Wie is er nog vruchtbaar?

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

Essay / Queeste naar Duitse identiteit
De omloopsnelheid is onvoorstelbaar. Die Zeit altert schnell: de titel van het laatste boek van Antonio Tabucchi drukt nog het beste uit wat er om ons heen gebeurt, maar misschien is die snelheid ook te meten aan de kleurenwisseling van de jasjes waarmee bondskanselier Angela Merkel steeds weer op een andere top verschijnt tussen de grijze of blauwe pakken van haar al dan niet bedrukte mannelijke collega&#8217;s. Zorgvuldig gecamoufleerde turbulentie is het politieke wachtwoord, dat de reële turbulentie in de markten, de hoofden en de partijen moet bezweren. Als je, zoals ik, knipsels uit de Europese kranten van het laatste jaar bewaard hebt, kun je proberen de snelheid en die turbulentie in retrospect bij te houden, maar zonder duizeling zal het niet gaan. &#8216;Thinking through the unthinkable&#8217;, schrijft de helderziende Martin Wolf in de Financial Times. &#8216;Barroso vreest openlijk voor einde van de euro&#8217;, schrijft de Volkskrant van 17 november 2011. &#8216;Mario Monti presenteert een professorenkabinet. Merkel en Sarkozy botsen over aanpassen verdragen&#8217;. Nogmaals de Financial Times: &#8216;De ijzeren schooldirectrice met Europa in her thrall&#8217;. &#8216;Thrall&#8217;, zegt Kramers Handwoordenboek, betekent slavernij, horige, lijfeigene en dat is dan nog beleefd vergeleken bij wat je soms in Griekenland, Spanje of Italië kunt horen. Zonder theatrale en boosaardige charme is het allemaal niet.
Op de voorpagina van El País van 12 november 2011 (&#8216;Italië sluit het tijdperk Berlusconi af met de door de Europese Unie gedicteerde aanpassing&#8217;) staat een wonderlijke foto. Een drietal in het zwart geklede heren, waaronder de corpulente Griekse minister van Financiën Venizelos, legt zo te zien een eed af door de uitgestrekte vingers van hun rechterhanden tussen twee kaarsen op een tafel te leggen tegenover ook al drie in het goud geklede mannen met baarden die vreemde hoofddeksels dragen. Op dezelfde voorpagina een bericht dat er ogenschijnlijk niets mee te maken heeft, maar als je dat denkt vergis je je, want er staat dat de autonome Spaanse regio van La Rioja geen Baskische patiënten meer zal behandelen. En dat betekent dan weer dat de autonome Spaanse &#8216;landen&#8217; praktisch failliet zijn en niet meer bij de Spaanse overheid kunnen aankloppen. En dan geldt eigen regio eerst, ook al zijn de Basken net zo goed Spanjaarden, en daarbij nog buren.
De sfeer wordt verbitterd want de crisis is echt en sijpelt overal door. Niet alleen in zwartgallige voorspellingen maar in alle domeinen van het dagelijks leven, sommige zichtbaarder dan andere. De ellende van een of ander huishouden aan de onderkant is nu eenmaal minder flagrant dan het afschaffen van het Frans en Duits aan de Universiteit van Leiden of de doodsklok voor bibliotheken of een kamerkoor.
Europese stier
Eén ding is zeker: deze crisis heeft zijn eigen iconografie, zowel aan foto&#8217;s als aan al dan niet vernietigende karikaturen. Merkel met Pruisische helm en ijzeren kruis, met Hitlersnor en andere verderfelijke attributen die Duitsland het liefst zou vergeten; Merkel met een overgrote Europese stier op haar schouders; Merkel met de ongemakkelijke heren van haar moeizame coalitie om te laten zien dat ze niet alleen naar buiten maar ook naar binnen een oorlog moet voeren; Merkel met politici van de andere partijen rondom de toen nog niet benoemde president Gauck die er in dit gezelschap uitziet als de gevangene van Zenda; Merkel vliegend door de lucht met Sarkozy, en dan weer Merkel alleen, in het zwart, nadat ze aan de nabestaanden van door neonazi&#8217;s vermoorde Turkse burgers haar excuses gemaakt heeft.
Verbijsterend ook hoe snel sommige iconen in onbruik zijn geraakt, postzegels die je nergens meer voor kunt gebruiken: de uitgeveegde Berlusconi, de doorgekruiste Zapatero, de opgeloste Papandreou. Drie Koningen die de stal niet meer kunnen vinden en die ineens de verschaalde allure gekregen hebben van figuranten die in het nieuwe bedrijf niet meer mee mogen doen. En dan toch weer Merkel die haar vinger bijna in de buik van Cameron drukt, en Sarkozy die om Hollande te verslaan het geestelijke vocabulaire van boos rechts leent en daardoor in de karikaturen steeds Gallischer en haneriger wordt: de countertenor van de Grande Nation op een groot leeg toneel waar het onaangenaam tocht.
Weemoedig afscheid
Meer dan twintig jaar geleden, toen we van dit alles nog geen vermoeden konden hebben en de euro nog in prenatale duisternis verkeerde, nam ik een voorlopig afscheid van Berlijn en van Duitsland. Ik was uitgenodigd door het Getty Institute for the Humanities in Los Angeles, waar ik een jaar de tijd kreeg om aan mijn boek Allerzielen te werken. Een roman over mensen in Berlijn die net als ik de Wende hadden meegemaakt, de grote omkering van alles, de omkering die het in Jalta opgelegde smartelijke evenwicht in Europa op dramatische wijze zou omverkieperen. Ver van dat alles schreef ik in de lichte verte van Californië een boek over een barre Berlijnse winter in de sneeuw, een boek dat in Duitsland nog steeds bestaat maar in Engeland zonk als een baksteen. Het afscheid was weemoedig en niet zonder retoriek. Ik was van het land gaan houden, had er vrienden gemaakt, had de bewogen gebeurtenissen op de voet gevolgd en per dag verslagen.
Op een van die laatste dagen voor mijn afscheid had ik lang door de zwaarmoedige tuinen van Sanssouci in Potsdam gewandeld, in de vergane glorie van Frederik de Grote die plotseling ook de vergane glorie van de DDR geworden was. Ik had meer dan genoeg om over na te denken. De Russen waren bezig hun troepen naar huis te brengen. Europa had plotseling met een nieuwe werkelijkheid te maken en in allerlei hoofdsteden had men zich waarschijnlijk net als ik in die dagen afgevraagd wat Duitsland zou gaan doen als het groot was. Op zich was die vraag legitiem, daar hadden drie oorlogen en miljoenen slachtoffers aan bijgedragen. Voor de zoveelste keer in die eeuw moesten Europeanen nadenken over de geschiedenis, wat voor rol een groot Duitsland daarin gespeeld had en nu weer zou kunnen spelen. Aan het eind van mijn Berlijnse Notities formuleerde ik het toen zo: &#8216;Maar kennen we Duitsland? Kent het zichzelf? Weet het wat het wil worden als het groot is?&#8217;
Belastingbetaler
En nu, 22 jaar later? Is er een afdoende antwoord op die vraag? Ja, zullen sommige Grieken, Italianen en Portugezen zeggen. Maar wat denken Finnen, Polen en Tsjechen? En weten de rechts-populistische partijleiders in Finland en Nederland precies wat ze aan dit Duitsland hebben? Bedient het ze of nu juist niet? En nog belangrijker, weten de Duitsers het zelf?
Als er één begrip de laatste tijd de ronde gedaan heeft, dan is het wel dat van de Steuerzahler (belastingbetaler, red.); een nu al mythische gestalte, een in het nauw gedreven burger die zal moeten opdraaien voor alles wat de politici bedacht hebben en nog zullen bedenken. Het woord echoot door de media. Niemand kent hem, iedereen is bang voor hem. Heeft hij wel begrepen wat het idee van de Europese eenheid voor Duitsland heeft betekend? Weet hij wel dat daarmee een boosaardig verleden, voor zover zoiets kan, in een vorm van vergetelheid is opgeborgen? Dat het ook vrede betekent? En dat, mocht de Steuerzahler de hogere Europese idealen niet op hun juiste waarde schatten, hij misschien ook aan zijn eigen zelfbehoud knaagt?
Om dat te onderstrepen liggen de doemscenario&#8217;s voor het oprapen. Van topconferentie tot topconferentie wordt het uur van de waarheid uitgesteld. Wanneer is de brandmuur hoog genoeg, en wanneer wil de Steuerzahler niet meer aan die muur meebouwen, de betaler met zijn diepe, maar nooit helemaal verdwenen bittere herinneringen aan de droesem van de angst van Versailles en de vernederende geldontwaarding die daar op volgde? En als hij dat niet doet? Is het een hogere vorm van poker, en weten Schäuble en Merkel precies wat ze doen, ook al hebben Obama en Lagarde daar andere ideeën over? Of moeten de meesters van Duitsland, terwijl ze het chaotische en ongedisciplineerde Zuiden hun financieel dictaat opleggen, steeds over hun schouder omkijken of de eigen regimenten hen nog wel volgen? In de Frankfurter Allgemeine van 28 maart heet dat Zuiden trouwens &#8216;de Europeriferie&#8217; en je hoeft geen filoloog te zijn om de minachting die bij zo&#8217;n uitdrukking hoort te kunnen proeven.
Onzichtbare burgers
De laatste drie maanden heb ik doorgebracht in wat in het Frans zo mooi heet l&#8217;Allemagne profonde, op een geïsoleerd liggend Hofgut, een landhuis tussen bossen en weiden in het zuiden van Baden-Württemberg. In die tijd verbleef ik een week in München en een week in Berlijn, en bij elke terugkeer hier in de stilte viel mij weer op uit hoeveel verschillende landen Duitsland toch bestaat. Andere accenten, een ander tempo, andere karakters. Vanuit die positie in de stilte kon ik het rumoer in de verte beter waarnemen. Even leek het of de Europese storm was gaan liggen, het geld eindelijk even sliep. Op de beurzen was het lente, de nagels van het grote roofdier leken of lijken tijdelijk ingetrokken. Misschien daagt er een oplossing, maar zeker is nog niemand.
Stilte voor de storm of niet &#8211; de vraag blijft: hoe ziet de Steuerzahler eruit, die straks het lot van Europa zal bepalen, en daarmee misschien ook het antwoord zal geven op mijn vraag uit 1991 (zoals geformuleerd in Berlijnse Notities, red.)? Dat is een raadsel, want hij is onzichtbaar. Op het ogenblik staakt hij. De vakbond eist 6,5 procent loonstijging, de werkgevers bieden 3,3. Tot zover niets nieuws. Krijgt hij meer, dan betaalt hij misschien ook meer Steuern.
Toen de Muur werd afgebroken en een paar jaar later de Russische troepen uit Oost-Duitsland wegtrokken, zag dat eruit als Geschiedenis. Zelfstandige naamwoorden hebben in het Duits altijd een hoofdletter, maar hier wil ik er ook een in het Engels en in mijn eigen taal, eigenlijk alleen maar om mijn volgende vraag meer reliëf te geven: waarom zien deze loononderhandelingen er niet uit als Geschiedenis? Zijn ze het dan niet? Zijn ze niet even belangrijk als de zogenaamde &#8216;echte&#8217; historische gebeurtenissen? Is dit niet van invloed op de komende verkiezingen waaruit misschien een nieuwe coalitie zal ontstaan, die dan evenzeer het lot van Europa zal bepalen als Merkel het nu doet, of nog steeds niet werkelijk doet, omdat alles wat er gedaan en niet gedaan wordt het kenmerk van de voorlopigheid draagt terwijl ze haar gecompliceerde duet met Cristine Lagarde danst? Hoort dat bij het pokerspel, waarin het failliet van Griekenland en de chaos die daarop zal volgen al is ingecalculeerd, of hoort dat bij afwachten, een vorm van drijven op de stroom van de &#8216;snel verouderende&#8217; tijd die dan later geschiedenis genoemd zal worden? Vroeger hadden we nog de gedachten van Marx of zijn conservatieve tegenhanger Edmund Burke als mogelijk antwoord, nu hebben we alleen nog maar de politiek.
&#8216;Europa&#8217;s terughoudende Goliath verbergt zijn ware kracht&#8217;, schreef The Guardian en op dezelfde zaterdag kopte Neue Zürcher Zeitung &#8216;Zahlmeister in Zugzwang&#8217; (&#8216;Penningmeester onder druk&#8217;), en in het woord Zahlmeister zit hetzelfde werkwoord verborgen dat de Steuerzahler zo opwindt, omdat hij of zij degene is die het zal moeten doen: zahlen. Maar hoe moet dat als je bij dat niet onaanzienlijke gedeelte van de burgers hoort die onder of net boven de armoedegrens moeten leven, en wat is dan de reactie van de armlastige Kommunen, die niet meer rond kunnen komen maar ook niet meer bij de Staat kunnen aankloppen die zijn geld voor de brandmuur moet reserveren?
Dandy&#8217;s van de Apocalyps
En toch: volgens de Frankfurter Allgemeine Zeitung is de Duitse burger vastbesloten om van Europa te blijven houden; 61 procent van de Duitsers gelooft dat de Europeanen ondanks alle problemen bij elkaar horen en 57 procent denkt dat Europa &#8216;onze toekomst&#8217; is. Zulke getallen zal je bij de PVV-stemmers in Nederland niet gauw horen, en in Engeland evenmin. Dat is waarschijnlijk de reden waarom veel Europeanen het gevoel hebben dat Engeland er ook eigenlijk niet bij hoort, omdat Engeland het produceren van &#8216;dingen&#8217; voor een deel aan Duitsland heeft overgelaten en leeft van de alchemie die van het schuim van de markten goud moet maken. In het laatste nummer van het blad Lettre noemt Marcel Hénaff de tovenaars die daar hun dagen mee doorbrengen de &#8216;Dandy&#8217;s van de Apocalyps&#8217;.
Het blijft eigenaardig. Als je in de afgelopen ruim vijftig jaar veel in de drie zogeheten grote landen van Europa onderweg bent geweest, kun je niet anders dan je realiseren dat ze elkaar niet wezenlijk kennen. Dat geldt natuurlijk niet voor de minderheid die reist, buitenlandse bladen leest en talen spreekt. Maar wat de bevolking beweegt van bijvoorbeeld deze landstreek waar ik nu verkeer, moet voor de meeste Engelsen een raadsel zijn, en omgekeerd. Om daaraan te ruiken hoef je alleen maar de Engelse populaire pers te lezen over zowel Fransen als Duitsers. Oeroude vooroordelen, traditionele scheldwoorden die zo graag herhaald willen worden, opzettelijke of gefingeerde onkunde, en als het even kan, en dat tot in de hoogste regionen, een fundamentele afkeer van Europa. Gedeeltelijk berust die op de zo doorzichtige en irreële speciale relatie met een Noord-Amerika dat zelf steeds meer de kant van de Pacific opkijkt.
En Frankrijk? Als in de verkiezingsredes het trompetgeschal van la Grande Nation weerklinkt is dat meer dan alleen maar een retorische truc. Op de achtergrond zie je altijd dezelfde angst die niet alleen in Frankrijk heerst: de angst voor het verlies van soevereiniteit. In feite is die angst de oorzaak van de crisis die nu over Europa trekt , omdat niemand, toen het erom ging, zich onder een vreemde macht wilde voegen die het fiscale en financiële lot van Europa onder één noemer wilde brengen. Want wie zouden zij zijn, die nationale politici, als ze niet alleen de schijn van hun macht, maar ook het feitelijke beheer over de nationale schatkist aan zoiets als Brussel zouden overdragen? Die reflex zie je ook in een klein land als Nederland. Men wil het er wel over hebben, maar men wil er niet aan denken.
Als ik aan het hoofd stond van meer dan anderhalf miljard Chinezen en met oneindig geduld een strategie volgde die tot een onvoorstelbare hegemonie moet leiden, wat zou ik dan over een Europese fragmentatie denken die zichzelf binnen afzienbare tijd door grootscheepse veroudering van de bevolking niet meer zal kunnen bedruipen? Terwijl Europa met zichzelf bezig is, en de afzonderlijke landen zich naar binnen richten en Noord-Amerika zich uitput in onbeheersbare en verre oorlogen, graast China de continenten af op zoek naar grondstoffen.
Fata morgana
Anderhalf jaar geleden was bondskanselier Merkel op reis door China, daarna door Rusland en Kazachstan. Ik zag haar op de televisie met Hu Jintao, dan met Medvedev en de in olie zwemmende Kazachstaanse heerser. Een dag na haar terugkeer van deze uitputtende rondreis werd ik met een aantal andere, meestal Duitse schrijvers en literair agenten, uitgenodigd in het Bundeskanzleramt, een gebouw dat ik alleen maar als een fata morgana uit de verte had gezien. Op één keer na, toen Bundeskanzler Schröder een aantal Oost-Europese schrijvers en essayisten had uitgenodigd om te horen hoe de stemming wat betreft de Duitse eenwording in de verschillende landen was. Van mij wilde hij horen hoe de plotseling door de verschuiving naar het Oosten verder van het Europese midden geraakte Spanjaarden &#8211; ik breng een deel van het jaar in Spanje door &#8211; op dit alles reageerden.
Nu kwam de uitnodiging dus van Merkel. Wat opviel was hoe dauwfris ze er na haar uitputtende reis uitzag, en hoe anders het is als iemand die je alleen van het scherm kent plotseling binnen een meter fysiek voor je staat. Het was mooi weer. Er werd wat gepraat op het balkon, daarna binnen gegeten. Dat het niet over politiek zou gaan, was van meet af aan duidelijk. Over agenten wilde ze praten, of je er al dan niet een had, over de vaste boekenprijs, over btw, e-books, buitenlandse rechten, kortom over alles wat schrijvers hoort te interesseren behalve als ze denken dat ze de kans hebben om van heel dichtbij een nieuwsgierige blik te werpen in het centrum van de macht. Maar zij had haar huiswerk gedaan, was buitengewoon ter zake kundig, een wetenschapster en bijna een literaire vakbondsleidster. Ze bleef doorvragen. Maar ik wilde voorzichtig weten hoe dat nu was in China. Met voorzichtig bedoel ik dat ik maar over de tolken begonnen ben, hoe dat nu is als talen in principe verraderlijk zijn en een gesprek dus nooit direct kan zijn maar altijd over de wissels van een of meer vertalers moet lopen. Ik herinner me het antwoord, dat natuurlijk niets verried over de essentie van de gesprekken, en weet nog dat ze het woord &#8216;gemurmel&#8217; gebruikte. Gemurmel in het Chinees en dan weer in het Duits, dat zich al dan niet zichtbaar achter je bevindt, een ruis in onbegrijpelijke klanken, en dan weer in de eigen taal, waar een politieke werkelijkheid, of in elk geval een mededeling in verborgen zit. Wat mij van haar is bijgebleven, is een vorm van rust, vasthoudendheid om bij het literaire thema te blijven. Een wetenschappelijke benadering die op de problemen van de anderen gericht was, kortom wezenlijke professionaliteit. En dan toch weer de vraag: de zwenkingen in het beleid, is dat gecalculeerd beleid, of is het drijven op de meteorologie van het politieke ogenblik?
Pokerspel
En nu? Voor de zoveelste keer verlaat ik Duitsland. Er is in die twintig jaar sinds dat eerste vertrek veel veranderd. Aan negen andere Europese landen grenst dit land dat met zijn soortelijk gewicht zo zwaar op zijn dichtbije en verre buren leunt. Het is rijk en machtig, en voert zijn politiek nog steeds met een grote omzichtigheid die met een steeds verder weg liggend en belast verleden te maken heeft. Maar als iedereen je naar de ogen kijkt, hoe omzichtig kun je dan omgaan met de macht die je nu eenmaal hebt? In de landstreek waarin ik hier verblijf, zijn de mensen rustig en bedachtzaam. Beieren, Oostenrijk en Zwitserland zijn niet ver weg. De landsregering is groen, en groen en golvend, vol grote boerderijen is het rustige landschap. Langs de wegen kruisbeelden en Mariakapellen, in de kleine landcafés rustige mannen achter grote glazen bier die ze uiterst langzaam leegdrinken. Ik hoor de gesprekken in het Schwabische dialect. Meestal gaat het niet over de schuldencrisis. Hoeveel begrijpt Engeland van dit land, hoeveel weten Frankrijk, Spanje en de andere Europese landen van dit land dat voor een deel ook hun lot bepaalt? Het probleem van Europa is de wederzijdse onbekendheid van de landen, negatief geladen door een gebrek aan talenkennis. Bij dat eerste afscheid, nu zo lang geleden, wist ik niet wat er zou gaan gebeuren, en dat weet ik nu weer niet. Achter en voor de brandmuur gaat het grote, soms zichtbare dan weer onzichtbare pokerspel door, en in het spoor van de schaduw veroudert de tijd tegelijk langzaam en snel, en met de tijd de geschiedenis.

Cees Nooteboom

Eigen crisis eerst? Of betaalt Angela de Europese rekening?

Cees Nooteboom
Huwelijk met een hoed
In een klein dorp in Zuid-Frankrijk is een Fransman van achtenzestig getrouwd met een vrouw die geen leeftijd meer heeft omdat ze dood is. Ze hadden twintig jaar samengeleefd en wilden trouwen, maar ze werd ziek en stierf. Bij het huwelijk met de dode vrouw, waar de Franse president toestemming voor had gegeven, bracht de man de hoed van de dode mee. In De Golem van Meyrink heeft de held de gedachten van degene wiens hoed hij draagt. Wat dacht de hoed van de vrouw op haar huwelijksdag? Er waren tientallen gasten. Heeft de hoed hen herkend? En wat zei de hoed tegen de man, nadat ze weer met zijn tweeën alleen thuis waren?
Poseidon 1
Op een reliëf uit de vijfde eeuw voor de Christus die jou verdrongen heeft, maar die wij gebruiken om de oneindige tijd in tweeën te splijten, staan de twaalf Olympische goden in een lange rij. Ze hebben hun attributen bij zich, maar waar ze heen gaan is niet duidelijk. Apollo, Artemis, Zeus, Athene. Dan kom jij. Jij bent de eerste die omkijkt, maar de nog zo jonge Hera achter je heeft haar ogen gesloten en kijkt niet terug. Waar keek je naar? Je hebt je linkerhand op de rechterzij, je houdt je drietand, dat merkwaardige wapen waaraan we je altijd herkennen, losjes vast. Je gebruikte hem om te vissen, alle vis was van jou. Jullie staan allemaal nog dwars, Assyrisch, Babylonisch, zo zien jullie eruit, alsof jullie lichamen de steen nog niet los konden laten. Dat was toen wij jullie nog niet los konden laten. Waarom heb ik jou gekozen? Omdat ik een deel van het jaar aan jouw zee woon? Omdat ik, voor ik aan het begin van de herfst vertrek, altijd op dezelfde plek vanaf de rotsen ga zwemmen, ook al stormt of regent het? Ik doe het om te vragen of ik volgend jaar weer terug mag komen, maar aan wie moet ik dat vragen, behalve aan jou? Ik zocht al lang iemand om aan te schrijven, maar hoe schrijf je brieven aan een god? Het is heel eenvoudig, dat doe je niet, en je doet het toch. Met een omweg. Wat je schrijft laat je achter op het strand, op een rots bij de zee, en je hoopt dat hij het vindt. Het zullen de dingen zijn die ik lees, die ik zie, die ik denk. Die ik verzin, die ik me herinner, die me verbazen. Berichten uit de wereld, zoals die man die met een dode trouwde. Misschien vind je ze, misschien waaien ze weg. Ik heb ze geschreven omdat ik dacht dat je misschien nog iets van de wereld wilde weten. Wat er daarna gebeurt weet ik niet, dat weet ik nooit. Ik kan het hoogstens verzinnen. Om een antwoord was het nooit begonnen. Dat heb ik me altijd afgevraagd, hoe het was toen niemand meer tot jullie bad, niemand meer iets vroeg. Er moet ooit een laatste geweest zijn. Wie was het? Waar? Hebben jullie daarover gesproken? Wij kijken naar jullie beelden, maar daar zijn jullie niet. Waren jullie jaloers op de goden die na jullie kwamen? Lachen jullie nu zij ook alleen gelaten worden?
Kafka
Vandaag las ik een stuk van Kafka dat ik nog niet kende. Het draagt jouw naam, Poseidon.
Kafka is een werelddeel, je komt bij hem altijd op plaatsen waar je nog nooit geweest bent. Als we ervan uitgaan dat sommige literatuur tijdloos is, dan leef je dus nog, maar gelukkig ben je niet. Nog niet zag ik je in een stoet van goden lopen of ik moet het beeld al bijstellen, want voor dat soort dingen heb je dus helemaal geen tijd. Te druk. Volgens Kafka heb je de zee eigenlijk ook nooit gezien, hoogstens één keer, toen je met moeite de Olympus opgeklommen was. Daar lag de zee, diep beneden je, groot, grijs en bewegend. Dat laatste staat er niet, dat zeg ik. De berg op het eiland waar ik woon is niet zo hoog als de Olympus, maar één keer per jaar klim ik naar boven en zie de zee. Groot, grijs en bewegend, ik zei het al. Omdat je altijd onder de golven verkeert ken je het element dus eigenlijk niet waarover je heerst. Ik weet niet wat ik daarvan moet denken. Een vermoeide god onder water, zo ziet Kafka je. Onder een doorzichtig, bewegend plafond. Onrustig. Iemand die altijd zit te rekenen, die het beheer heeft over alle wateren. Je moet het blijven doen omdat ze niemand anders weten. Wie &#8216;ze&#8217; zijn zegt Kafka niet, maar daar is hij Kafka voor. Het beeld is treurig. Een oude man aan een tafel die alsmaar zit te werken. Diep onder water. Uit plichtsgevoel. Niks drietand, aan dat verhaal heb je eigenlijk een hekel. Over waternimfen, zeemeerminnen geen woord. Echt gevaren heb je trouwens ook nooit. Je wacht tot de wereld vergaat, dat schijn je te hebben gezegd. Vlak voor het einde, als je de boeken afsluit, ga je misschien nog een kleine rondvaart maken, zegt Kafka. Een rondvaart, ik weet niet wat ik moet doen om die gedachte weer kwijt te raken.
Ontmoeting
Twee jongens komen mij tegemoet op het smalle pad dat van de zee naar het dorp voert.
De ene is een puber, lang, ongevormd, alles aan zijn lichaam slingert. Daardoor lijkt de loop van de kleinere jongen achter hem veel bedachtzamer. Donker, zuidelijk, Romeins. Zijn leeftijd kan ik niet goed schatten, misschien negen of tien jaar, maar wat mij opvalt is de volkomen naar binnen gerichte blik. Natuurlijk kan ik niet weten wat hij daar ziet, maar door de geheimzinnigheid van die uiterste concentratie maak ik een val in de tijd. Hoe lang geleden is het dat ik zo oud was? Waarom heb ik het gevoel dat ik iets herken? Was degene die ik nu ben, vijfenzestig jaar later, al aanwezig in het kind dat ik me niet herinner? Dat raadsel houd ik verder de hele dag bij me. Bestaat dat, een ander als spiegel waarin je leeftijd vervliegt? Waarom denk ik dat ik mezelf heb ontmoet? En als dat niet zo is, wie heb ik dan ontmoet die ik nooit zal kennen?
Asclepias
Op 14 November 1827 schrijft de hertogin van Duras aan Chateaubriand: &#8216;Mijn vorige leven is zo ver van mijn tegenwoordige leven verwijderd, dat ik het gevoel heb dat ik memoires lees, of naar een schouwspel kijk.&#8217; Twee maanden later sterft ze in Nice. Zij las zonder te lezen de memoires van haar eigen leven die hij in zijn memoires heeft opgeschreven. Ik lees dus een verdubbeling van herinneringen. Niets om je over te verbazen. Twee adellijke personen die alle twee goed konden schrijven en in een bewogen tijd leefden. Terreur, emigratie, restauratie. Grote thema&#8217;s, maar toch is het iets anders wat mij bezighoudt. In diezelfde brief schrijft ze dat ze hem een asclepias carnata gestuurd heeft, een laurierachtige klimplant die niet bang is voor de kou, en die een bloem heeft, rood als de camelia. Zet hem onder de ramen van de bibliotheek van de Benedictijn, zegt ze. De Benedictijn was haar naam voor hem. De schrijver als monnik. De toverkunst van het lezen. Een dode hertogin, een dode schrijver, de weg die de plant aflegt van Nice naar Lausanne, de aankomst bij de bibliotheek. Wat ik zie is het rood van die bloem, en ik zie het nu.
Poseidon 2
Jij bent een god, en ik ben een mens. Dat is hoe dan ook de status quo. Maar misschien mag ik nu vragen wat ik altijd al had willen vragen. Wat is een mens voor jullie? Minachten jullie ons omdat we sterfelijk zijn? Of is het juist andersom? Zijn jullie jaloers op ons omdat wij mogen sterven? Want dat is natuurlijk jullie noodlot, ook al weten we niet waar jullie nu zijn.
Niemand heeft het meer over jullie, dat is misschien bitter. Het lijkt alsof jullie zijn opgelost.
En toch, als het waar is dat jullie onsterfelijk zijn, en daar ga ik vanuit, dan moeten jullie altijd blijven. Het einde van de wereld waar je het over had is nog niet gekomen. Zijn jullie in de buurt van jullie lege tempels? Waren jullie verslaafd aan de offers die we brachten? Hebben jullie heimwee naar ons? Een tijdlang zijn we jullie evenbeeld, dan storten we in elkaar, ruïnes die nog denken en spreken. Dan lijken we niet meer op jullie.
Maar wat is geheimzinniger, iemand die kan sterven, of iemand die nooit mag sterven? En zo kom ik weer bij mijn eerste vraag: wat denken jullie eigenlijk over ons?
Vandaag naar zee gegaan, stormwind. Lang op een rots gezeten, naar de golven gekeken, grijs en wild. Geen antwoord, natuurlijk niet. Vroeger vermomden jullie je nog wel eens als mens, om iets tegen ons te zeggen. Soms denk ik dat het nog zo is, dat ik een van jullie ben tegengekomen. Maar ik weet het nooit zeker.
Bayreuth
Het gebeurt elke zomer, zo zeker als Wimbledon en de Tour de France. Plotseling waaien Duitse klanken mijn mediterrane tuin binnen. Ze zijn nog onzeker, ze weten niet of ze wel welkom zijn. Koper, hoge harde stemmen, pauken. Het is alsof ze alles aftasten. Ik voel hoe alles in mijn tuin op zijn hoede is, zich verzet. De palmen, de hibiscus, de cactussen, de papyrus, planten die in de koude nevels van het Noorden zouden omkomen. Maar de muziek heeft geen medelijden, ze geniet van haar macht. Ik hoor de Germaanse uithalen, de legerklanken van het koor, het snijden van die andere taal, de jachtgeluiden van de hoorns, het aanzwellen van een groot orkest, het verraad van Tristan die Isolde aan zijn koning zal uitleveren, haar woede, het geschreeuw van dat verdriet dat als gezang verkleed langs het lichte lila van het loodkruid scheurt, door de bougainvillea raast als een plotselinge storm. Ontheemd zit ik ertussen, een Duitse tuinman onder de oleasters, gevangen in de tegenspraak van mijn leven.
Tijd
Mijn horloge is een platte rechthoek met een dubbele, maar zeer dunne gouden rand.
Als het waar is dat het een aspect van de tijd vertegenwoordigt, ligt de tijd heel plat op mijn pols. De vraag is of de tijd buiten die gouden rand ook bestaat? De wijzerplaat is wit, door het bruin van de zomer steekt dat onbeweeglijke wit scherp af tegen mijn levende huid. De cijfers zijn Romeins, de IV en de VIII zijn schuin naar beneden gericht, de VI staat op zijn kop, ondersteboven, de tijd ligt daar in zijn eigen valkuil. Bij dat cijfer staat iets geschreven wat zo klein is dat ik het zonder loep niet kan lezen. Pas als ik de letters vergroot zie ik voor het eerst in dertig jaar dat er &#8216;quartz&#8217; staat. Niemand weet waar dat woord vandaan komt. Vuursteen, graniet, amethist. Zo ben ik met de minerale wereld verbonden. De IX en de III liggen recht tegenover elkaar in voorbeeldig evenwicht op een denkbeeldige horizon. Dat kan het dus niet zijn waardoor ik ontdaan ben. Mijn horloge moet gevallen zijn. In het glas over de witte plaat met de symmetrische nummers loopt een dunne, grillige breuklijn, die de orde verstoort. Als dat aan mijn pols kan gebeuren, waarom dan niet overal?
Invalides 21.8.08
Deze doden zijn voorgoed invalide. Ze zullen nooit meer bewegen. Hun tien kisten staan in een ceremoniële symmetrie opgesteld tegenover het klassieke gebouw in de verte. Er is veel ruimte tussen dat gebouw en de kisten. Op de foto lijkt die ruimte wit, alsof het gesneeuwd heeft. In het midden staat een enkele centrale figuur, de president van Frankrijk. Hij heeft deze doden naar huis gehaald. Onzichtbaar op de foto is de vraag die hier niet gesteld wordt: wat voor oorlog is dit? Omdat er door de afstand geen enkele gezichtsuitdrukking te zien is, overheerst de dramaturgie van het getal, die van de ene tegenover de velen. Napoleon bouwde deze Dom voor zijn soldaten, de gedachte aan hem is op dit ogenblik niet ver. Het sentiment van de rouw in een geometrie van theatrale zuiverheid vangen heeft zijn eigen pathos. Schuin links achter de president staat iemand die salueert, zijn rang is uit deze verte onzichtbaar. De manschappen voor het gebouw, aan de zijkant en bij de kisten vormen een vijfhoek, een classicistische tekening. Er moet geluid zijn geweest, maar op de foto heerst alleen stilte.
Telefoon
Een Nederlandse man op een Spaans eiland en een Amerikaanse vrouw in Dublin bellen met elkaar. Er zijn bijna negen miljard mensen op de wereld, dus dat deze twee elkaar spreken heeft een schijn van uiterste toevalligheid. Maar alles wat werkelijk is, is redelijk, heeft de filosoof gezegd, en dat klopt dan ook. Beiden hebben van schrijven hun beroep gemaakt, en zo hebben ze elkaar ontmoet op een literair festival. Sinds die tijd bewegen ze alle twee over de wereld en bellen of schrijven elkaar af en toe. Het gesprek van gisteren over de Pyreneeën, over de Ierse Zee, ging over wat ze op dat ogenblik lazen. Zij een biografie van Noerejev, hij deel III van de Mémoires d&#8217;outre-tombe van Chateaubriand. Had het ook omgekeerd kunnen zijn? Niet waarschijnlijk. Hij is niet bijzonder in dans geïnteresseerd, zij waarschijnlijk niet in de uitvoerige nota aan zijn ministerie van ambassadeur Chateaubriand &#8211; die ooit zelf minister van Buitenlandse Zaken was &#8211; over een mogelijk Europees conflict tussen Turkije, Oostenrijk, Rusland, Pruisen en Engeland, en de rol die Frankrijk daarin zou kunnen spelen. De man in Spanje leest dat niet zozeer vanwege de politiek en de geschiedenis, maar vanwege het lapidaire, prachtige Frans waarin de Europese verhoudingen als een schaakspel geanalyseerd worden. Zij in Dublin heeft tot diep in de nacht doorgelezen in de 782 pagina&#8217;s van de &#8216;schitterend geschreven&#8217; biografie van Julie Kavanagh. Beiden zijn op een bepaald punt en ogenblik de oneindige reeks verschijningen binnengedrongen, waarin het leven op aarde zich manifesteert, en doen daarover mededelingen aan elkaar. Dat is niets bijzonders, en het is bijzonder.
Muur
Er zijn vormen van schrift die niet als zodanig bedoeld zijn. Je vindt die onbedoelde brieven op stranden, in het asfalt van een stad, in een afgezaagd stuk boomstam, in gesteentes. Mededelingen in geheimschrift, boodschappen, codes. Schiftuur, graffiti door niemand geschreven. Op het eiland waar ik woon, loopt een zandweg door een geschroeid landschap. Distels en galappels, poederachtig bruin stof dat opwaait waar je loopt. Het is het Noorden, de wind van zee heeft hier vrij spel, je ziet het aan de bomen en de struiken, ze hebben zich voor het geweld gebogen en zijn groteske sculpturen geworden, hun rug naar het geluid van de zee. Aan het eind van de weg een keienstrand, uitgeloogd, bruin geworden wier, soms wit uitgeslagen van het zeezout. Onderweg twee of drie huizen, onbewoond. Een ligt er hogerop, ondanks de hitte klim ik ernaartoe. De lege cirkel van een dorsvloer met gebroken, vaal geworden rode tegels en verdroogd onkruid. Een cactus als een ingestorte Brancusi. Het huis zelf laag, de pannen van het dak vol okeren schimmel van korstmos, de ruiten gebroken. In wat ooit de stal was een oude kar, de houten dissel ernaast. Een afgebroken dakgoot, het lood leikleurig. Glasscherven die oplichten in het felle zonlicht. Op een muur vier flessen, vuil, en met zand gevuld. De stilte weegt een ton. Ik sta voor het schrift van de muur, krassen in het afgebladderde pleister, vlokachtig wit dat aan bedorven sneeuw doet denken. Banen, kringen, smalle gleuven, wat zijn dit voor letters? Als ik lang genoeg blijf staan lees ik een gedicht van verval en afbraak, de afwezigheid van mensen. Een gedicht in de vorm van een muur. Iedereen heeft meegeschreven, de noordenwind, de hitte van augustus, de regens van februari. Als ik wegga leest hier niemand een woord.
Hölderlin
Een ansichtkaart van een vriend. Er staat een man op met gebogen hoofd en iets wat misschien een glimlach is. Zo te zien een potloodtekening. De structuur van het papier is nog een beetje te zien, lichte plukjes, plekjes, vezeltjes. De rechterhand van de man is niet zichtbaar, het lijkt alsof hij iets in zijn linkerhand heeft. Minimale lijntjes geven de naden van zijn kleding aan, een enkele vouw, de kraag, misschien iets van een halsdoek. Alles licht, behalve het haar, dat met een dikker potlood getekend lijkt. Het hoofd is gebogen, peinzend, alsof hij heel stil midden in een ruimte is blijven staan. Ik denk aan Goethe en Schiller, die niet wisten wat ze met deze schuwe en tegelijk opgewonden vreemdeling aan moesten. In uiterst fijne lettertjes staat in handschrift &#8216;von Schreiner und Rudolph in Eile gezeichnet op 7 Juli 1823&#8217;. Waarom hadden zij zo&#8217;n haast als de man die zij tekenden zo stil staat? Hij kijkt naar iets onzichtbaars op de grond, maar het lijkt of hij naar binnen kijkt en daar iets ziet wat hij niet kan oplossen. Hij lijkt niet op Hölderlin. Onzin, natuurlijk lijkt hij op de Hölderlin die zijn twee vrienden die dag zagen. Hij lijkt alleen maar niet op wie ik denk dat Hölderlin was.
&#8216;Die Tage gehn vorbei mit sanfter Lüfte Rauschen,&#8217; heeft mijn vriend er in potlood bij geschreven. Hoe komt het dat ik die regels nu anders lees dan wanneer ik die tekening niet gezien had?
Vrachtwagen
Een foto in The Times. Een vrachtwagen. Hij staat aan de weg geparkeerd onder een paar bomen. Je zou er voorbij lopen en denken, kijk, een vrachtwagen, en misschien zelfs dat niet. Groot massief, het zijn sterke mannen die zulke wagens besturen. De chauffeur is &#8216;s nachts om drie uur van huis gegaan, chauffeurs maken lange dagen. Zijn stiefdochter van negen reed met hem mee, er was, zegt haar moeder later, geen enkele reden waarom ze het kind niet met haar man mee zou geven. Omdat de vrachtwagen wat lang op die ene plek stil bleef staan, is iemand gaan kijken. Het meisje lag dood in de cabine, vermoord. De man was nergens te bekennen, de buurt werd uitgekamd. Hij werd gevonden in een bos daar vlakbij, hangend aan een boom. Bij het meisje werden geen sporen van seksueel geweld gevonden. Doden zwijgen, en laten een raadsel achter dat eruitziet als een grote vrachtwagen onder een paar bomen. Wat was het? Het waarschijnlijkste is dat wat er gebeurd is met een onmogelijke vorm van liefde te maken had die tot deze dubbele dood moest leiden. Ik kijk nog een keer naar die foto.
De vrachtwagen die eruitziet als een vrachtwagen heeft een zo intense lading gekregen dat het nauwelijks te verdragen is.

Brieven aan Poseidon

Nederlands eigen Duinkerken

Essay / Kunstlezen
Wat is een schaduw? De weerschijn van iets materieels, maar tegelijkertijd iets dat zelf geen materie is. Een schaduw kun je wel maken &#8211; je hoeft je hand maar in een of andere lichtbaan te houden en je ziet de vorm van die hand tegen de muur &#8211; maar je kunt hem niet beetpakken. Het wóórd schaduw moet ik honderden malen gebruikt hebben, maar toen ik in Madrid in het Thyssen-Bornemisza de enorme tentoonstelling zag over de schaduw in de kunst, begreep ik dat ik nooit wezenlijk over het fenomeen had nagedacht, een gebrek dat je in de uren dat je daar ronddwaalt wel wordt ingepeperd. Zelfs het grote affiche van Picasso, met de enorme slagschaduw van een mannenfiguur over het hele schilderij had mij, toen ik het op straat zag, nog niet van het feit doordrongen dat ik in de komende uren meer over schaduwen zou moeten nadenken dan ik ooit in mijn leven gedaan had.
Vaderlandse schilders
Dat ik daarbij geholpen zou worden door een machtig leger van kunstenaars, schilders, fotografen, filmers, wist ik toen nog niet. De tentoonstelling is zo groot dat het Thyssen-Bornemisza er te klein voor is. Dat betekent dat je voor het tweede deel een flink stuk moet lopen naar het bankgebouw van de Caja de Madrid, waar je dan niet alleen in de aanloop naar je eigen tijd terechtkomt, maar ook plotseling op een aantal onverwachte vaderlandse schilders stoot, zoals Dick Ket, Carel Willink, en Pyke Koch. Er is, gezien het thema, geen enkele reden waarom ze er niet zouden zijn, maar na Rembrandt, Honthorst, Stom en Ter Brugghen in het eerste deel, was hun uitgebreide aanwezigheid in het tweede deel tussen Picasso, Schad en Hopper een schok van herkenning. Ineens zag ik, daar midden in Madrid, onder de Amsterdamse noodlotslucht van Willink een groepje mannen dat, staande op hun eigen langgerekte schaduwen, naar een hoog overvliegende zeppelin zwaait, met daarnaast de vreemde, een beetje sprookjesachtige, in het wit geklede vruchtenplukkers van Koch boven het geometrische schaduwspel van de hoge ladders in het door de zon beschenen zand onder de bomen, de verhevigde werkelijkheid bij een beeld van Ket waarop een fles, een viool en een doek met plooien aan hun eigen bescheiden schaduw lijken te zijn vastgekleefd, dat alles hangt daar getuigenis van een zeer Nederlandse aanwezigheid. Dat die Nederlandse associatie geen toeval is blijkt uit de uitgebreide citaten en voorbeelden uit Het groote Schildersboeck van Gerard de Lairesse en uit de Inleyding tot de Hooge Schoole der Schilderkonst van Samuel van Hoogstraten.
Mythisch verleden
Maar hoe was het begonnen? De inrichter van de tentoonstelling, Victor I. Stoichita, die in 1997 een Korte geschiedenis van de Schaduw geschreven heeft, leidt ook de catalogus in, een studiewerk met een oneindig aantal noten, zowel in het Spaans als &#8211; kleingedrukt &#8211; in het Engels, en reikt ver terug in een min of meer mythisch verleden, niet alleen naar de grot van Plato waarin schaduwen de plaats van de werkelijkheid innemen, maar ook naar het verhaal van de oorsprong van de schilderkunst bij Plinius en Quintilianus. De eerste vertelt van het meisje uit Corinthe dat het beeld van haar geliefde bij zich wilde houden en daarom de omtrek van zijn schaduw tegen een muur tekende, de allereerste tekening. Bij Quintilianus is dat al een gepasseerd station &#8211; in een lange passage over imitatio vindt hij dat het daarbij niet mag blijven, want als we dat zouden doen &#8216;zouden we nog steeds naar zee gaan op vlotten, en de enige schilderingen zouden bestaan uit getekende lijnen rond de schaduwen die voorwerpen maken in het zonlicht.&#8217;
Vastklittende schaduwen
Een aantal schilderijen in de tentoonstelling verbeeldt dat eerste, mythische ogenblik. Joseph Wright of Derby (1734-1797) heeft het verhaal letterlijk genomen: de Corinthische en haar geliefde zijn gekleed zoals iemand uit de achttiende eeuw zich antiek Griekenland voorstelt, bruine gewaden, een gepolijste naakte schouder bij haar, een romantische, verzonken slaap bij hem, verdubbeld door de ook al slapende hond aan zijn voeten. Hij zit dicht bij de muur, de lichtbron lijkt van boven te komen, zijn schaduw klit aan hem vast, haar linkerhand is open in krampachtige concentratie, in de rechter houdt zij een fijn penseel, waarmee ze de omtrek van zijn schaduw natrekt. Drie andere schilders uit de zeventiende en de achttiende eeuw hebben hetzelfde thema genomen, maar daartussen hangt een ironisch hoogtepunt van de tentoonstelling: een halfnaakte vrouw die in de achttiende eeuw thuishoort &#8211; voluptueus, een overvloed aan rossig, krullend haar, naakte voeten onder een barok omgeslagen blauw kleed &#8211; tekent de schaduw van het hoofd van Josef Stalin. Het lijkt alsof ze zijn kin vasthoudt om dat machtige hoofd in de juiste stand te krijgen dat zij met haar linkerhand tekent tegen het voetstuk van twee enorme zuilen. Hier komt het licht van de vlam van schuin daarboven, de schaduw van haar elegante arm valt over de hel verlichte crèmekleurige tuniek van de dictator, die zelf als een bars daguerreotype tegen het steen staat afgebeeld. (Het doek van Vitaly Komar en Alexander Melamid is van 1982/3 en stamt uit de Nostalgic Socialist Realism-serie in het Jane Voorhees Zimmerli Art Museum in Rutgers, New Jersey.)
De psyche
Schaduw als een tegenhanger van licht hoort nog bij de natuur. Het is anders als de psyche er zich in gaat mengen. Dan wordt, zoals bij De Chirico, de schaduw een zelfstandig element, niet langer afhankelijk van een objectief materieel gegeven, maar een dreigende aanwezigheid. Zoals in de Angstige Morgen uit 1912, waar geen mens op voorkomt, groen noodlotslicht aan de horizon, een gebouw met een open gaanderij links van het doek, dat aangevallen wordt door een machtig zwart blok dat diagonaal over een open plein in dat gebouw naar binnendringt. Voor de tentoonstelling valt dit onder realismos modernos, en het meervoud is hier op zijn plaats, want De Chirico moet deze afdeling delen met een hele reeks andere kunstenaars die behalve de herkenbaarheid van hun voorstellingen weinig met elkaar gemeen hebben. Naast Koch, Ket en Willink zijn er de beroemde eenzame vrouw in haar hotelkamer van Hopper, een verrassend sneeuwlandschap met lange blauwe schaduwen van Rockwell Kent uit 1921, een verbeten zelfportret van Felix Nussbaum uit 1943 &#8211; een jaar voor zijn dood in Theresienstadt &#8211; en de al genoemde slagschaduw van Picasso over een gedeeltelijk gedemonteerde vrouwenfiguur. Daarna moet de geest een sprong maken naar een hallucinant auto-ongeluk van Alfonso Ponce de Leon, waarbij de bestuurder dood is, maar het licht van de verongelukte auto nog is blijven schijnen met een koud wit licht dat niet alleen de schaduw van de verongelukte man des te beter uit laat komen, maar ook het bloed uitlicht op de vinger van de dode en op de groene steen waarop zijn hoofd zo ongelukkig is terechtgekomen.
Wat ik hier beschrijf is maar één afdeling, en er zijn er zeven. Het surrealisme, met Ernst, Magritte, Tanguy, veel Delvaux en heel veel Dalí, lijkt na het magisch realisme eerder een natuurlijke voortzetting, bij Delvaux kun je bij de Processie in kant zelfs zien welk uur van de dag het is, want de vrouwen in hun kanten gewaden, van wie je alleen de achterkant ziet, staan recht bovenop hun schaduwen, op het uur, waarvan Walter Benjamin ergens in de catalogus zegt: &#8216;Tegen het middaguur zijn schaduwen niet meer dan scherpe, zwarte randen onderaan de dingen, klaar om zich zachtjes terug te trekken, onopgemerkt, in hun schuilplaatsen, hun geheime wezen. Dan breekt, in elkaar gedoken, zich klein makend, het uur van Zarathoestra aan &#8211; de denker in het middaguur van het leven, in de tuin van de zomer. Want het is kennis die de dingen hun scherpste contouren geeft, zoals de zon in het zenith.&#8217;
Schaduwen zoeken
Schilders hebben met schaduwen kennelijk gedaan wat ze wilden, en dat door alle eeuwen. Als ze er last van hadden, lieten ze ze weg om de zuiverheid van de compositie niet te vertroebelen. Leonardo raadde zijn kunstbroeders aan hun atelier op het noorden te nemen om zo hinderlijke schaduwen te vermijden. Als ze ze konden gebruiken, zoals Caravaggio en zijn tenebristische volgelingen, kregen ze een hoofdrol. De Maaltijd van de Emmaüsgangers, die meermaals wordt afgebeeld, is daarvan een goed voorbeeld. Bij Matthias Stom of Stomer zitten de door een kaars op tafel uitgelichte figuren in een zee van donker, bij De ongelovige Thomas, ook van Stom, is de torso van Christus, als Thomas zijn vingers in de wonde steekt, een en al licht, waardoor de schaduw van die ongelovige vingers des te meer opvalt.
Bij Rembrandt (in de catalogus, niet in de tentoonstelling) is Christus daarentegen eenmaal uitsluitend schaduw, en dan weer op een ets een stralende vorm van metafysisch licht. Op het schilderij dat wel op de tentoonstelling hangt, en dat hier vreemd genoeg in plotseling Frans La main chaude heet, komt van links een dreigende schaduw opzetten die het doek bijna lijkt te gaan overwoekeren.
Zo wordt de hele tentoonstelling een soort spel met opgaven: zoek de schaduw, verklaar waarom zij er wel of juist niet is, waarom zij bij de modernen &#8211; met uitzondering van Andy Warhol, Ed Ruscha en Susan Rothenberg &#8211; zo te zien veel minder voorkomt. Het antwoord daarop is misschien te vinden bij Junichiro Tanizaki, die ooit een schitterende studie over de schaduw geschreven heeft (Lof der Schaduw). Voor hem hoort de afwezigheid van schaduwen in de kunst van het westen bij het essentiële verschil tussen Oost en West. Zijn argumentatie doet misschien een beetje vreemd aan als je net urenlang naar onmiskenbaar &#8216;westerse&#8217; schaduwen gekeken hebt, maar hij stelt dat de machtigste bondgenoot van de schoonheid in het Westen altijd het Licht geweest is, terwijl in het Oosten de essentie nu juist was &#8216;om het raadsel van de schaduw te vangen&#8217;, en zegt dan verder dat &#8216;het schone geen substantie op zich is, maar een spel van chiaoscuros dat ontstaat door het tegenover elkaar stellen van verschillende substanties veroorzaakt door een subtiel spel van de modulaties van de schaduw.&#8217;
Of hij daar gelijk in heeft, en of hij er na het zien van deze tentoonstelling nog zo over gedacht zou hebben is natuurlijk de vraag, maar terugdenkend aan het citaat van Benjamin kun je beweren dat de Verlichting nu eenmaal een westers fenomeen was, dat er op uit was om zo veel mogelijk schaduwen te verjagen.
Knallend middaglicht
In de laatste afdeling herhalen fotografie en film de geleerde lessen van de voorafgaande eeuwen &#8211; realisme, barok, impressionisme, magisch realisme &#8211; met behulp van de nieuwe techniek en al haar mogelijkheden. Dit zijn onze eeuwen, en de herkenbaarheid is groot, de ikonen van Brancusi als fotograaf, van André Kertesz, Man Ray, Brassaï en van andere, onbekendere grootheden, zoals Francesc Catalá-Roca die de dichter J.V. Foix als een langgerekte schaduw tegen zijn eigen kamerscherm zet, waarbij hij aan de schaduw genoeg heeft, of het ongelofelijke beeld van Ramón Masats Tartera, een groep priesters op een zanderig voetbalveld, met een vliegende kiep die onbeweeglijk languit bovenop zijn eigen schaduw in de lucht lijkt te hangen, zijn vijf vingers uitgestrekt naar de bal. Nog minstens een uur heb ik daarna in het halfdonker onder de grond zitten kijken naar een eindeloze reeks bewegende beelden, van Dr. Caligari, Eisenstein en Nosferatu tot en met The Third Man en Woody Allen. Gedichten van Alberti en Borges, teksten van Felix Vallotton, Paul Klee, Edgar Allan Poe, E.T.A. Hoffmann en Leonardo da Vinci completeren de zeer uitgebreide catalogus. Van de laatste begint zijn verhandeling over het schilderen uit de Codex Atlanticus met de lapidaire zin: &#8216;Niets is begrijpelijk zonder licht en schaduw. Licht en schaduw worden geboren uit Licht. Licht is wat de duisternis uitbant. Schaduw is de onderdrukking van licht.&#8217;
Dat ik de dagen daarna in het knallende middaglicht van de Castiliaanse hoogvlakte op weg naar Extremadura eerst overal schaduwen zag en daarna pas hun dingen is na dit alles misschien begrijpelijk. Maar het waren niet alleen beelden die bleven hangen. Regels als &#8216;The shadow of your smile, l &#8216;ombre de ton ombre&#8217; (Brel), en boektitels als Shadows move among them (Edgar Mittelholzer) bleven ook nog dagen nazingen.
La Sombra (De Schaduw), Museum Thyssen-Bornemisza in Madrid, t/m 18 mei

Alle kleuren van de schaduw

Die meimorgen 1940
De eerste Duitsers die ik in mijn leven gezien heb, kwamen uit de hemel. Die daarop volgden, kwamen uit het water, in de ordeloosheid die bij de dood hoort. Pas daarna kwamen die over land, in lange, grijze rijen. Ik was zes jaar oud en stond naast mijn vader, hand in hand, zoals ik naast hem gezeten had op ons balkon in de vroege meimorgen van 1940, toen de parachutisten uit de hemel neerdaalden. Mijn vader, die later in diezelfde oorlog bij een Engels bombardement zou omkomen, had een fauteuil op het balkon gezet om over de weilanden achter ons huis uit te kijken.
Vertel ik dat om nogmaals over de oorlog te beginnen? To rub it in, zoals de Engelsen zeggen? Nee. Ik vertel het, omdat het in mijn verhaal onontkoombaar is, omdat verhalen nu eenmaal een begin moeten hebben, en omdat mijn leeftijd mij niet toestaat om het begin te vergeten. Ik heb niet geleden, ik maak geen aanspraak op leed, ik weet niet eens of ik gelijk heb als ik zeg dat mijn schrijven misschien op die dag begonnen is, want als dat zo zou zijn, was iedereen op die dag wel schrijver geworden. Nee, de enige legitimatie om dit verhaal nogmaals te vertellen, is omdat ik denk dat mijn leven als schrijver door het idee van herinnering bepaald is, door die speciale vorm van herinnering die we verleden, of nog liever geschiedenis noemen, geschiedenis die voor mij geen abstractie is, maar een vorm van bestaan, een verhaal waaraan door de wereld geschreven wordt en dat we tegelijkertijd zelf schrijven, wat vaak genoeg betekent dat we onze eigen geschiedenis verzinnen tussen de onuitwijkbare gebeurtenissen die ons door de wereld worden aangereikt. De oorlog had ik niet bedacht, mijn herinneringen eraan, en de manier waarop ik ze vertel, herhaal, formuleer, verzin of misschien wel lieg, zijn van mij, een verhaal dat, terwijl je van leeftijd in leeftijd verandert, steeds andere woorden nodig heeft.
Zielsverhuizing vindt niet na, maar tijdens het leven plaats, heb ik ooit in Zelfportet van een Ander opgeschreven, in een van die misschien wel helderziende ogenblikken dat je al iets weet voor je het weet, een van de onvervreemdbare privileges van de poëzie. Wat voor iemand zou ik geweest zijn als ik me die eerste dag niet herinnerd had? De Stuka&#8217;s en Heinkels, het onvoorstelbare lawaai dat voor mijn gevoel alles wat er aan die dag voorafging uit mijn geheugen verjaagd heeft, en mij daardoor beroofde van het grondmateriaal waar anderen, zoals Proust en Nabokov, mee gewoekerd hebben, zodat ik geen herinneringen aan die eerste jaren heb waaruit ik zou kunnen putten &#8211; alsof ik pas op die dag, maar meteen al zes jaar oud, geboren zou zijn, een onmogelijkheid en dus een wonder, maar het gevoel dat bij dat wonder hoort, raak ik niet kwijt. Ik kijk met verbijstering naar de foto&#8217;s die bewijzen dat ik ook al als driejarige bestaan heb, en dat ik wel degelijk mijn eerste heilige communie gedaan heb, maar het innerlijke archief weigert de werkelijkheid &#8211; want dat moet het toch geweest zijn &#8211; te bevestigen. En het is dat gevoel dat mij in de verleiding brengt te denken dat ik mijn leven misschien wel verzonnen heb, compleet met de echte verzinsels die bij dat leven horen en die we romans en verhalen noemen, een dubbele laag van fictie die onontwarbaar met mijn reële persoon van Nederlands staatsburger verbonden is die nu voor u staat omdat hij een eredoctoraat krijgt. Wil die staatsburger iets met de oorlog? Nee. Ik was geen slachtoffer, geen dader, ik was een kind. Maar het geschiedkundige feit van die oorlog wilde iets met mij.
De geschiedenis draait zich om
De soldaten die uit de hemel kwamen, waren parachutisten. Die uit het water waren met auto en al in het water gereden en werden later opgedregd, een eerste aanblik van de dood. Water druipend uit lange grijze leren uniformjassen, de zesjarige zal het niet vergeten, evenmin als het apocalyptische geluid waarmee later in de oorlog vlak bij ons huis de V2&#8217;s werden afgeschoten op weg naar Engeland, een eerste voorbode van de ruimtevaart.
Rijm is een begrip uit de poëzie, maar het heeft, waarschijnlijk per analogie, voor mij ook nog een andere betekenis: gebeurtenissen die zich in andere gebeurtenissen spiegelen, soms ook vormen van historische rechtvaardigheid, bevestigingen van een voorspellend vermoeden, een bijna metafysische opluchting dat de geschiedenis niet alleen een wending neemt, maar zich radicaal omdraait en haar tegendeel zoekt en daarmee de tussenliggende tijd &#8211; geschiedenis wordt gemaakt met tijd en met mensen &#8211; niet opheft &#8211; want dat kan niet &#8211; maar apocrief maakt. In 1956 stond ik in een smeulend Boedapest en zag Russische tanks, en in 1989 stond ik in Berlijn en zag hoe de Muur viel. Dat bedoel ik met rijm, als de geschiedenis zich weer bij zichzelf aansluit, zonder dat de tussenliggende periode van misdaad en vernietiging, die ook geschiedenis is, zelf vernietigd wordt.
Drie oude mannen in Jalta die Europa in tweeën splijten met een boosaardige toverspreuk en het ogenblik dat deze toverspreuk door een andere toverspreuk weer ongeldig wordt gemaakt, en de gevolgen die beide spreuken voor Duitsland en Europa gehad hebben. Ook dat is rijm. De Engelse taal heeft daar een uitdrukking voor: full circle. Als je lang genoeg leeft om dat mee te maken, geeft dat een voldoening die daaruit bestaat dat je weet dat het kwaad dikwijls wint, maar niet altijd. In 1957 zat ik in een bus van Miami naar New York. We reden door de zuidelijke staten, blanken voorin, zwarten achterin, gescheiden wc&#8217;s en restaurants langs de route. Ik herinner me een diep gevoel van schaamte. Op het ogenblik dat ik dit schrijf, lijkt het mogelijk dat een man, die toen achterin had moeten zitten, president van Amerika wordt, en ook dat is rijm.
Geschiedenis, een amalgaam van noodlot en toeval, het verhaal van alles wat het geval was.
Paradox van mijn schrijverschap
Oorlog is chaos die er later bedriegelijk als orde uitziet. Mijn jeugd was chaos die naar die duidelijkheid zocht die voor mij alleen via het schrijven te vinden was. Het duurt lang eer je dat weet. Chaos maakt buitenstaanders. Buitenstaanders moeten een eigen wereld verzinnen om zich staande te houden, de chaos van het ik tussen de geordende wereld van de anderen. De bedoeling is hier niet een psychologisch portret, de bedoeling is om aan te duiden hoe het werk dat u hier vandaag heeft willen bekronen tot stand gekomen is. De verzonnen wereld van mijn eerste roman en mijn eerste poëzie was een niet bestaande wereld van romantisch verlangen, een ontsnapping. Niemand heeft dat beter gezien dan Rüdiger Safranski. Het is een zegen om mensen te ontmoeten die in wat je geschreven hebt, herkennen wat je zelf niet gezien hebt op het ogenblik dat je het schreef. Je had het al geschreven, maar je wist het nog niet. Die paradox is wat mij betreft de paradox van mijn schrijverschap. Twee keer is mij dat overkomen, beide keren in Duitsland. En daarmee kom ik op het volgende rijm. Er loopt een lijn, hoe dan ook, tussen het ogenblik dat die mannen uit de hemel vielen en het ogenblik dat ik hier sta. Ook dat is misschien een paradox. Die lijn loopt via vrienden, eerst vrienden uit mijn eigen land die onder dit land hier geleden hadden, maar mij deel wilden maken van hun verhouding met dat verleden, en mij hier mee naar toe namen, het begin van een fascinatie, waar later weer andere vrienden bij hoorden, mensen die ik hier ontmoette en die tot op de dag van vandaag mijn vrienden gebleven zijn.
Alleen nog maar in gedichten
Duitsland was na de oorlog niet mijn land. Het was vernietigd, en somber, zoals mijn eigen land. Wie wil weten hoe Nederland er na de oorlog bij lag, moet de twee grote romans van mijn landgenoot Willem Frederik Hermans lezen, De tranen der acacia&#8217;s en De donkere kamer van Damokles, zwarte meesterwerken, grandioze literatuur, mijlenver verwijderd van mijn poëtisch debuut dat niet de echte en bittere wereld van de naoorlogse samenleving beschreef, maar de ontsnapping van een dromer naar een verzonnen paradijs waarin het licht van het Zuiden scheen, een gedroomde wereld die niet houdbaar was, maar die ik nooit zal verloochenen.
Sinds die tijd leef ik voortdurend in twee werelden, die van het Noorden en het Zuiden, en die van de zichtbare werkelijkheid van mijn reizen en die andere, daar doorheen geweven, van de fantasie. En alweer, het duurt lang eer je dat door hebt. Je wilt je droom niet laten afnemen, maar de discrepanties tussen de fantasie en de wereld om je heen zijn te sterk, en je weigert de uitweg van cynisme, sarcasme, of andere vormen van zelfbedrog. Je enige uitweg is je naar de wereld van de chaos toe te wenden met je fantasie als enige wapen. Dan neem je dienst op een schip en vaart naar de tropen, die andere vorm van licht, waar het elke dag op hetzelfde uur donker wordt, het duister waarin een wrede chaos toe kan slaan. Je probeert aan de dilemma&#8217;s van schrijven of niet schrijven te ontsnappen door een boek te schrijven waarin een schrijver aan dat dilemma ten onder gaat . En alsof je het zelf geweest bent die in dat boek, De ridder is gestorven, zelfmoord gepleegd heeft, laat je de fictie voor wat ze is, en trekt onophoudelijk door de epifanie van de wereld.
Wat zich in de verborgen lagen van je wezen afspeelt, kan alleen nog maar in gedichten gezegd worden, gedichten, die zoals Anselm Kiefer deze week in zijn dankrede bij de Friedenspreis zei, boeien zijn, boeien waar hij heen zwemt, van de ene naar de andere, omdat hij anders verloren is, een gevoel dat ik herken. Gedichten dus. Voor verhalen ontbreekt je nog, en je weet het, kennis van de wereld, want ook fantasie wil een bodem en schuwt het bloedeloze luchtledige. Je moet wachten, en weet niet of dat wachten een luie leugen is of de herkenning van een bestemming. Die onzekerheid beheerst lange tijd je leven, je hebt haar bij je in Amerika en in Australië, bij de islam en bij de boeddhisten, als je probeert de dingen te beschrijven die je waarneemt tot het ogenblik zal komen dat je de wereld van de verschijningen los kun laten en schrijft over alles wat ze in je heeft achtergelaten en zo een verhaal maakt naar je eigen wetten, een vertelling die nergens anders zichtbaar was dan in je eigen fantasie.
Later zal men zeggen dat die wereld licht is, en dat als een verwijt of een compliment bedoelen, en alleen jij zult weten dat die lichtheid bevochten is op een zwaartekracht die uit het duister van de chaos stamt waar je vanaf het begin in verkeerd hebt, de dionysische chaos die onder de dunne huid van de beschaving ligt en met een nooit aflatend verlangen op ons wacht.
Op een tractor
Dan komt, nogmaals, het ogenblik van het rijm. Het boek waarop je zo lang gewacht hebt, wordt in het Duits vertaald, en verschijnt bij Volk und Welt in Berlijn. Met twee vrienden die in Natzweiler en Buchenwald gezeten hebben, reis je naar die stad die meer dan enige andere weet heeft van de geschiedenis van de twintigste eeuw, en die leeft op de scherpe scheidslijn van twee elkaar vijandige systemen. Je andere, niet fictionele zelf, zal een congres verslaan van de Sozialistische Einheitspartei Deutschlands, waar Chroesjtsjov zal spreken. De vrienden die je meegenomen hebben naar het land van hun vroegere noodlot brengen je naar het Duitste van alle restaurants in een orgie van exorcistische nostalgie. En ze vertellen. Je schrijft je eerste Berlijnse notities die je aan een van hen zult opdragen, notities die, zonder dat je het weet, schetsen zijn voor de roman die zich al ergens diep in je roert zonder jou dat te vertellen, en waarin zij een rol zullen spelen. Een jaar later woon je in Berlijn. Het zijn de jaren vlak voor 1989. Je wordt uitgenodigd door de Deutscher Akademischer Austausch Dienst en het verandert je leven. Je ontmoet anderen die vrienden worden, een schilder, een filosoof, een dichter, die meegeweven zullen worden in jouw web van schijn en wezen zonder dat zij of jij het weten.
Je reist door hun land, leest hun geschiedenis, bent erbij als er weer een keer een bronzen bladzij wordt omgeslagen omdat er een muur omvalt met een klap die over de hele wereld nadreunt. Dat was gisteren. De cirkel is rond, of het lijkt zo. In Tübingen ontmoet je een oude man met wit haar die ooit uit Oostenrijk heeft moeten vluchten waar hij filosofie en germanistiek gestudeerd had, en die op een tractor in Nieuw-Zeeland de Duitse poëzie uit het hoofd geleerd heeft. In de toren van Hölderlin verzamelt hij jonge mensen om zich heen om gedichten met ze te lezen. Op een van die legendarische dagen nodigt hij me uit. Als hij een paar jaar later sterft schrijf ik het gedicht dat ik nu tot slot voor wil lezen. Het heet &#8216;de dichter van het lezen&#8217;, een titel die zijn weduwe in zijn geliefde Latijn op zijn grafzuil heeft laten graveren, Poeta Legendi.Hij heette Paul Hoffmann. Het was een lange weg van die vroege meidag naar dit ogenblik. Ik dank de vrienden die ik onderweg ben tegengekomen, de doden en die anderen die vanavond hier kunnen zijn, ik dank Helga van Beuningen die mijn proza vertaalt en Ard Posthuma die mijn gedichten vertaalt, en ik dank de Vrije Universiteit die vanaf haar oprichting, en vanaf de eerste magnifieke redes uit 1948, uitgesproken door de eerste Rektor en Geschäftführenden Rektor Friedrich Meinecke en Edwin Redslob, het ideaal van de vrijheid verdedigd heeft tegenover de pas zoveel later definitief ontmaskerde leugen die zo dichtbij bestond, en nog meer dan veertig jaar zou standhouden.
De dichter van het lezen
voor Paul Hoffmann
Kwam mij tegemoet
in mijn verduisterde onschuld
een lichtspoor,
in een toren
van heilige waanzin,
deze ene,
hoorde wat ik zei
toen ik het niet hoorde,
hoorde mijn ander,
stemde mij,
met het fijnste oor voor verhulde gezangen
stemde mij toe,
in verbanning had hij,
in een leeg land van anderen,
woorden herhaald en geslepen
tot ze zich werden.
Gewapend kwam hij terug
Naar hun eerdere schande,
hun van leugens
geluidloos geworden,
hun bedorven taal
die hij opneemt en koestert,
geneest met gedichten,
teruggeeft aan zichzelf.
Licht groeit uit zijn ziel
sneeuwlaurier om zijn hoofd.
Schitterend ben jij het, de leraar,
De dichter van het lezen.
Cees Nooteboom, Berlijn, 28 oktober 2008

De bevochten lichtheid

<div class="wpg-element paragraph">
<h3>De eigen weg naar buiten</h3>
Wat een afstand hebben kunstenaars uit Leipzig sinds de val van de Muur afgelegd. Tekst van de speech door Cees Nooteboom bij de opening van de tentoonstelling over de Neue Leipziger Schule in het Cobra Museum te Amstelveen.
18-10-2008 Door Cees Nooteboom
Het was nog de tijd van de DDR. Ik woonde in Berlijn en maakte een korte reis met de Nederlandse ambassadeur naar Leipzig, in wat wij toen Oost-Duitsland noemden. De bedoeling was een ontmoeting met studenten Nederlands. Voor ik ze zou toespreken, zei de vrouwelijke hoogleraar, die na de Wende zelfmoord pleegde, dat ik geen vragen moest verwachten, omdat, zoals zij het uitdrukte, de studenten dat daar niet gewend waren, ook al omdat men zich niet graag bloot wilde geven. 
Dat lijkt twintig jaar later heel vreemd, maar zo was het. Ondanks dat kwam het na afloop in een prachtig oud café toch tot een gesprek, de studenten hadden veel gelezen, waren behoorlijk op de hoogte van onze literatuur, en toen ik later, na de Wende, ooit weer op dezelfde plek terugkwam, was het klimaat al anders geworden.
Waarom vertel ik dit? Om iets van de sfeer te schetsen die toen heerste, en die men zich nu nauwelijks meer kan voorstellen. Het is al geschiedenis geworden, je kunt er over lezen, maar je kunt het niet meer voelen, net zo min als je het gevoel van dreiging nog kunt voelen dat je had als je door de controle moest bij Checkpoint Charlie of in Bahnhof Friedrichstrasse, en je je het leven probeerde voor te stellen van de mensen die daar woonden, en die er, zoals je dat dan stelde, niet uit konden, tenzij ze, als schrijver of als schilder, zulke goede banden met het regime hadden dat men er op vertrouwde dat de betreffende wel terug zou komen.
Geschiedenis, voorbij, twintig jaar geleden, de leeftijd van een volwassene die het al niet meer heeft meegemaakt, eigenlijk een beetje gênant om het er nog over te hebben. De leraren van de schilders en fotografen die hier worden tentoongesteld, leefden in dat sys­teem, sommigen waren er zelfs ideologisch mee verweven. Ik herinner me dat ik de grote taferelen over de boerenopstand van Werner Tübke zag, met Arno Rink en Bernhard Heisig een van de groten uit die tijd, leermeesters, nog steeds, van veel van de jongeren van wie hier schilderijen hangen, en die zelf weer de leermeesters van de nog jongeren geworden zijn. 
</div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-102111 media-102111" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2008/10/8e045791-b508-4bc0-aac8-3825a0fd4cb9_Lehner1.jpg" alt="&lt;i&gt;Tobias Lehner, Ohne Titel 2007&lt;/i&gt;" /><figcaption>Tobias Lehner, Ohne Titel 2007</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Ik vond die enorme fresco’s van Tübke vreemd maar toch ook indrukwekkend, het sloot niet aan op wat aan onze kant van het gordijn aan de orde was, maar veel was het wel, van een bovenmenselijke maat, er was ontzettend veel te zien, en geschilderd was het zeker. Het was kunst in dienst van een geschiedenisopvatting, en daardoor ook een kunst die zich per definitie afschermde van kunst die een andere ideologie of misschien wel helemaal geen ideologie diende – om dat woord dan nog een keer te gebruiken.
En wat zien we nu hier? Schilders, dat op de eerste plaats. Wat ze gemeen hebben, is hun Leipziger afkomst. Soms hadden ze dezelfde leraren aan het beroemde instituut waar ze hun opleiding kregen of waaraan ze, zoals Neo Rauch, nog steeds als leraar verbonden zijn. Wat ze niet gemeen hebben, is een stijl. In zoverre zou ik niet van een school durven spreken. 
Het woord school duidt eerder op die gezamenlijke afkomst, want de stijl en de thematiek van het hier tentoongestelde zijn dermate heterogeen, dat het lijkt alsof de Leipziger Hochschule wel twintig verschillende uitgangen had, waardoor de leerlingen, schilders en fotografen, allemaal hun eigen weg naar buiten hebben gevonden. Mij hindert dat niet, want er is genoeg te zien. Ingehouden beschouwelijkheid, exuberant en plastisch schildersgenot, realistisch-documentaire maar ook maniëristisch-pompeuze en gedramatiseerde fotografie, en, zoals in het geval van de onderling zeer verschillende Rauch of Matthias Weischer een bijna baldadige fantasie van het ongerijmde die ver van het socialistisch realisme is afgedwaald maar de lessen van het schilderen als ambacht nergens verloochent, in tegendeel.
Een soort schavot Wat daarbij ook opvalt is dat ook binnen de oeuvres het werk nog behoorlijk kan verschillen.De krankzinnig overvolle ‘Innenräume’ van Weischer, met hun absurde logica en surreële suggesties, lijken op het eerste gezicht weinig van doen te hebben met de reclamefolderachtige nauwkeurigheid van zijn gouaches van automobielen, en de schilderijen van Rauch uit 1993 zouden wat mij betreft ook van een andere schilder kunnen zijn dan van de schilder van het ‘Kommen wir zum Nächsten’ uit 2005 van dezelfde Rauch. Dat laatste is het schilderij van één enkele schilder, maar het lijkt alsof er op het doek de dromen van verschillende mensen verbeeld worden, en zoals in elke droom geven die beelden raadsels op. 
</div>
<div class="figure--left">
<figure id="post-102111 media-102111" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2008/10/bcc35cff-1cfe-4b3d-a5fc-76c331981630_53201.jpg" alt="&lt;i&gt;Neo Rauch, Kommen wir zum Nächsten 1993&lt;/i&gt;" /><figcaption>Neo Rauch, Kommen wir zum Nächsten 1993</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Wat doet, in een zo te zien toch tamelijk eigentijdse wereld, die droevig en strak naar beneden kijkende jongeman in het klassieke kostuum van de Duitse romantiek? Hij zit anachronistisch in een plastic tuinstoel, en op de hoogte waar kuitbroek en zijden kous in elkaar zouden moeten overgaan kolkt een soort onaangename zwarte oliestroom of walm. 
De rechterhand van de jongeman zit in een grote, modern uitziende aktentas die naast hem op de grond staat, zijn linkerhand rust op enkele papieren naast een dikke, niet brandende kaars op het tomaatkleurige en licht glanzende tafelkleed dat ook van plastic of linoleum zou kunnen zijn. Een vrouw staat met twee vuisten geleund op diezelfde tafel en kijkt naar de jonge man die haar niet opmerkt. 
Daarnaast een handwerksman met bevlekte voorschoot die met een touw rond zijn polsen geboeid is. De twee andere handwerkslieden staan met grote balken op een soort schavot dat versierd is met groene guirlandes, en waarop iets staat dat met gemak een guillotine zou kunnen zijn, maar het waarschijnlijk niet is. 
Ben ik er dan? Nee, nog lang niet. Twee huizen, bomen daarachter, een blauwe lucht met wat lichte wolken en misschien wel een vlucht vogels, allemaal tot uw dienst, maar dan ook iets wat veel minder makkelijk te beschrijven is, vetachtige, glanzende stolsels of groeisels die geen naam of misschien ook geen functie hebben, maar waarvan de dreiging van het onbekende uitgaat omdat ze zo los van alles en autonoom tussen de ongerijmde, maar herkenbare beelden aanwezig zijn. 
Een zelfde rol speelt een eigenaardig en kapot zeegroen voorwerp links op de voorgrond waarvan de functie onduidelijk is, evenmin als die van de vettige, gifgroene kwak van onbekende herkomst die op de tafel ligt. 
</div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-102111 media-102111" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2008/10/fc91bedb-b1b8-4542-a978-f812e5bb478d_9_ES-Bunker-Schroter1.jpg" alt="&lt;i&gt;Erasmus Schröter, Bunker WB LXI&lt;/i&gt;" /><figcaption>Erasmus Schröter, Bunker WB LXI</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Groot zelfvertrouwen Als ik hier wat uitvoerig – en tegelijkertijd nog lang niet uitvoerig genoeg geweest ben, is dat omdat dit schilderij, en dat heeft het gemeen met een aantal andere, ook al weer totaal verschillende schilderijen op deze tentoonstelling, iets uitdrukt van de afstand die afgelegd is. Waar hun meesters gebonden waren of zich verbonden voelden met een ideologie die onverklaarbaarheid als een persoonlijke luxe beschouwd zou hebben, is die doctrine hier ingeruild voor de extase, de chaos, de problematiek van de vrijheid die ieder voor zich op een andere manier oplost. 
Dan kan er een bunker gefotografeerd worden in een ondergangslicht dat niet uit de natuur zelf voortkomt, zoals in de maniëristische fotografie van Erasmus Schröter, die even ver van Rauch verwijderd lijkt als de fijnzinnige Netzwerkprobleme van Henriette Grahnert, of de ijle traditioneel geschilderde symboliek van Christian Brandel. Wat voor ideologische gevechten en problemen er in Leipzig in de laatste dertig jaar uitgevochten zijn, daarnaar kan men als buitenstaander slechts raden, de reikwijdte heb ik hier alleen maar aan kunnen duiden.
</div>
<div class="figure--left">
<figure id="post-102111 media-102111" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2008/10/26b818ca-1c7a-4a5d-a7e9-2cbaeddc2c4e_Grahnert1.jpg" alt="&lt;i&gt;Henriette Grahnert, Netzwerkproblem 2007&lt;/i&gt;" /><figcaption>Henriette Grahnert, Netzwerkproblem 2007</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
De directeur van het Museum der bildenden Künste Leipzig, Hans-Werner Schmidt, vertelt er iets over bij de inleiding van het boek dat ik over de verzameling Essl heb gelezen. Op een dag in 2000 krijgt hij een uitnodiging om naar een tentoonstelling te komen kijken van een groep die zich LIGA noemde. Zonder zich er veel bij voor te stellen ging hij er heen, eigenlijk, zoals hij vertelt, om er even uit te zijn. 
Die middag, dat heeft hij ook verteld, zal hij niet gauw meer vergeten. Wat hij daar aantrof waren met groot zelfvertrouwen geschilderde doeken van een totaal andere allure dan hij verwacht had. Wat hem vooral opviel, was het verschil met de periode van vlak na de val van de Muur. Daar nog late echo’s van Cobra en Beuys, maar ook, zoals hij het uitdrukt, herinneringen aan een ‘veristische en laat expressionistische kunst’, somber van aard, donker van kleur. LIGA was licht, fabuleerde, richtte zich op de stad en zeer intensief ook op haar architectuur, en had in zekere zin afscheid genomen van de leraren aan de Hochschule für Grafik und Buchkunst. 
</div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-102111 media-102111" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2008/10/7f5b6271-862e-4ec4-9319-0f9e305e9882_puder1.jpg" alt="&lt;i&gt;Ulf Puder, Vorgarten 2007&lt;/i&gt;" /><figcaption>Ulf Puder, Vorgarten 2007</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Drie jaar later organiseert Schmidt in zijn eigen museum een nieuwe tentoonstelling, sieben mal malerei. De rest is geschiedenis, want die avond was de internationale galeristenwereld aan komen vliegen, het fenomeen van de Neue Leipziger Schule was geboren, en om het verhaal kort te maken omdat het anders hier veel te lang wordt – bij de roep van een nieuwe Schule hoort ook een geniale verzamelaar en die vonden de kunstenaars in de persoon van Karlheinz Essl. 
Essl is iemand uit de bouwwereld, maar ook een bezeten collectioneur, die geprobeerd heeft een museum in Wenen voor zijn verzameling te interesseren toen de schilders nog niet de roem hadden bereikt waar ze nu van genieten of onder gebukt gaan, dat komt alletwee voor. 
</div>
<div class="figure--left">
<figure id="post-102111 media-102111" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2008/10/d1c30886-7bb2-40ae-8212-8bad4967668d_Hoch1.jpg" alt="&lt;i&gt;Matthias Hoch&lt;/i&gt;" /><figcaption>Matthias Hoch</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Wenen weigerde – niet iedereen ziet altijd op tijd het licht – en dus heeft Essl zijn eigen museum maar gebouwd in Klosterneuburg, tien kilometer van de hoofdstad, en onder andere uit deze verzameling en uit die van galeristen uit Leipzig heeft het Cobra Museum voor deze tentoonstelling mogen putten, en dat levert een blik op naar een wereld die nog niet zo lang geleden voor ons gesloten was, en die nu nieuwe namen heeft voortgebracht die ook hier snel een begrip zullen worden – als ze het al niet zijn – zoals Tim Eitel, Tobias Lehner, het wilde wonderkind Sebastian Gögel en de fotograaf Matthias Hoch van wie er twee sublieme Amsterdamse architecturale foto’s hangen, die een wonderlijk pendant vormen tot de al even mensloze en lichtende architectuurschilderijen van Ulf Puder. 
Door de perfecte manier van hangen in de heldere open ruimten van het Cobra Museum wordt wat misschien niet essentieel bij elkaar hoort naar elkaar toegetrokken, en het effect is, wat het moet zijn, een verrassing uit Leipzig.
Neue Leipziger Schule, van 4 oktober 2008 t/m 11 januari 2009 te zien in het Cobra Museum voor Moderne Kunst, Amstelveen
</div>

Cees Nooteboom over de Neue Leipziger Schule

<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Een Cees van vlees en gloed</h3>
24-11-2007 Door Jeroen Vullings
</div>
<div class="figure--left">
<figure id="post-112153 media-112153" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2007/11/b8fd4cea-73c1-425f-8364-80fef5d4150f_rode-regen1.jpg" alt="" border=" /></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Vanaf de eerste pagina van de verhalenbundel Rode regen is het raak, zijn we alweer meegevoerd in het onverwisselbare, verfijnde en elegante literaire universum van Cees Nooteboom. Vintage Nooteboom: de rake observaties; de pregnante zinnen waarin een wereld opgenomen is; zijn gave om met een terloopse opmerking de verbeelding van de lezer te doen oplaaien. ‘Boeken leiden een verborgen leven. Ze houden zich dood als ze daar zin in hebben.’ Centraal staat in deze bundel wederom zijn gevecht tegen het vergeten, dat zich manifesteert in pogingen de vergankelijkheid op te heffen, terug te zien naar de ervaring van vijftig jaar geleden, of nog verder, de geschiedenis in. 
Het wonder van dit proza is dat al die verhalen op zichzelf niet zoveel zeggen, zeker niet voor wie een gebeitelde structuur en zoiets als een plot verwacht, maar dat je tijdens lezing direct de diepte in schiet, ergens achter de woorden, regelrecht tot in een weldadige gevoelslaag, meegevoerd als je bent door de stem, zienswijze, gedachten en stijl van de auteur. Meegevoerd door zijn persoon, zo voelt het. Een dichtbije persoon die déze lezer in werkelijkheid nooit ontmoet heeft, anders dan in zijn boeken. Een papieren Cees Nooteboom die zich op zíjn voorwaarden laat kennen en die je ervaart als iemand van vlees en bloed. 
Ongemak De wens om een bewonderde schrijver te ontmoeten, anders dan om professionele redenen, is mij altijd vreemd geweest. Wat moet zo’n contact toevoegen aan diens werk? Voor je het weet, toont zo iemand zich kleiner dan hij in zijn boeken is en zit je opgescheept met een onwelkom beeld dat voor zijn literaire werk dreigt te kruipen. 
Bij Nooteboom lijkt dat gevaar extra groot. Cees telt niet zijn overwinningen, maar zijn verliezen, sprak zijn vriend Harry Mulisch ooit over hem. Die uitspraak lijkt betrekking te hebben op Nootebooms gevoel van jarenlange miskenning door de literaire kritiek. In Duitsland vereerd als een literaire ster, als Nobelprijskandidaat Nederlands beste kanshebber, maar in de vaderlandse kritiek stelselmatig gekapitteld, in de hoek gezet, klein gemaakt – al keert het tij de laatste jaren ten gunste van hem. 
Toch is wat beklijft uit de vele interviews met hem een zeker ongemak. Het beeld dat uit die vraaggesprekken opdoemt, is dat Nooteboom op een incidentele galaanval na te chic is om op zijn critici te reageren, zich teruggetrokken heeft in zíjn veste, met zíjn intimi, om daarbuiten de kat uit de boom te kijken. Als op één schrijver het noli me tangere van toepassing is, is het Nooteboom wel.
Tegelijkertijd manifesteert zich in zijn beschouwend proza meer en meer de neiging om terug te kijken op het eigen leven, als opmaat van het opmaken van de balans van zijn leven en schrijverschap – volgend jaar wordt hij vijfenzeventig. Zo herbergt de vijf jaar geleden verschenen staalkaart Nootebooms hotel in al die zo verscheiden vertrekken en kamers van zijn geest, de specifieke Nooteboom-thema’s en interesses – weg van de waan van de dag, weg van de levenden. Door die mnemotechnische excursie is het veeleer een tombe-met-uitzicht dan een hotel. Kamer na kamer laat hij voor het geestesoog van de lezer verrijzen, bevochten op wat hij zijn ‘notoir slecht geheugen’ noemt.
Drankbeluste postbode Hoe de tijd hem heeft ingehaald, blijkt vooral uit het meest vitale deel van zijn oeuvre: de reisliteratuur. In de nieuwe, jonge reisliteratuur denkt de hippe generatie reizigers niet aan het verleden, maar bijt zich vast in de oppervlakte van het heden – om het leven ter plekke in volle hevigheid te ervaren. Nooteboom daarentegen geeft er in zijn intelligente reisproza de voorkeur aan te observeren en intellectueel te absorberen in plaats van zich in het gewoel te storten. Hij is de reiziger door tijd en ruimte die op de plaats van bestemming stilstaat en peinst over de gedachten die daar opkomen. 
Hoe scherp die uitspraak van Mulisch over hem is, blijkt a fortiori uit Rode regen. Nooteboom toont zich in die verhalen direct-autobiografischer dan ooit. Dat blijkt niet alleen uit zijn uit het leven gegrepen verhalen over zijn bestaan op het Spaanse eiland Menorca, waar hij de helft van het jaar woont. Dat blijkt ook nog niet eens zozeer uit de blik in zijn schrijverskeuken die hij zijn lezers toestaat door te laten zien hoe ontmoetingen, personen en gebeurtenissen in zijn fictie op zullen duiken. Dat directe blijkt vooral uit zijn immens vermogen tot relativering.
Want zo is Mulisch’ uitspraak ook te lezen: Cees laat zich niet verblinden door de schone schijn, hij blijft als realist met de voeten op aarde. Wat daarbij helpt, is zijn bovengemiddelde neiging tot zelfkritiek, die soms grenst aan de knorrigheid van die twee grumpy old men uit de Muppetshow. In Rode regen komt Nootebooms soms genadeloze zelfkritiek niet als masochistische exercitie over – dat zou nog te gekunsteld zijn. Het is juist de sensatie dat Nooteboom tegen zijn meest dierbare luisteraar spreekt, zonder maskers, pose, valse gewichtigheid of valse nederigheid. En nergens naïef. 
In Rode regen vertoont de mensch Noote­boom zich als ongeschoolde natuurliefhebber, voyeur bij parende schilpadden, moederkloek voor ontheemde poezen, migrant in een overbeladen automobiel. Bijna vergeten we dat deze gezellige ouwehoer met de drankbeluste postbode en de analfabete buurvrouw voor alles een schrijver is die als zodanig niets meer te leren heeft. Nooteboom pakt ons met zijn onweerstaanbare menselijke, al te menselijke verhalen volledig in, hij verleidt ons met zijn jaloersmakend bestaan. Reizen, lezen, schrijven. Met ons beziet hij zijn oude dagboeken en daarmee zijn vroegere zelf. Daaruit leert hij dat hij op zijn zestiende en zeventiende nog niet kon schrijven. ‘Er is nergens een asem van talent te bespeuren,’ luidt zijn harde oordeel, waardoor we denken: nou, nou Cees, wees eens wat milder voor jezelf. Zo aanraakbaar was Nooteboom nooit eerder. 
Charmegeschut Maar bij dat alles behoudt Nooteboom de regie, zoals blijkt uit de compositie van de bundel, die onderverdeeld is in acht thematische delen. In het eerste, ‘Herinnering als voorspel’, zet Nooteboom grof charmegeschut in: hij vergast ons daarin op een onnadrukkelijk, ontroerend requiem over de poes Vleermuis. Eerst bezielt hij haar met levensadem, al hebben we dat pas door in de laatste alinea: ‘De eeuwigheid van Vleermuis zou nog acht jaar duren. In de mijne, die naar verhouding even kort zal zijn, zie ik haar schim soms nog tussen de cactussen dwalen, een grijze huisgodin die bomen en mensen beschermt tegen bladluis, winterstormen en plotselinge droefenis.’ 
In het tweede deel, ‘De tuinman zonder tuin’, schrijft hij over de alledaagse werkelijkheid op zijn eiland, met zijn buren, hun dierenschare, zijn tuin. Hij toont zich daarin ontvankelijk voor nieuwe ervaringen, die niets met de schrijftafel van doen hadden. Bij de oude vrouwtjes op Menorca verwierf keukenprins Cees groot aanzien door zelf het orgaanvleesgerecht ‘fretzes’ te bereiden. Maar die status verloor hij nadat hij slakken onoordeelkundig bereid had, namelijk mét hun uitwerpselen. 
Subtiel trakteert hij ons in de volgende zes delen op wat zwaardere kost. Deel drie, over zijn ontmoeting met een hoofdletter, zet die klimtocht in, bij de hand genomen door Nooteboom. Subtiel, schreef ik, want het anekdotische raakt nooit uit zicht: we maken mee hoe de schrijver in zijn jonge jaren lurkt aan een hasjpijp, hoe hij door toedoen van absint zijn interieur tot gort smijt en zichzelf verwondt. We reizen met hem mee, als piepjonge wandelaar, als lifter, alleen of met anderen. We vliegen mee over de Marowijne, we willen met hem eeuwig blijven in het ‘paradijs van de tijd’: Tongo. 
Rode regen leest als een literaire reis voor twee personen: de schrijver en zijn lezer. Het is een onthaaste reis, dankzij de wijsheid der jaren: ‘Ik heb de tijd – en misschien is dat waar het om gaat in dit late seizoen, dat je de tijd neemt die je hebt.’ Nootebooms reis eindigt met zijn verstilde gedicht ‘Weg’:
Ik ben de weg
Ik sta als een pijl gericht op de verte maar in de verte ben ik weg.
Als je me volgt, hierheen, daarheen, hierheen, moet je er komen, hoe dan ook.
Weg is weg.
In zijn strenge, zelfkritische optiek is dat vast het beste wat hij te bieden heeft: poëzie – de kwintessens van zijn oeuvre . Dat mag bewaard blijven – de rest, ach. Gelukkig weten we het in dit geval beter dan de schrijver: ook zijn proza willen we koesteren. 
Cees Nooteboom, ‘Rode regen’, met tekeningen van Jan Vanriet, Atlas, 224 pagina’s, € 18,50
</div>