True crime in Nederland
Je kunt aan een taal vaak zien wanneer en hoe een nieuw genre populair werd. Waarom spreken we van een detective-roman en niet van, zeg, een privéspeurdersverhaal? Geef Sherlock Holmes maar de schuld, of Philip Marlowe. Waarom wordt een politieroman ook wel policier genoemd? Denk jaren vijftig, Maigret. Politieseries op tv: nog altijd Krimi&#8217;s voor velen &#8211; sinds de jaren tachtig en Derrick.
Dat het genre waar het in dit stuk over gaat nog maar relatief kort bestaat, verraadt het feit dat er alleen een stoere Engelse naam voor bestaat. True crime. Een Nederlands equivalent is er gewoon niet. &#8216;Misdaadnonfictie&#8217; had in een ander tijdperk makkelijk gekund, maar klinkt nu waarschijnlijk te saai. Vroeger beloofden stickers op boeken nog wel eens iets met &#8216;waargebeurd&#8217;: &#8216;Waargebeurd misdaadverhaal!&#8217; Maar dat is geen benaming voor een genre, meer voor een spannend relaas dat toevallig ook nog echt heeft plaatsgevonden, als een soort bonus. Iets uit de jaren zeventig, toen de true crime zich nog niet had afgescheiden van de misdaadliteratuur.
Die ontwikkeling heeft zich inmiddels wel voltrokken. True crime rules. Pak de boeken er maar bij die het afgelopen jaar in Nederland en Vlaanderen zijn verschenen, boeken die geregeld hoog in de verkooplijsten stonden, en de benaming springt van de kaften. &#8216;True crime&#8217;, prijkt er direct boven de titel voorop Steve Brown in gangsta&#8217;s paradise. Wereldwijde corruptie. &#8216;True crime&#8217;, dwars door de mugshot (politiefoto) van de crimineel bij Bloed zonder tranen. Het gangsterleven van Patrick Haemers. &#8216;True crime&#8217;, midden in het beeld van handen die ijzeren staven omklemmen bij Leven achter de tralies. Wheelen en dealen in de gevangenis. Dat een boek &#8216;true crime&#8217; is, wordt trots uitgevent.
Capote
Waarschijnlijk (maar je weet nooit) was het vooral de onhebbelijke gewoonte om in deze geglobaliseerde tijd alles maar meteen in het Engels te benoemen, dat Nederland besloot het opkomende genre van de misdaadnonfictie de naam &#8216;true crime&#8217; te geven. Die term stond in de VS al veel langer voor een afdeling binnen de letteren waarin op al dan niet literaire wijze moord en doodslag nader werden onderzocht, dus het was lekker gemakkelijk copy-pasten.
Befaamd hoogtepunt van die traditie is nog altijd Truman Capotes In Cold Blood (1965). De schrijver vertelt daarin over de gewelddadige en raadselachtige moord door twee jongens op een plattelandsgezin in de Amerikaanse staat Kansas. In tegenstelling tot wat velen misschien denken sinds de film Capote (2005), figureert de rusteloze, excentrieke New Yorker niet zélf in het boek &#8211; hij verschuilt zich achter een alwetende verteller die minutieus en met groot gevoel voor tragiek uit de doeken doet wat er tussen de moord en het voltrekken van de doodstraf allemaal gebeurde, inclusief de ellenlange verhoren waarin de waarheid langzaam bovenkomt. Het is eigenlijk een heel rustige, klassieke vertelling en hoewel het voor deze tijd nogal langzaam leest, wordt het nog altijd als een voorbeeld beschouwd.
Ook in Nederland. Niet voor niets heet het eerste Nederlandse tijdschrift over misdaadnonfictie, vorig jaar opgericht en inmiddels vier afleveringen vol aardige artikelen verder, Koud Bloed. Met als ondertitel: True crime magazine. Als er een tijdschrift over uitkomt, dan bestaat een genre.
Angst in de media
Waaróm ontstond in Nederland eind jaren negentig, begin jaren nul eigenlijk de true crime? Die vraag is met een paar steekwoorden te beantwoorden door iedereen die de krant een beetje leest: Klaas Bruinsma en Willem Holleeder, IRT-affaire en Schiedammer parkmoord, Volkert en Mohammed, Sybine Jansons. Die hebben de toon gezet in de true crime. En als je kijkt wat er het afgelopen jaar allemaal is verschenen, bepalen ze die nog altijd.
Bruinsma en Holleeder staan voor de verharding en professionalisering die zich sinds de jaren tachtig heeft voltrokken in de Nederlandse misdaadwereld. Het is al vaak gezegd: waar de gemiddelde crimineel in de jaren zestig nog een min of meer toffe gast was met losse handjes, de spreekwoordelijke penozejongen, gingen Klaas Bruinsma en zijn opvolgers zich steeds meer als hardvochtige leiders van grote, invloedrijke bendes gedragen, als &#8216;godfathers&#8217;. Bruinsma (naar verluidt fan van misdaadbiografieën &#8211; hij gebruikte true crime om zich aan te spiegelen) schuwde de liquidatie als communicatiemiddel niet, liefst op klaarlichte dag midden op straat. Dat zorgde op den duur voor steeds meer aandacht van de opsporingsdiensten voor dit type misdaad, vooral nadat kleurrijke figuren als Sam Klepper, Cor van Hout en Willem Holleeder er nog een schepje bovenop hadden gedaan. Een fascinatie van de media en het grote publiek voor alles wat daar allemaal achter de schermen gebeurde, kon niet uitblijven. Waarschijnlijk speelde, en speelt, angst daarbij een belangrijke rol: in hoeverre zijn &#8216;de topcriminelen&#8217; doorgedrongen tot &#8216;de bovenwereld&#8217;, is de bange vraag die vooral sinds de moord op vastgoedmagnaat Willem Endstra immers eindeloos in de media wordt herhaald. Kortom: valt Nederland in handen van een bende boeven? Wij willen het weten.
Met name de misdaadjournalistiek voedde de afgelopen jaren die honger. Peter R. de Vries, John van den Heuvel, Bas van Hout, u kent de namen, begonnen de &#8216;waargebeurde&#8217; verhalen in boeken vast te leggen. Stukjesschrijvers en obscure programmamakers werden bekende (en soms bedreigde) Nederlanders.
Poldermaffia
Bart Middelburgs biografie van Klaas Bruinsma, De dominee (1992), geldt inmiddels als de eerste true crime-klassieker van Nederland. Daarna volgden nog veel meer boeken over de Hollandse onderwereld (&#8216;de poldermaffia&#8217;) en het einde is nog lang niet in zicht. Sterker nog: de true crime-oogst van 2008/2009 wordt er volledig door gedomineerd, waarschijnlijk omdat dit jaar het hoger beroep van Holleeder dient en het grote liquidatieproces van start gaat.
Telegraaf-journalisten John van den Heuvel en Bert Huisjes gingen nog eens door het archief van hun krant en kwamen met het vermakelijke plakboek Tijdperk Willem Holleeder. 25 jaar poldermaffia. Na de Heineken ontvoering beginnen de liquidaties. Er is ook Het proces Holleeder van Estella Heesen en Anke Sprakel, twee mensen die blijkbaar zo gegrepen zijn door het onderwerp dat zij een soort notulen van de rechtszaak hebben geproduceerd (waarom?). Parool-misdaadverslaggevers Bart Middelburg en Paul Vugts profiteren van de aandacht met een geactualiseerde heruitgave van De oorlog in de Amsterdamse onderwereld, een portrettengalerij van de belangrijkste kopstukken. Eric Slot, freelance journalist, keek breder en produceerde met Met groot verlof. Liquidaties in crimineel Nederland een zeer (bijna té) uitgebreide geschiedenis van het Hollandse liquidatiewezen (met als saillant detail dat het aantal liquidaties in Amsterdam de afgelopen jaren afneemt, dus waarom eigenlijk al die drukte?). Het misdaadduo van Vrij Nederland, Harry Lensink en Marian Husken, onderzocht dit jaar in De dodenlijst. Wie is wie in het liquidatieproces de woorden van kroongetuige Peter la Serpe. Diezelfde La Serpe figureert in De viespeuk, een gefictionaliseerde biografie van de hitman door Lucius Donker.
Onderwereldfiguren mogen in deze categorie overigens vaak zelf hun zegje doen. Zoals (ex-)crimineel George van Dijk in Leven achter de tralies (&#8216;Toen kreeg ik door dat Fred Ros mij er op een vieze manier in wilde luizen&#8217;). Thea Moear, medeoprichtster van de Bruinsma-groep en in 2000 door Bart Middelburg vereeuwigd in The Godmother, mag bij monde van misdaadjournalist Hendrik Jan Korterink in De Godmother in Panama vertellen wat er allemaal gebeurde sinds haar vertrek naar Midden-Amerika &#8211; voor wie zich daar nog voor interesseert.
Het meest eigenzinnige werk uit de boeken over de poldermaffia, tenslotte, is van Peter Elberse, misdaadverslaggever van het ANP. Hij verslaat al sinds 1997 alle processen in de &#8216;bunker&#8217; en beschreef zijn belevenissen in het prettig ironische Bekentenissen uit de Bunker. Impressies vanuit Nederlands zwaarst beveiligde rechtbank &#8211; uiteraard met hoofdrollen voor Holleeder c.s., maar ook bijvoorbeeld voor Mohammed B.
Onschuldige klusjesman
Dan de IRT-affaire en de Schiedammer parkmoord. Twee kwesties waarin Justitie over de schreef ging &#8211; in de eerste door zich crimineel te gedragen, in het tweede door iemand ten onrechte in de gevangenis te stoppen. Sindsdien is &#8216;het vertrouwen in de rechtsstaat geschokt&#8217;, zoals dat heet, en dat heeft de ontwikkeling van true crime veel goed gedaan. Kunnen wij de autoriteiten nog wel vertrouwen, doet de politie nog wel haar &#8216;stinkende best&#8217;? Opnieuw bange vragen. Handig daarbij is dat ze zo vaag zijn dat je ze bij veel zaken kunt stellen, die vervolgens bijna vanzelf &#8216;geruchtmakend&#8217; worden, wat dan weer een televisieprogramma of een boek oplevert.
Peter R. de Vries hanteert deze methode regelmatig, bijvoorbeeld door een pathologische leugenaar (of niet?) af te luisteren: hup, de Joran-affaire, Emmy Award. Die zaak kreeg dit jaar een spin-off in de vorm van de vrij oeverloze bekentenissen van de man die Joran erin luisde: Patrick van der Eem (Overboord. Hoe ik Joran van der Sloot aan het praten kreeg). Bas Haan, onderzoeksjournalist bij Nova, pakte een andere &#8216;affaire&#8217; serieuzer aan: de Deventer moordzaak. Hij concludeerde in een gedegen onderzoeksverslag (De Deventer moordzaak. Het complot ontrafeld) dat &#8216;de klusjesman&#8217; gewoon onschuldig is en opiniepeiler Maurice de Hond het dus bij het verkeerde eind heeft. De veroordeelde in deze zaak, Ernst Louwes, is trouwens net uit de gevangenis en vertelt in Schuldig waarom hij het óók niet heeft gedaan.
Volkert en Mohammed, oftewel de moordenaars van Pim Fortuyn en Theo van Gogh, hebben eveneens een geheel eigen categorie binnen de true crime op hun kerfstok. Interessant aan deze boeken is dat veel auteurs zich genoodzaakt voelen de brede politieke en sociale context te schetsen, en zich bijvoorbeeld verdiepen in de radicalisering van Marokkaans-Nederlandse jongeren. Zo leer je nog eens wat over Nederland. Bij gebrek aan nog meer aanslagen is de oogst dit jaar mager, met alleen Wat bezielde Volkert van der G. van Johan Faber. Ook hij werpt zijn net wijd uit, maar loopt vervolgens een beetje vast in details en zijpaden. Hoe helpt bijvoorbeeld de geschiedenis van de fabrikant van het moordwapen ons bij het begrijpen van de moordenaar?
Weerloze meisjes
Ten slotte is er de categorie Sybine Jansons, of Marianne Vaatstra, of een van die andere meisjes. Het gaat daarbij niet om hardvochtige bendeleiders of justitiële dwalingen (hoewel er op dit punt raakvlakken zijn), maar om weerloze slachtoffers, degenen over wie we ons het meest zorgen maken als het land ten onder gaat: onze zoontjes en dochtertjes. Ze verdwijnen zomaar, ze vallen ten prooi aan loverboys. Die enge zaken leveren de laatste tijd veel true crime op, vooral in de vorm van emotionele getuigenissen van betrokkenen.
De verdwijning van Sybine Jansons was een grote zaak, en haar vader vertelt op ingehouden toon in In het bos zijn de wilde dieren zijn verhaal. Een grote hit begin 2008 was verder Echte mannen eten geen kaas van de jonge Maria Mosterd, ex-slachtoffer van een loverboy. Voor wie daar niet genoeg aan heeft: haar moeder heeft net haar kijk op de dingen gepubliceerd in Ik stond laatst voor een poppenkraam. En Maria komt dit jaar nog met een eigen vervolg. Verder in deze categorie onder meer: Moord zonder grenzen. Hoe de politie Utrecht de moordenaar van Ilona Németh op het spoor kwam en levenslang achter de tralies kreeg, een aardig verslag van een politieonderzoek, Gegijzeld door een psychopaat. Hoe een ex-tbs&#8217;er de moordenaar van Melanie Sijbers kon worden en De zaak Mandy P. Door een loverboy in een Dominicaanse cel.
Veilig in ons rijtjeshuis
De poldermaffia, het blunderende justitieapparaat, politieke moorden en kinderlokkers fascineren het Nederlandse publiek, als we mogen afgaan op wat er aan true crime verschijnt. Dat heeft wellicht voor een deel te maken met een voyeuristisch verlangen om even achter de schermen te kijken bij verre, vreemde werelden, waarna we ons weer lekker veilig voelen in ons rijtjeshuis. Maar voor een ander deel zijn de belangen groter: true crime lijkt ook in te spelen op de onbestemde angst dat het &#8216;de verkeerde kant op gaat in Nederland&#8217;, dat de criminaliteit de pan uit rijst, dat de barbaren aan de poort staan. Waarom komt er niet of nauwelijks true crime uit over identiteitsfraudeurs, hackende jongeren, kunstrovers en uit wanhoop stelende bijstandsmoeders, om maar wat te noemen? Die fascineren ons ook wel, maar we zijn er niet bang genoeg voor.
Dat betekent al met al dat de true crime dan wel een echt genre is geworden, maar dat de onderwerpskeuze nogal beperkt is. Daar komt nog bij dat de meeste boeken sterk leunen op zaken waarin uiteindelijk heel duidelijk een bad guy, een good cop en een onschuldig slachtoffer figureren &#8211; waarbij die cop opvallend vaak een journalist is. Er zijn maar heel weinig auteurs die dat zwart-witte Hollywoodschema durven te doorbreken. Terwijl dat toch de vijfsterren true crime zou moeten kenmerken: tegen de stroom in gaan, grijstinten aanbrengen en de taboes benoemen waarmee de omgang met misdaad in Nederland is omgeven. Laten zien hoe menselijk misdaad is, in plaats van hoe onmenselijk. En dat alles natuurlijk heel mooi opgeschreven. Een paar komen in de buurt. Rein Gerritsen beschrijft in zijn autobiografie Knock-out hoe hij van bankovervaller filosoof werd, en graaft daarbij een stuk dieper dan de standaard macho-autobiografie van types uit &#8216;het wereldje&#8217;. Andrea Steinmetz vertrok met haar partner naar de VS en werkte daar negen maanden als bewaker in een maximum security gevangenis. Haar indringende dagboek Het mensenpakhuis laat je achter met medelijden voor de gevangenen. Voormalig Zuid-Afrika-correspondent Bram Vermeulen beet zich in Help, ik ben blank geworden op Capote-achtige wijze vast in een schijnbaar racistische moordpartij en laat zien dat het allemaal niet zo eenvoudig ligt.
Advocaat J.A.W. Knoester, ten slotte, vraagt in zijn bijdrage in Moord. Strafprocessen-van-de-eeuw. Topadvocaten schrijven misdaadgeschiedenis een beetje begrip voor de tbs&#8217;er Willem. Die ontsnapte en beging een moord &#8211; zo&#8217;n beetje het ergste wat je op dit moment in Nederland kunt doen. Later pleegde hij zelfmoord. Knoester schrijft: &#8216;Hij was een mens die na een ellendig leven op een ellendige wijze stierf.&#8217;
Voor deze schrijvers geldt, met een Amerikaanse term uit de onderwereld: respect.
Nederlandse True crime 2008 en 2009
Fleur Besters
Gegijzeld door een psychopaat. Hoe een ex-tbs&#8217;er de moordenaar van Melanie Sijbers kon worden, De Boekenmakers, € 16,95
J.A. Blaauw
Texas dodencel nr. 1. Impressies van Amerika&#8217;s bekendste dodencel, De Fontein, € 16,95
Guy Bouten,
De bende van Nijvel. Het dossier, het complot, de leden, Schuyt &#038; Co., € 25,-
Steve Brown
Steve Brown in gangsta&#8217;s paradise. Wereldwijde corruptie, Elmar, € 17,50
George van Dijk
Leven achter de tralies. Wheelen en dealen in de gevangenis, Elmar, € 16,50
Patrick van der Eem &#038; E.E. Byars
Overboord. Hoe ik Joran van der Sloot aan het praten kreeg, TM Trademark, € 14,95
Werner Eeman
Door het lint. De geweldexplosie van een massamoordenaar, House of Knowledge,€ 19,95
Peter Elberse
Bekentenissen uit de Bunker. Impressies vanuit Nederlands zwaarst beveiligde rechtbank, De Fontein, € 14,95
Peter Elberse
Crimineel jaarboek 2008. Het criminele jaar in vogelvlucht, De Fontein, € 16,95
Johan Faber
Wat bezielde Volkert van der G., Nijgh en Van Ditmar, € 17,50
Rein Gerritsen
Knock-out, Lemniscaat, € 19,95
Rick Goverde
De zaak Mandy P. Door een loverboy in een Dominicaanse cel, TM Trademark, € 17,95
Bas Haan
De Deventer moordzaak. Het complot ontrafeld, Nieuw Amsterdam, € 14,95
Estella Heesen &#038; Anke Sprakel,
Het proces Holleeder. Verslag van dag tot dag uit De Bunker, Scriptum, € 12,50
Paul Hendriks (rechercheur) &#038; Jaap Kwadijk
Moord zonder grenzen. Hoe de politie Utrecht de moordenaar van Ilona Németh op het spoor kwam en levenslang achter de tralies kreeg, Vuyk &#038; Co, € 12,95
John van den Heuvel en Bert Huisjes
Tijdperk Willem Holleeder. 25 jaar poldermaffia, House of Knowledge, € 19,95
Marian Husken en Harry Lensink
De dodenlijst. Wie is wie in het liquidatieproces, Balans, € 15,-
Arjen Jansons
In het bos zijn de wilde dieren. De moord op Sybine Jansons, Van Gennep, € 14,95
Hendrik Jan Korterink
De Godmother in Panama, Thea Moear achter de tralies, Nieuw Amsterdam, € 16,50
Gerlof Leistra
Moordverhalen, Reed Business, € 9,75
Ernst Louwes
Schuldig. Mijn verhaal over de Deventer moordzaak, Kosmos, € 16,95
Bart Middelburg en Paul Vugts
De oorlog in de Amsterdamse onderwereld, nieuwe editie, Nieuw Amsterdam, € 14,95
Lucie Mosterd
Ik stond laatst voor een poppenkraam. Als je dochter in handen valt van een loverboy
Van Gennep, € 14,95
Eric Slot
Met groot verlof. Liquidaties in crimineel Nederland, Bert Bakker, € 17,95
Kees van der Spek
Achter de schermen bij Peter R. de Vries, misdaadverslaggever, De Fontein, € 14,95
Andrea Steinmetz
Het mensenpakhuis. Werken in een Amerikaanse maximum-security gevangenis, Inmerc, € 19,95
Bram Vermeulen
Help, ik ben blank geworden, NRC/Prometheus, € 18,95
J. Wils
Bloed zonder tranen. Het gangsterleven van Patrick Haemers, Manteau, € 21,50
Verscheidene auteurs
Moord. Strafprocessen-van-de-eeuw. Topadvocaten schrijven geschiedenis, Vuyk &#038; Co, € 12,95

Gerelateerd