<div class="summary">
<div class="lead">
<p class="p_1">Ze nam meer afstand van het volk dan haar moeder. Maar belangrijker: onder haar leiding werd het Nederlandse koningschap een geoliede machine.</p>
</div>
<p class="p_1">‘Zojuist …! Zo-juist …! Koningin Juliana probeert vanaf het balkon van het Koninklijk Paleis op de Dam boven het rumoer van de relschoppers uit te komen. ‘… heb ik afstand gedaan van de regering.’ Haar opvolgster Beatrix probeert een glimlach, maar staat er vooral zeer ongemakkelijk bij. De rellen bij haar inhuldiging op 30 april 1980 waren weliswaar vooral uitingen van maatschappelijke onvrede die hier een uitweg vonden; niettemin had het koningschap in die dagen een flink gedeukt imago.</p>
<p class="p_1">De regering van Juliana was allesbehalve gladjes verlopen. Bij haar aantreden in 1948 al verzette ze zich tegen de doodstraf voor oorlogsmisdadigers. Uit humanitair oogpunt, maar met het gevolg dat sommige onderknuppels de kogel kregen en hun opdrachtgevers de dans ontsprongen. Vermoedelijk stond de jonge koningin hierbij onder invloed van gebedsgenezeres Greet Hofmans, die de monarchie op de rand van de afgrond zou brengen. Dat gebeurde opnieuw met de Lockheed-affaire, toen bleek dat Prins Bernhard steekpenningen had aangenomen.</p>
<p class="p_1">Die affaires heeft Beatrix met afgrijzen gadegeslagen. Bij haar aantreden stelde ze zich ten doel de ‘koninklijke waardigheid’ te herstellen, waar ze in eerste instantie glansrijk in slaagde. Ze nam meer afstand dan haar moeder, die vooral ‘gewoon’ had willen zijn. Maar belangrijker: ze moderniseerde en professionaliseerde het hof door capabele managers aan te stellen, zoals oud-diplomaat Floor Kist. Daarnaast ontwikkelde Beatrix uitstekende werkrelaties met de premiers Ruud Lubbers en Wim Kok, die ze twintig jaar lang wekelijks ontving. Het Nederlandse koningschap werd een geoliede machine.</p>
<p class="p_1"><q class="pull-left">Als kroonprinses zocht Beatrix geregeld contact met de culturele en maatschappelijke avant-garde. Veel critici van links verzoenden zich met de monarchie.</q></p>
<p class="p_1">Opvallend was ook hoe Beatrix er met steun van Prins Claus in slaagde de linkse elite te paaien. Uit progressieve hoek klonk traditiegetrouw de grootste kritiek op het koningshuis. Maar als kroonprinses zocht Beatrix al geregeld contact met de culturele en maatschappelijke avant-garde. Met als resultaat dat veel critici van links zich met de monarchie verzoenden. Daar kwam bij dat de koningin het in haar spaarzame politiek getinte uitspraken opnam voor milieu en verdraagzaamheid, thema’s die in die kringen veel weerklank vonden.</p>
<p class="p_1">Toch kwam ook Beatrix gaandeweg onder druk te staan. Bijvoorbeeld van populistische partijen die oproepen tot verdraagzaamheid niet ten onrechte opvatten als kritiek op henzelf. Pijnlijk was de affaire rond haar nichtje Margarita, die met de ‘verkeerde’ man trouwde en door het hof zou zijn tegengewerkt. Ook het verzwegen verleden van prins Friso’s geliefde Mabel Wisse Smit deed afbreuk aan het koningschap. Het paar sprak niet de waarheid over haar contacten met de crimineel Klaas Bruinsma en verspeelde de parlementaire toestemming voor een huwelijk. Ronduit glad ijs bleek de relatie van Willem-Alexander met de dochter van een oud-minister uit de misdadige Argentijnse junta. Het betrof hier immers de kroonprins. Beatrix wekte in die affaires niet de indruk de gevoeligheden altijd even goed te begrijpen.</p>
<p class="p_1">Hoewel ze de monarchie moderniseerde – Willem-Alexander plukt daar nog de vruchten van – vond de staatsrechtelijk belangrijkste vernieuwing haars ondanks plaats: bij de formatie van een nieuwe regering speelt het staatshoofd niet langer een rol. In 1994 gaf de koningin nog een cruciaal zetje om Paars I tot stand te brengen. De verkiezingen hadden tot een patstelling geleid en diverse formatiepogingen waren gestrand. In die chaos vroeg Beatrix aan PvdA-minister Kok een regeerakkoord en begroting te schrijven waar partijen zich bij konden aansluiten.</p>
<p class="p_1">Die gang van zaken paste ongetwijfeld bij de opvatting die Beatrix had over de rol van het staatshoofd als begeleider van de democratie. Maar die rol is niet meer. In 2010 werd Beatrix al de facto gepasseerd bij de totstandkoming van het eerste kabinet Rutte. Vervolgens legde de Tweede Kamer vast de formatie voortaan onder eigen beheer uit te voeren, hetgeen in 2012 bij Rutte II ook gebeurde. Of dat alles een structurele verbetering is, moet nog blijken. Bij de start van een kabinet zonder meerderheid in de Eerste Kamer was een Koninklijke Waarschuwing wellicht op zijn plaats geweest.</p>
</div>
<div class="info-box">
<h5 class="kader"><span class="30_Kadertekst_Naam Kapitaal">Moderne monarchie</span></h5>
<p class="kader">Beatrix (1938), van 1980 tot 2013 koningin der Nederlanden, zag zichzelf als begeleider van de democratie. Desondanks werd onder haar koningschap een grote staatsrechtelijke vernieuwing ingevoerd: bij de formatie van een regering speelt het staatshoofd geen rol meer.</p>
</div>
