Klaar met Nederland

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

De stemmen van Vrij Nederland

Damon Calgut. In een vreemde kamer. Querido, vertaling Rob van der Veer, 221 p., € 18,95
door Hans van den Bergh
roman De Zuid-Afrikaan Damon Calgut heeft met zijn vierde roman een eigenaardig nieuw genre gecreëerd. In een vreemde kamer bevat drie reisverhalen die elk de vraag oproepen naar de zin van reizen en van het daarover vertellen. De gebeurtenissen lijken autobiografisch; toch wordt de hoofdpersoon met &#8216;hij&#8217; aangeduid als hij handelend optreedt, maar de verteller noemt zichzelf &#8216;ik&#8217;, als hij na jaren zijn ervaringen en gevoelens opschrijft. Calgut is een eigenzinnig verteller met een gepolijste stijl en met de bizarre afwijking dat hij geen vraagtekens gebruikt. Waarschijnlijk zijn zijn reiservaringen ook zonder &#8216;?&#8217; hem al raadselachtig genoeg: wat willen zijn metgezellen toch van hem? En waarom blijft hij zelf zo&#8217;n trouwe reisgenoot? Intrigerende existentiële lectuur.
A.L. Snijders. De incunabel. Thomas Rap, 93 p., € 15,90
door Marjolijn Pouw
novelle De incunabel is een pastiche op de autobiografische opgroeiroman met zijn uitgekauwde conflictueuze plaatsbepaling, verveling en vergeefse verliefdheden. Trefzeker en ironisch beschrijft Snijders de jeugdige preoccupaties van twee broers en hun vrienden, en schetst in een kort nawoord de afloop. In zeven vermakelijke columns becommentarieert hij zijn novelle, en de commissie die hem de opdracht ervoor gaf. Ook al heeft Snijders het verhaal naar hij zegt &#8216;als een rechtgeaarde debuterende amateur volgepropt met mijn hele leven&#8217;, amateuristisch is het boekje allerminst. Daarvoor is het te goed geschreven en bedacht, vooral de passages over de benauwenis van de overbewuste David Offenberg, zijn jeugdige alter ego. Snijders heeft de lichte toon niet overal, soms komt er een prediker te voorschijn.
Toine Heijmans. Op zee. L.J. Veen, 192 p., € 18,95
door Marjolijn Pouw
roman Niets is rampzaliger dan je kind verliezen. De vastgelopen kantoorklerk uit Op zee is er bang voor en wordt gek van angst. Met zijn tot zeiljacht omgebouwde sloep zeilt hij drie maanden op de Noordzee rond om tot zichzelf te komen, maar hij legt met de thuishaven in zicht net als de mythische Odysseus bijna het loodje. In paniek maakt deze onzekere man, die als perfecte zeiler en vader trots de haven had willen binnenlopen, de ene na de andere beginnersfout. Hij negeert de voortekenen: &#8216;Mensen denken niet meer na. Met die jachtjes. Er zijn tegenwoordig zoveel mensen die een jachtje kopen en gewoon de zee op zeilen,&#8217; zoals de vuurtorenwachter smalend zegt. Je zou zoiets bijna voor de schrijver laten gelden. Het begin van het boek zit vol sierproza, water &#8216;wordt zenuwachtig&#8217; en trekt dan &#8216;voorhoofdrimpels&#8217;, verderop wordt de stijl gelukkig trefzekerder en sober. Dan zie je wat Heijmans kan.
Irvine Welsh. Misdaad. De Arbeiderspers, vertaling Ton Heuvelmans, 366 p., € 19,95
door Kathy Mathys
thriller Ray Lennox &#8211; gehavende hand, scheve neus, overmatige lichaamsbeharing &#8211; trekt met zijn aanstaande naar Miami om er te onthaasten. De politieman kan de gruwelijke pedofilie- en moordzaak die hem bijna velde niet loslaten. Terwijl zijn verloofde, een poppetje met valse nagels en een coup soleil, de bruidsbladen scant, schuimt Lennox de bars af. Hij ontfermt zich over een tienjarige die in handen viel van een pedofielennetwerk. Welsh, bekend om zijn verhalen over druguitspattingen, wc-potten en extreem gezuip, gaat de serieuze toer op in Misdaad. Het ontbreekt niet aan zintuiglijk beschreven urinoirs. Toch is de toon niet langer cynisch maar boos. Het begint goed met venijnige beschrijvingen van Miami Beach en strakke flashbacks over het politieonderzoek in Edinburgh. Maar de plot begint halverwege te kabbelen en is bij momenten potsierlijk. Het is ook moeilijk om mee te leven met Welsh&#8217; personages, die nauwelijks diepgang hebben. Misdaad is beter dan het vreselijke De bedgeheimen van de topkoks, maar er zijn te veel ongesnoeide tirades en klunzige metaforen. Een zweetdruppel rolt &#8216;zo traag als het scheermes van een psychopaat een snee aanbrengt&#8217;. Het te sterk gesuikerde slot ergert.
Francisco Goldman. Zeg haar naam. Lebowsky publishers, 441 p. ,€ 19,90
door Hans van den Bergh
roman Net zoals in onze letteren A.F.Th. van der Heijden een zeer lijvig boek heeft gewijd aan het overlijden van zijn zoon Tonio, heeft de Amerikaanse schrijver Francisco Goldman in een heel uitvoerige &#8216;roman&#8217; &#8211; Zeg haar naam &#8211; de dood van zijn jonge geliefde Aura minutieus beschreven en ook in zijn geval als bezwering van zijn verdriet en als poging tot rouwverwerking. Aura heeft in te sterke golven geprobeerd te &#8216;bodysurfen&#8217; en daarbij twee nekwervels gebroken.
Dit plotselinge verlies ontwricht het leven van Franco, de verteller, de eerstvolgende jaren; maar zijn schoonouders maken het nog erger door hem de schuld van het ongeluk te geven.
Misschien zou vergeten beter zijn dan de poging om hun gelukkige jaren tot in alle minieme details vast te houden, zegt de auteur zelf op driekwart van het boek, dat dan al een chaotische doolhof is van honderden kleine scènes, van lang vóór, tot jaren ná Aura&#8217;s dood, van fantasieën, dromen en angsten.
In ieder opzicht blijkt Goldman een magnifiek schrijver die associatief ervaringen uit heden en verleden tot een aangrijpend complexe compositie dwingt. Maar de lezer moet wel van doorzetten weten en over nagenoeg onbeperkte tijd beschikken.
Derk Visser. Prikkeldraad. Gottmer, 189 p., € 13,95, 13+
door Joukje Akveld
jeugd Wat een rotlevens hebben de personages in Derk Vissers jongerenroman Prikkeldraad. Dromen genoeg, maar in de praktijk moeten ze het doen met diepvriesmaaltijden, alcoholistische ouders, familiebedrijven die op omvallen staan en slechte rapporten. Chelsea is uit op het vriendje van haar zus en twijfelt over een baantje bij de buurtsuper, maar als haar vader van de trap dondert en met zijn hoofd op een blok beton slaat, wordt alles anders. In sober proza vol kortaffe dialogen ontrolt zich een verhaal dat onmogelijk nog goed kan aflopen. Plastisch is het, en soms behoorlijk naar. Visser komt zijn personages nauwelijks tegemoet en ook de lezer moet het maar uitzoeken met het vriendinnenvenijn, de troosteloze neukpartijen, het geruzie en verdriet. Toch schemert er tussen de regels wel degelijk warmte en liefde, al zijn die dan &#8211; razendknap &#8211; verpakt in onverschilligheid en afgewende blikken.
Dolf Verroen. Een vader voor altijd. Leopold, 97 p., € 12,95, 9+
door Joukje Akveld
jeugd Kinderboekenveteraan Dolf Verroen, die komend najaar met Thé Tjong-Khing het prentenboek voor de Kinderboekenweek maakt, schreef een ingetogen verhaal over een jongen met een stervende vader. Die kan &#8216;niet kakken&#8217; heet het op de eerste bladzijde. Darmkanker, luidt de officiële diagnose. Dat stoma&#8217;s kunnen losraken en voor een hoop rommel zorgen, wordt in klare taal beschreven, maar ondertussen sluimert het tussen de korte zinnen; de slechte tijding is slechts een kwestie van tijd. Ruben is echter meer dan een joch met een doodzieke vader. Op straat wordt gevoetbald, geruzied, geroddeld; pa is lief en bijzonder maar ook bot en stronteigenwijs. Verroen schrijft het op zonder ingewikkeld te doen. Over een vrouw met een grote strik op haar hoofd: &#8216;Net of ze aan de bovenkant een kind was.&#8217; Wat goed dat deze 82-jarige schrijver nog altijd schrijft.
Herta Müller. De rokkenjager en diens bijdehante tante. De Geus, vertaling Ria van Hengel, 256 p., € 22,90
door Bouke Vlierhuis
poëzie Ze fascineren zeker, de collagegedichten van Herta Müller. Allereerst vanwege hun aard: ze bevinden zich op het grensvlak van poëzie en beeldende kunst en het is onmogelijk tekst en visuele vorm los van elkaar te zien. In de teksten, meestal absurde anekdotes zonder kop of staart, is klankspel erg belangrijk en de vertaalster heeft daar zichtbaar mee geworsteld. Deze collages geven ook zicht op het wereldbeeld en de werkwijze van Müller. Ze is duidelijk geobsedeerd door woorden en hoe ze functioneren in hun maatschappelijke context. Maar door het gebrek aan een inhoudelijke lijn in de tekst zelf levert het nergens echt grootse poëzie op.

Joukje Akveld

Hans van den Bergh

Marjolijn Pouw

Kathy Mathys

fictie

Marian Donner. Lily. Prometheus, 240 p., € 17,95
**
door David Duijnmayer
Roman
Marian Donner werkte als telefoniste voor een escortbureau en deed daar inspiratie op voor haar tweede roman, Lily, die zich afspeelt in de wereld van betaalde seks. &#8216;Ik ben de hele wereld,&#8217; zegt prostituee Lily al vroeg in het boek (en later nog een paar keer). De hint is duidelijk: Lily staat model voor hoe het met de wereld is gesteld. En dat is niet zo heel best, want Lily is een vadsige en schaamteloze hoer die zich door haar klanten op alle mogelijke manieren laat gebruiken als ze maar genoeg geld neerleggen. Kapitalisme viert hoogtij, alles draait om het lichaam en om spullen, er bestaan geen grote ideeën of idealen meer &#8211; erg nieuw is het allemaal niet wat Donner ons voorschotelt. Ze is derhalve weinig origineel in haar maatschappelijke analyses, maar daar staat tegenover dat ze grappig en beeldend schrijft over de Amsterdamse hoerenwereld.
Jonas Jonasson. De 100-jarige man die uit het raam klom en verdween. Signatuur, 358 p., €19,95
***
door Marjolijn Pouw
Roman
Allan Karlsson klimt op zijn honderdste verjaardag uit het raam van zijn Malmköpingse bejaardentehuis en neemt de benen. Wat volgt is even onverwacht als wat er in zijn werkzame leven gebeurde. In een terugblik zien we hoe deze buitenstaander door zijn handigheid met springstoffen op de meest uiteenlopende plaatsen terechtkwam. Karlsson maakte bommen voor Franco, Truman en Chiang Kai-shek, tafelde met De Gaulle, Kim Il Sung en Mao, en zet telkens de omgeving naar zijn hand. Slecht is deze scepticus niet, hij weigerde voor Hitler of Stalin te werken. Het boek toont hoe van alle narcotica idealisme het meeste onheil aanricht &#8211; vooral communisten, maar ook de gelovigen van de Zweedse verzorgingsstaat krijgen er stevig van langs. Jonasson is een meester in slapstick, maar gaat vaak over de top.
Jennifer Egan. A Visit from the Goon Squad. Knopf, 274 p., €23,99
****
door Kathy Mathys
Roman
Jennifer Egan overtreft zichzelf met dit boek dat de grenzen van het romangenre opzoekt, zonder te verzanden in gekunsteld experiment. Meer nog, dit boek slokt je op met zijn schitterende verhaallijnen, hartverscheurende personages en wijde vertakkingen. Goon Squad laat zich nauwelijks samenvatten, al hebben bijna alle spelers een link met de muziekindustrie. In elk hoofdstuk gooit Egan een nieuw personage in de arena, dat er binnen de kortste keren in slaagt de lezer te begeesteren. De oudste hoofdstukken spelen in het hippietijdperk, in een San Francisco vol drugsdoden, de meest recente in een futuristisch New York. Sommige personages ontmoet je als jonge belofte en, tien hoofdstukken later, als verpieterd wrak. Egans centrale thema is de tijd: wat richt die aan in een mensenlichaam, in een leven? Het resultaat is somber, donkerkomisch en verbluffend.

David Duijnmayer

Fictie
In Manhattan, ter hoogte van West 106th Street, ligt Straus Park, een onooglijke plek die André Aciman tot nostalgische bespiegelingen dreef in zijn essaybundel Valse papieren.
Aciman voelt zich verbonden met het park omdat de straten die erop uitkomen hem doen denken aan Parijs en Rome. Voor de banneling die in 1956 samen met zijn familie Alexandrië voorgoed verliet, is New York de ultieme spiegelstad. Hij projecteert er zijn herinneringen en dromen op en na ruim dertig jaar in de Amerikaanse metropool zijn talloze New York-versies van Europese steden hem dierbaarder dan de originelen.
Net als de schrijver gelooft de naamloze protagonist van Acimans tweede roman Witte nachten dat onze blik nooit onbevangen is en dat elk beeld daardoor echo&#8217;s van eerdere beelden in zich draagt. Dat geldt trouwens net zo goed voor mensen: ontmoeten we vers bloed, dan dringen briljante, venijnige en verleidelijke exemplaren van vroeger zich aan ons op.
De achtentwintigjarige verteller is te gast op een kerstfeest op de Upper West Side. Daar stapt een vrouw op hem af die hem omverblaast met haar &#8216;Ik ben Clara&#8217;, haar uitgesproken jukbeenderen en haar karmozijnrode blouse. Clara lijkt alles wat de verteller niet is: zeker van haar stuk, krachtig, doortastend.
Of niet? Zitten herinneringen aan vrouwen van vroeger de verteller in de weg? Clara is het soort vrouw die er zonder meer van uitgaat dat haar gesprekspartner haar afkeurende mening over andere gasten deelt.
De &#8216;bedwelmende plagerijen&#8217; tussen de verteller en Clara duren bijna honderd bladzijden. De zeven volgende avonden ontmoeten de twee elkaar opnieuw en opnieuw. Ze drinken Earl Grey thee, eten friet in Clara&#8217;s favoriete bar en bezoeken een retrospectief van Eric Rohmer. Net als in de films van deze Franse regisseur praten de bijna-geliefden tot de ochtend en raken ze verstrikt in de lijnen die ze uitzetten.
Tijdens een van de bioscoopbezoeken vaart Clara uit tegen een man die de films van Rohmer onrealistisch noemt. &#8216;Wat heeft de echte wereld überhaupt met kunst te maken?&#8217; vindt Clara.
Voor wie het nog niet doorheeft: Aciman deelt Clara&#8217;s visie op literatuur en kunst en dat merk je meer dan ooit in deze roman. De personages hebben geen baan, laat staan dat ze luiers verschonen.
Vlak na zijn eerste woordenwisseling met Clara stelt die achtentwintigjarige verteller: &#8216;Ik had, net als het hert bij Ovidius, geen stem meer.&#8217; Dat klinkt niet meteen als een late twintiger, ook al gaat het hier om een van melancholie doordesemd exemplaar.
In Noem me bij jouw naam, Acimans briljante debuutroman over een moeizaam op gang komende relatie, weerde de schrijver ook het geruis van onze wereld. Geen popmuziek of iPhones, geen vlotte oneliners en knipogen naar Hollywoodfilms. Toch had die veelgelaagde roman psychologische, emotionele en filosofische componenten. Wie dat wilde, kon hem zelfs realistisch noemen.
In Witte nachten lijkt Aciman enkel geïnteresseerd in ideeën. Hij kijkt hoe ver hij kan gaan in zijn verkenning van het mijnenveld dat geliefden uit elkaar houdt. In de traditie van de roman d&#8217;analyse waart hij rond in het niemandsland van hindernissen dat Clara en de verteller uit elkaar houdt.
Op zich is er niets mis met een onmodieus, haast negentiende-eeuws New York, waar enkel pianomuziek weerklinkt, geen vulgair gebral van DJ&#8217;s. Alleen levert Aciman in zijn zoektocht niet genoeg prikkelende gedachten aan. Wie zijn werk kent, zal in Witte nachten geen verrassingen ontdekken. Aciman haalt oude inzichten boven, zoals zijn al vaak verkende idee dat we zelden in het moment zelf kunnen blijven, iets wat, volgens de auteur, eerder verrijkend is dan treurig. Acimans mengvorm van roman en essay, zo briljant tot uitvoer gebracht in zijn vorige fictiewerk, kan hier minder overtuigen.
Dat heeft niet enkel te maken met een gebrek aan nieuwe inzichten, maar ook met de verteller. Elio, de getormenteerde tiener uit Noem me bij jouw naam, zat de woorden van zijn beminde eindeloos te wikken en te wegen, te draaien en te keren. De lezer deelde zijn kwellingen. Dit gebeurt hier niet omdat de verteller verveelt en af en toe zelfs ergert.
Toch is Witte nachten geen complete misser. Er zijn briljante flitsen, zoals de momenten waarop de verteller in zijn jaszakken tast, merkt dat de uitnodiging nog koud is en nat, wat hem &#8211; één en al gelukzaligheid &#8211; doet besluiten dat hij pas is aangekomen en dat de avond jong is, de betovering nog niet voorbij.
André Aciman
Witte nachten
Anthos
376 p., € 19.95

Uitgestelde liefde

Fictie
In Moedertaal, Chang-Rae Lee&#8217;s meesterlijke debuut uit 1996, beschrijft de auteur de aarzelende pas van de eerste-generatiemigrant die door de straten van New York schuifelt. Bespiegelingen over taal als verraderlijk mijnenveld en de versnipperde identiteit van de nieuwkomer leidden bij Lee niet tot dorheid, wel tot bevreemding. Bovenal was Moedertaal een hartverscheurend liefdesverhaal en een spannende detective die Lee grote prijzen als de American Book Award opleverde. Lee, die samen met zijn ouders op driejarige leeftijd vanuit Seoul naar New York verhuisde, laat zijn personages graag vanaf de zijlijn toekijken. Het zijn buitenstaanders die zich niet in de modder en het gewoel kunnen of willen werpen. Soms, zoals in Een leven van gebaren, verdringen ze hun gedachten aan een tijd waarin ze niet anders konden dan deelnemen, in dit geval aan een leven in oorlogstijd.
Lee&#8217;s vierde roman, The Surrendered, is de eerste met een alwetende verteller, een die ver boven het verhaal zweeft. Toch valt dat niet erg op, want ook Lee&#8217;s ik-vertellers hadden altijd iets afstandelijks. Tijdens de Koreaanse oorlog in de jaren vijftig is de twaalfjarige June op de vlucht. Ze strandt in een weeshuis dat wordt gerund door de Amerikaanse Ames Tanner en zijn vrouw Sylvie. June vat een diepe, donkere passie op voor de elegante Sylvie. Het meisje wijkt nauwelijks van Sylvie&#8217;s zijde en is agressief en leugenachtig tegen de andere kinderen.
Lee houdt het niet bij de Koreaanse oorlogsjaren. Hij schakelt over naar New York in 1986. June &#8211; inmiddels 47 &#8211; verkoopt haar flat en gaat samen met een privé-detective op zoek naar haar zoon Nicholas, die in Italië gesignaleerd werd. Acht jaar eerder ging hij op reis en zijn ansichtkaarten werden steeds schaarser. June is ongeneeslijk ziek en hoopt Nicholas voor haar dood terug te zien. Ze wil dat Hector Brennan, de Amerikaanse klusjesman van het oorlogsweeshuis, ooit even smoorverliefd op Sylvie als June was, haar begeleidt naar Italië.
June, die een tumor in haar maag heeft, vindt het bijzonder ironisch dat zij, die zoveel honger leed, uiteindelijk zal sterven &#8216;met haar buik vol&#8217;. The Surrendered zit vol betekenisvolle eetscènes en -metaforen en Lee is een scherpe chroniqueur van de oorlogsontberingen. In zijn trage, haast formele stijl beschrijft hij zoveel dood en geweld dat je als lezer blij bent dat het niet altijd plastisch wordt.
Lee laat zien dat wie een oorlog meemaakt nooit echt kan herstellen van dat leed. June blijft het kind dat haar ouders opgeslokt zag worden door het oorlogsmonster, Hector leidt een schaduwleven als schoonmaker in New Jersey en Sylvie, die als missionariskind oorlogsgruwelen meemaakte in het Mantsjoerije van de jaren dertig, raakt verslaafd aan opium.
In Een leven van gebaren schreef Lee over een Japanner die terugblikt op de Tweede Wereldoorlog. De man werkte als arts op een legerbasis van Japanse soldaten met Koreaanse &#8216;comfort women&#8217;. Dat waren meisjes die zich als &#8216;vrijwilligers&#8217; moesten prostitueren voor het soldatenkorps. Het contrast tussen de onschadelijke, oudere man en zijn moreel dubbelzinnige jongere zelf was spannend en aangrijpend. In een stijl die herinnerde aan die van Kazuo Ishiguro verkende Lee de motieven en misstappen van zijn personage. In The Surrendered kijkt hij naar het verleden van June, Hector en Sylvie. Hij slooft zich uit om de lezer elk detail te vertellen. Hectors drankzucht, zijn obsessie met de dood en zijn neiging tot zelfdestructie: voor alles krijgen we een verklaring in deze epische roman. Dat is het grootste probleem met The Surrendered: Lee documenteert alles zo goed dat alle mysterie wordt weggevaagd.
Zoveel verlies, zoveel pijn, en toch heeft The Surrendered niet die emotionele slagkracht van Lee&#8217;s eerste twee boeken. Het ligt ook aan de scènes in het weeshuis, die te veel weg hebben van een Hollywood-melodrama. De getormenteerde missionarisvrouw die zichzelf drogeert, haar nietsvermoedende echtgenoot en de zwijgzame klusjesman die mevrouw nu en dan onder handen neemt: het doet te veel denken aan The English Patient, de filmversie wel te verstaan. Jammer, want June is een sterk personage en haar laatste dagen beschrijft Lee sober en krachtig. Maar The Surrendered is minder contemplatief dan Lee&#8217;s eerste twee boeken. Het is een klassiek, plotgedreven verhaal dat te weinig scherpe kantjes vertoont.
Chang-Rae Lee
The Surrendered
Riverhead Books
469 p., € 24,99

Opiumdramatiek

Roman Nieuwe Tóibín besluipt je geleidelijk
In Colm Tóibíns zesde roman staat niet één zin die zo verbluffend en virtuoos is dat hij je van de sokken blaast. Tóibín, de stilist, kiest voor een sober palet, voor woorden die zo uit de mond lijken te komen van de nochtans zwijgzame Eilis Lacey. Zij is een wat passieve, voorzichtige twintiger voor wie de mogelijkheden in het landelijke Ierland van de jaren vijftig beperkt zijn. Wanneer ze de kans krijgt om te emigreren naar Brooklyn, neemt Eilis die aarzelend. Ze is bang dat ze de rest van haar leven zal worstelen met het New Yorkse onvertrouwde. Pendelend tussen haar kamer, die op de donkerste momenten aanvoelt als een graftombe, en het warenhuis waar ze een baan vindt, tracht Eilis te aarden in the land of the brave. Haar heimwee lost op in een aanzwellend gevoel van vrijheid. Buiten het blikveld van haar familie begint ze een romance met Tony, een Italiaanse loodgieter. Eilis wordt geconfronteerd met drama en verlies en ze moet moeilijke beslissingen nemen.
Tóibín noemt Brooklyn zijn variant op de Jane Austen-roman, waarin aan het einde van de rit een geschikte huwelijkspartner is gevonden. Toch is het geen chicklit, zoals hier en daar wordt gemompeld door kwade tongen. Eilis&#8217; huisgenoten hebben het over panty&#8217;s en make-up, maar Eilis is een buitenstaander, geen vrolijke deelgenoot. Door sommige scènes van dit uitgekiende, zeer zorgvuldig geconstrueerde verhaal waart de geest van Henry James. Zo is er de sleutelpassage waarin Eilis Tony observeert zonder dat hij het beseft. Haar gedachtestromen zijn op dat moment erg jamesiaans.
Brooklyn is een roman die je geleidelijk besluipt en ontroert. Eilis is een terughoudend personage, iemand die het niet gewend is om over zichzelf te praten. Tóibín kruipt in haar hoofd en doet dat op een heel indrukwekkende manier, iets wat je vooral beseft nadat je het boek hebt neergelegd. Brooklyn is verraderlijk simpel, maar minder doorzichtig dan je denkt. Tóibín toont nog maar eens zijn kameleontische vel in een roman die heel anders is dan voorganger De meester.

Een moderne Jane Austen

Thriller Een Britse ‘Het diner’, maar slechter
Plotse fysieke metamorfoses gaan niet zelden gepaard met psychische omwentelingen. Kantoorslaven met een kippenborst die maniakaal beginnen te sporten, ontpoppen zich binnen de kortste keren tot sociopaat of in de gaten te houden buurman. Zeker in fictieland, waar personages zich nooit zomaar in het zweet werken.
In Het laatste weekend van Blake Morrison (vertaald door Frans van der Wiel en Joop van Helmond) ontmoeten we zo&#8217;n sportbeest. Verteller Ian is een gefrustreerde onderwijzer wiens vijftienjarige huwelijk met Em slijtagesporen vertoont. Em wil een kind voor het te laat is, maar Ian is de perfect getimede vrijpartijen moe. Om aan de sleur te ontsnappen, gaat het paar in op de uitnodiging van oude vrienden, Ollie en Daisy. Ian en Ollie studeerden ooit samen, maar waar Ollie zich opwerkte tot topadvocaat, bleef Ian steken in de middelmaat. Ian benijdt Ollie om zijn BMW, zijn Ivy-restaurantbezoekjes en vooral om Daisy. Tijdens een weekend in East Anglia neemt Ians jaloezie monsterlijke vormen aan.
Het laatste weekend doet denken aan Het diner van Herman Koch. In beide romans vinden we een onbetrouwbare verteller die kampt met driftbuien en die gewelduitbarstingen uit het verleden verbergt. Beide boeken spelen binnen een korte tijd, monden uit in een thrillerachtige finale en gaan over afgunst, politieke correctheid en mannelijke agressie. Het diner werkte als thriller en als sociale satire. Morrison slaagt er minder goed in om die genres met elkaar te rijmen. De geforceerd politiek correcte sfeer op Ians school weet Morrison goed te treffen. Zijn bespiegelingen over vriendschap tussen mannen zijn dan weer te grijs en eenduidig.
Soms glijdt Morrison af naar het potsierlijke, zoals wanneer hij de jonge Ian laat rondlopen met een exemplaar van Schuld en boete. Morrison maakt een voorzichtige allusie op Othello: Ollies familienaam is Moore en hij stamt af van een halfbloed. Om hier te spreken van een moderne Othello zou te ver gaan. Het laatste weekend is een thriller die interessante thema&#8217;s aanhaalt om ze snel weer opzij te schuiven. Dat Ian troebeler is dan hij aanvankelijk laat blijken, merk je te snel in dit verhaal, dat subtieler had gekund.

Pas op voor het sportbeest

Roman
In de romans en verhalen van de Britse A.S. Byatt krioelt het van de dichters, denkers, kunstenaars en wetenschappers. Byatt verbaast zich constant over de personages in hedendaagse Engelse fictie, die weliswaar een heleboel voelen maar weinig nadenken. &#8216;In mijn boeken kruipt de topacademicus niet enkel in bed met de schone, hij doet ook aan wetenschap,&#8217; aldus Byatt, die in haar bestseller Obsessie een verliefd stel literatuurwetenschappers opvoerde.
Het boek van de kinderen, dat begint in 1895 en loopt tot na de Eerste Wereldoorlog, speelt onder kinderboekenschrijvers, theosofen, Fabians en vrijdenkers. Byatt zoemt tot in microscopisch detail in op twee huishoudens, die in de loop van de roman steeds nauwere banden krijgen. Olive Wellwood schrijft mierzoete kinderverhalen om den brode, maar ze wil &#8216;waden door het bloed&#8217;. Olive laat zich inspireren door wrede Duitse sprookjes waarin prinsessen belaagd worden door hun eigen vader. Ook Olives kinderen maken deel uit van haar verhaalwereld, iets waar vooral de hypergevoelige Tom onder lijdt.
Byatt baseert zich vaag op bekende geschiedenissen van artiestenkinderen die zich gekortwiekt zagen door de scheppingsdrang van hun ouders. Olive heeft veel weg van Edith Nesbit, kinderauteur, lid van de Fabian Society en bekend om haar onorthodoxe huwelijk. De Wellwoods hebben een wervelend, vrolijk vrijdenkersnest. Toch gaan er veel kwalijke geheimen schuil achter het William Morrisbehang. De Wellwoods komen op allerlei manieren in contact met het gezin van pottenbakker en keramiekkunstenaar Benedict Fludd, de naargeestige koning van een welhaast betoverde hofhouding. De vrouw des huizes en haar dochters zijn apathische dwaallichten die wegdeemsteren in de gangen van hun armoedige huis.
Byatt volgt beide kroostrijke gezinnen tijdens midzomerfeesten, lange wandelingen door een veranderend Engels landschap en socialistische debatten. Aan de hand van de levens van haar personages heeft ze het over feminisme, socialisme, de rol van het kind in het laat-Victoriaanse Engeland, sprookjes en poppentheater. Het is een grillige tijd, waarin sommige vrouwen nog hun opwachting maken als debutante op een bal, terwijl anderen al dromen over een carrière als arts.
Byatt, die eerder vooral schreef over het Victoriaanse tijdperk en over de periode na de Tweede Wereldoorlog heeft bergen research verzet. Haar tekst ademt deskundigheid en soms is die informatief-didactische component te nadrukkelijk aanwezig. Vooral tijdens de politieke discussies voert Byatt haar cast te nadrukkelijk op als vertolkers van ideeën. Zelfs de apolitieke Tom, een haast dierlijke figuur die heel dicht bij de natuur leeft, representeert een type uit die tijd. Hij is een rijke, melancholische jongeman met een rusteloze zwerfzucht. In de fragmenten met Tom laat Byatt een vergeten Engels decor tot leven komen. Het is een zinnelijk landschap met in modder kronkelende vissen en sprookjesachtige boomkruinen. Deze krachtige, lyrische passages doen denken aan Wolf Solent van John Cowper Powys en hebben niet dat stoffige van sommige binnenhuisscènes in het boek.
Hoeveel informatie heeft een lezer nodig? Het is een vraag die je steeds weer overvalt tijdens het lezen van dit boek. Hoeveel beschrijvingen van tea-gowns &#8216;van dunne, crèmekleurige libertystof, bedrukt met veldbloemen, korenbloemen, klaprozen en margrieten&#8217; kan een mens aan?
Olive merkt op dat waargebeurde feiten waarvan de schrijver alle details kent, niet geschikt zijn als grondstof voor fictie. Er is namelijk niet genoeg ruimte meer voor verzinsels. Dit principe geldt ook voor de lezer die details nodig heeft, maar niet zoveel dat hij wordt lamgeslagen. Met Het boek van de kinderen bewandelt Byatt de ragfijne draad tussen mysterie en overdaad. Soms vertelt ze te veel, soms te weinig. Haar overgangen van het intieme naar het wereldtoneel zijn soms te bruusk: &#8216;Violet deed het huishouden. Karl Marx overleed.&#8217;
Byatt presenteert vijfentwintig personages. Dat zelfs het lot van een minder uitvoerig behandelde telg je raakt, is een hele prestatie. Ze voert complexe figuren op en met name Olive en Benedict blijven intrigeren. Dat deze roman eindigt met de Eerste Wereldoorlog is logisch. Byatts verhaal is als een neerwaartse spiraal die uitmondt in vernietiging. De oorlog veegde het laat-Edwardiaanse Engeland weg. Het is jammer dat Byatt, die zoveel ruimte neemt voor de beschrijving van haar setting, de oorlog zo snel afhandelt. Daardoor heeft het slot van dit boek niet de emotionele weerklank die het verdient.
Het boek van de kinderen komt moeizaam op gang, heeft een wervelend, magisch midden en eindigt al te bruusk. Het is minder gelijkmatig dan Obsessie. Toch blijft dit begeesterende universum van bleekogige prinsessen en wisselkinderen door je hoofd spoken.
A.S. Byatt
Het boek van de kinderen
De Bezige Bij
749 p., € 29.90

Personages die denken

Fictie
&#8216; Mijn eerste verhalen lijken wel geschreven door een ongeletterde oermens,&#8217; schrijft Lorrie Moore in de inleiding van The Collected Stories uit 2008. De Amerikaanse voelt zich vervreemd van Hoe word ik een andere vrouw, haar debuut uit 1985. Toegegeven, een paar vertellingen uit deze parodie op het zelfhulpboekengenre zijn gekunsteld. Toch bespeur je er al vonken van Moore&#8217;s meesterschap, haar uiterst pijnlijke humor, haar genadeloze analyse van menselijke relaties en haar stilistische kracht. De korte verhalen van Moore spelen op weinig fotogenieke locaties. Moore&#8217;s antihelden rommelen meestal maar wat aan, niet zelden in een stoffige uithoek van het Amerikaanse Midwesten. Velen van hen zijn teruggekeerd na een mislukking in &#8216;the big city&#8217;. Je vindt hen &#8211; een glazige blik in de ogen &#8211; in ijssalons. Ze rijgen hun leven in onbetekenende flodders aan elkaar: een cursus, een tijdelijke lerarenjob, een yogasessie. Bij Moore leidt dat niet tot treurwilgproza, daar is de Amerikaanse een te grote comédienne voor. Moore laat haar echtparen een slaappilletje nemen na de seks. Een gescheiden vrouw kan het daten met onbekend vlees enkel aan als ze haar bril niet draagt. &#8216;Hij kon net zo goed Dick Cheney zijn geweest,&#8217; klinkt het over de vage blob.
Vorig jaar publiceerde Moore, vijftien jaar na het betoverende Who Will Run the Frog Hospital?, eindelijk nog eens een roman. In A Gate at the Stairs treffen we, anders dan in Moore&#8217;s korte verhalen, een jong meisje aan. Tassie Keltjin is zeventien wanneer ze gaat studeren in Troy, &#8216;het Athene van het Midwesten&#8217;. Ze is de half Joodse dochter van een biologische landbouwer, die binnen het dorp schertsend &#8216;Tofu Tom&#8217; wordt genoemd. Alle hippe tafelhygiëne ten spijt, kreeg Tassie geen progressieve opvoeding. Tassie is een praatgrage verteller, maar een onwennig, veeleer zwijgzaam personage. Aan het begin van de roman haalt ze haar levenswijsheid vooral uit boeken, maar dat verandert wanneer Edward en Sarah haar inhuren als babysitter. Of liever: ze nemen haar mee als scout tijdens hun zoektocht naar een adoptiebaby. Sarah is een oostkust-snob, die zelfs in wintertijd zwarte zonnebrillen draagt en die FedEx risotto laat leveren aan huis. Tassies tournee op de internationale babymarkt levert bijzonder schrijnende en komische scènes op. Het paar kiest uiteindelijk voor een zwart meisje, dat zelfs in het progressieve Troy boze blikken krijgt toegeworpen.
Moore&#8217;s coming-of-age is briljant. Tassie speelt Violent Femmes op de bas en ze vraagt zich af of er mannen bestaan wiens penis lijkt op de vibrator van haar flatgenote. Moore laat het echter niet bij Tassies groeistuipen. Haar roman speelt in het semester na &#8216;de gebeurtenissen van september&#8217; &#8211; het is nog te vroeg om van 9/11 te spreken. Ook in het Amerikaanse Heartland weerklinken kreten om wraak. Wanneer Tassie voor de Kerst terugkeert naar haar geboortedorp heeft ze het met haar jongere broer Robert over zijn toekomst. De dyslectische Robert is geen bolleboos, vindt hijzelf, en hij overweegt om te gaan vechten in Irak. De gesprekken tussen Tassie en Robert behoren tot de allermooiste broer-zusdialogen. Moore&#8217;s tweede verhaallijn richting het internationale toneel is minder geslaagd. Tassie valt voor een Braziliaan, die uiteindelijk een duistere agenda blijkt te hebben. Moore&#8217;s bespiegelingen over internationale terreur doen onwennig aan in een roman die zich toch vooral afspeelt binnen Tassies hoofd.
Tassie doet haar verhaal wanneer ze halfweg de twintig is. Ze is inmiddels wijzer, ironischer, maar ook nostalgisch om wie ze was. Niemand is zo goed in deze kruising van melancholie en ironie als Moore. Haar verbale acrobatie zet je zintuigen op scherp. Haar beelden zijn dikwijls naargeestig &#8211; vogelnesten die eruitzien als tumoren, een zwarte beha die iets wegheeft van een onbestemd, klauwend dier.
Wie Moore&#8217;s universum kent, weet dat het onheil er elk moment kan toeslaan. Moore haalt haar personages uit balans door ze te bestoken met ziekte, dood en andere gruwelen. In haar inmiddels klassieke korte verhaal People Like That Are the Only People Here: Canonical Babbling in Peed Onk voert ze de moeder op van een baby met een niertumor. Dat leidt tot kwaadheid, maar ook tot hilariteit, wanneer Moore de ouders van terminale kinderen de ziekenhuizen laat vergelijken als waren het vakantieoorden.
Op 9 juni wordt de Orange Prize voor fictie uitgereikt. Niemand verdient de prijs zozeer als Lorrie Moore, die met A Gate at the Stairs een verpletterend en verbijsterend boek schreef dat nog weken in je hoofd blijft galmen. Dat Moore niet meer in het Nederlands verschijnt, is niet minder dan een schande.
Lorrie Moore
A Gate at the Stairs
Faber and Faber
321 p., € 18,95

fictie

fictie

Uitgestelde liefde

Opiumdramatiek

Een moderne Jane Austen

Pas op voor het sportbeest

Personages die denken

Vogelnesten als tumoren