunstenaars geven mede vorm aan vrijwel alle aspecten van onze dagelijkse omgeving: van de opmaak van een krantenpagina, de ronding van een fluitketel en de aanleg van een stadspark tot het camerawerk en de montage van het betere televisieprogramma.
Wie zich dat niet realiseert, moet maar trachten terug te denken aan de asgrauwe vormgeving van het dagelijks leven in de voormalige satellietstaten van de Sovjet-Unie. Daar werden de traditionele uitvoerende kunsten gekoesterd en toegankelijk gehouden door overheidssteun, terwijl vernieuwing en experiment rigoureus werden tegengegaan met alle steriliserende gevolgen van dien.
Over de wellicht wat al te welige bloei van kunstraden en -fondsen kan iedereen kort zijn die beseft dat rijksambtenaren moeilijk zelf kunnen uitmaken welke kunstenaars al dan niet overheidssteun verdienen. Natuurlijk moeten daar adviseurs met kennis van zaken tussen geschoven worden, want de overheid heeft zelf geen kijk op kwaliteit. Bij werkelijke inhoudelijke bemoeienis van ministers of wethouders zou trouwens ook de vrijheid van meningsuiting in het geding komen, zodra een nieuwe Brinkman op Kunstzaken zelf zou mogen uitmaken of een kritische, ontregelende auteur als Piet Grijs de P.C. Hooftprijs al of niet verdient. Wel kan erop worden toegezien dat de adviseurs eerder uit het leger recensenten worden gerekruteerd dan uit de rangen van de scheppende kunstenaars zelf.
Gelukkig is culturele vorming in het onderwijs voor tal van vakkenpakketten verplicht. De echte Telegraaf-liberaal en de PVV zullen dat wel paternalistisch vinden, maar dat is de overheid evenzeer door het instellen en telkens weer verhogen van de leerplichtige leeftijd. Wij zijn dus bezig in de opgroeiende generatie massale kunstbehoefte aan te kweken; daar zal dan toch enige kunstproductie tegenover moeten staan.
Banaal en ranzig
In de naoorlogse periode van de wederopbouw was het idealisme van minister G. van der Leeuw van OK en W (in het kabinet Schermerhorn/Drees van 1945) al gauw gemeengoed: het ging om spreiding van kennis, macht en inkomen; alle voorrechten van de beter gesitueerden moesten ook aan de werkende klasse ten goede komen. Tot ver in de jaren zestig wedde het cultuurbeleid op twee paarden: horizontale en verticale spreiding. Tot in nauwelijks bereikbare uithoeken van het land werden noest schouwburgen gebouwd en orkesten en theatergroepen reisden zich een ongeluk. Maar haast nog belangrijker was de verticale spreiding: de arbeider moest en zou het esthetische leven ingezogen worden. &#8216;Beter wonen&#8217; en &#8216;Openbaar kunstbezit&#8217; &#8211; dat waren de welmenende stichtingen die het streven zouden realiseren. Al gauw bleek dat de welvarender arbeidersklasse eerder geïnteresseerd was in een wit skai bankstel, een autootje en een weekje aan de Costa Brava. Om het vervolg heel kort samen te vatten: de anti-regentenheisa van de jaren zeventig en de daarop volgende individualiseringstrend versterkten de weerzin tegen gestimuleerde cultuurparticipatie; en de notenkrakers en tomatengooiers ondersteunden het verzet tegen het al te traditionele en conserverende cultuurbeleid.
Wie nu dus een populair succes denkt te behalen door de elite haar eigen cultuur te laten betalen, frustreert straks de eigen achterban, want ook de musical, het popconcert, de kooruitvoering en de operette worden onbetaalbaar. Wel zou de geldstroom naar de publieke omroep veel strenger gereguleerd moeten worden. Niet allereerst door geld uit het Gooi weg te halen, maar vooral door af te dwingen dat het uit moet zijn met de terreur van de kijkcijfers. De omroepgemachtigden krijgen publieke gelden om daarmee &#8216;zending&#8217; te bedrijven en niet om de hielen van het grootst mogelijke publiek te likken. Alles wat banaal en ranzig is, moet aan de commerciëlen overgelaten worden; en het publieke bestel dient (net als bij BBC, TV5 en Canvas) programma&#8217;s te maken die het belastinggeld waard zijn, liefst nooit meer onderbroken door stupide reclame.
Voor het overige kan het beschavingspeil van een land afgemeten worden aan het percentage van het BNP dat men voor culturele vorming, vermaak en genot uitgeeft. Het is bekend: voor de prijs van een half fregat kan men alle liefhebbers ongebreideld de kans bieden te dansen, te zingen en te schilderen in amateuristische en regionale kunstbeoefening. Bij een zo brede basis kan de top van onze cultuurpiramide heel hoog komen te liggen.
Nu het naoorlogse verheffingsideaal is uitgewoed, moeten we vooral het omgekeerde voorkomen: het door de knieën gaan van de culturele voortrekkers om in het gevlei te komen bij Jan-met-de-pet. Zo is het fataal als een literair recensent (Marja Pruis van De Groene) bruutweg schrijft : &#8216;Dat veel mensen je boek willen lezen vind ik een literaire kwaliteit op zich.&#8217; De elite moet zich niet zozeer gaan schamen voor haar eigen kwaliteitseisen dat de verkoopcijfers de nieuwe norm worden. Wie onder het populistische spervuur niet meer kieskeurig durft te zijn, verzuimt het onkruid te wieden dat weldra onze hele tuin zal overwoekeren.

Gerelateerd