<div class="wpg-element paragraph">
<h3>‘Zeg, jij gaat toch niet ook al flirten met religie?’</h3>
10-02-2007 Door Tomas Vanheste
Frank Westerman beklom de berg Ararat om zijn eigen ongelovigheid op de proef te stellen. Zwicht hij voor de verleiding van het hogere? Als de ideeën van de ongekroonde paus van intellectueel Nederland een goede graadmeter zijn, is de tijdgeest ontegenzeggelijk omgeslagen. In 1997 bracht Michaël Zeeman ter gelegenheid van de Boekenweek met als thema religie het boekje God zij met ons uit. In dit pamflet stak hij de draak met de nieuwe religieuzen. Tien jaar later plaatst de Volkskrant een betoog van zijn hand met als titel ‘Atheïst heeft de waarheid niet in pacht’. Opnieuw schrijft Zeeman dat de religie op een ander bord schaakt dan de wetenschap, niet dat van zekerheid maar dat van zingeving en troost. Maar waar hij in 1997 de kunst een betere schaker vond dan God en hij de ietsisten met veel dedain afschreef, predikt hij nu precies die verdraagzaamheid jegens de zoekers naar spiritualiteit waar het hemzelf toen aan ontbrak.
Het nieuwe boek van Frank Westerman past geheel in de almaar groeiende intellectuele nieuwsgierigheid naar het geloof. ‘Zeg, jij gaat toch niet ook al flirten met religie?’, was de reactie die Westerman kreeg van menige vriend, als hij vertelde over zijn nieuwe project. Maar het verwijt dat hij een modieus thema heeft gekozen voor Ararat, is zonder meer onterecht. Al ruim tien jaar kiest de grootmeester van de literaire non-fictie eigenzinnige onderwerpen die op het eerste gezicht weinig mediageniek lijken, maar waar hij toch een groot publiek voor weet te winnen. Zo onderzocht Westerman, opgeleid aan Landbouwuniversiteit Wageningen, in De graanrepubliek de revolutie die zich in de afgelopen eeuw op het Groningse boerenland voltrok. Gestationeerd in Rusland raakte hij geïntrigeerd door het monsterverbond tussen fysici en schrijvers die in de Sovjet-Unie een nieuwe mens en wereld trachtten te scheppen, wat resulteerde in Ingenieurs van de ziel. Ook Ararat is sterk in eigen ervaringen en preoccupaties geworteld.
In 1999 maakte Westerman als correspondent in de voormalige Sovjet-Unie een reis naar Armenië. Het aanschouwen van de ruim vijfduizend meter hoge bergwand van de Ararat bracht ‘het reddingsloepgevoel van vroeger’ bij hem naar boven en wekte het verlangen de berg te beklimmen. Het was op de Ararat waar volgens Genesis de ark van Noach vastliep. Dat verhaal heeft Westerman, die uit een streng christelijk gezin komt, er in zijn jeugd ingestampt gekregen. Zijn moeder verstijfde toen hij haar ooit een werkstuk liet zien dat begon met de zin ‘hoewel de mens van de aap afstamt&#8230;’. Ze had het niet verder willen lezen.
Het waren de bètavakken die Westerman aan het geloof deden twijfelen. Ze gaven hem ‘houvast en zelfvertrouwen’. In het voor een wiskundige hoogst ontroerende hoofdstuk ‘v -1’ vertelt hij hoe de imaginaire getallen hem betoverden. Met een getal waarvan de kwadraat min één is – iets wat volledig tegen de intuïtie indruist – kon je een hele wereld bouwen die wonderlijk genoeg toepasbaar was in de praktijk. ‘Voor mij raakte dit aan het goddelijke.’
Ararat is een boek over weten en geloven, over wetenschap versus religie. Terwijl Westerman bezig is met de voorbereiding van de beklimming waarin zijn queeste culmineert, ontdekt hij dat er een controverse bestaat tussen Armeense wetenschappers. Ze twisten over de grijze tong die zich in een kloof op de berg bevindt. Is het puin dat onder een gletsjer lag die zich heeft teruggetrokken, en daarmee een bewijs van de opwarming van de aarde? Of is het vulkanisch stof dat door de kloof is gegleden na de laatste uitbarsting van de volgens sommigen nog actieve vulkaan? Die vulkanische theorie staat in pijnlijk contrast met het beeld van de Ararat als de berg die Gods verbond met de mensheid symboliseert. Want juist de plek waar een offeraltaar van Noach zou hebben gestaan, zou door een onverschillige natuurkracht zijn weggevaagd.
Zelf kunnen de Armenen de in Turkije gelegen berg niet beklimmen om te onderzoeken welk soort gesteente er in de kloof te vinden is. In een van de mooiste passages uit het boek beschrijft Westerman zijn verwoede poging om samen met een Oostenrijkse bergbeklimmer de waarheid uit te vinden. Hoe ze ook zoeken, de wand van de kloof bestaat steeds uit los gesteente of is te steil. Uit verhalen van Koerdische herders die ze later ontmoeten, maakt hij op dat zij er ooit ijs wonnen, dat in losse blokken onder het puin verscholen lag. Westerman concludeert dat de gletsjer op de top van de Ararat van onder af moet zijn opgeblazen door de vulkaan die de ijsblokken naar beneden de kloof in heeft gestuwd.
Deze op een door de herders met handen en voeten overgebracht verhaal gebaseerde theorie blijft een vermoeden, geen wetenschappelijke zekerheid. Ze symboliseert dat Westerman zoekt, maar niet vindt. Ararat is een ‘pelgrimage van een ongelovige’, schrijft hij. Maar waar hoopt de pelgrim uit te komen? Aan Salomon Kroonenberg, de geoloog van wie hij ooit college had en die hij raadpleegt om meer te weten te komen over de berg, legt hij uit dat hij wil snappen ‘hóé de godsdienstigheid uit mijn leven was weggesijpeld’. Op de een of ander manier kan en wil Westerman zich bij dit feit niet neerleggen. Hij wil zijn ‘eigen standvastigheid als niet-gelovige op de proef stellen. Ik wilde plekken en situaties opzoeken als deze, om te kijken of het geloof me zou raken of niet.’
Wat Westerman tegen Kroo-nenberg niet uitspreekt maar wel denkt, is ‘en toch ben ik geen atheïst’. Daarbij bedient hij zich van een argument dat de criticasters van het atheïsme telkens weer opvoeren: ‘Het niet-bestaan van een Opperwezen viel niet te bewijzen, en wie daar toch stellig over deed, waarin verschilde die van een gelovige?’
Dat klinkt plausibel, maar is het niet. Natuurlijk is het onmogelijk te bewijzen dat god noch satan bestaat. Maar de bewijslast ligt aan de andere kant. Het is niet alleen in de wetenschap, maar ook in het alledaagse leven verstandig uit de zeeën aan mogelijke overtuigingen alleen die te kiezen waar we enige grond voor hebben. Als iemand beweert dat het universum is geschapen door 314 gouden wezens die alle de vorm hebben van het getal pi, kan niemand bewijzen dat het niet waar is, maar zal diegene toch met iets moeten komen dat zijn opvatting aannemelijk maakt.
Dat Westerman niet aan deze redenering wil en zich agnost, geen atheïst voelt, heeft wel een voordeel: het maakt zijn queeste veel spannender, want met ongewisse uitkomst. Wat het boek zijn lading geeft, is het verleidingsspel dat Westerman met zichzelf en de lezer speelt. Ararat opent met een hoofdstuk over hoe de kleine Frank ooit op een vakantie in Oostenrijk meegesleurd werd door een rivier toen de sluizen van een stuwmeer in de bovenloop waren opengezet. Na eerst door het woeste water te zijn meegevoerd, wist hij zich als door een wonder nog aan een rots vast te klampen. Als hij later ontdekt dat op zijn geboortekaart een tekst uit Jesaja staat ‘gaat gij door rivieren, zij zullen u niet wegspoelen’, moet hij alle kracht van zijn verstand aanwenden om niet in de voorzienigheid te geloven. Steeds zoekt Westerman de verleiding op en langzamerhand weet hij zelfs bij een verstokte atheïst als ondergetekende de hoop te wekken dat hij zal zwichten en hem bij de beklimming van de berg Ararat een teken van hoger zal geworden.
Eenmaal op de berg dringt het tot Westerman door waar het hem werkelijk om is begonnen. ‘Ik was geen ongelovige die in zijn veertigste levensjaar een heilige berg beklom om na te gaan of er niet toch iets waars of waardevols in het geloof van zijn jeugd stak. Het lag anders: het bedwingen van de Ararat was een proef die ik was aangegaan om erachter te komen of ik me van die erfenis kon losmaken. En of ik dat wel wilde.’ Expliciete antwoorden op deze vragen krijgt de lezer niet. Wel vermoedens. De berg brengt hem geen religieuze openbaring, maar angst, blaren en pijn. Op zijn bangste momenten moet hij aan de taal van zijn dochter denken, die het woord telletters voor cijfers heeft gemunt. Voor zo’n wonder wil hij op zijn knieën vallen en hij komt tot het inzicht dat religie louter sjablonen aanreikt voor het bovenbevattelijke. ‘Ik vertrouwde liever op mijn eigen verbeelding.’
Met deze belijdenis komt Westerman dicht uit bij het standpunt dat de oude Michaël Zeeman in God zij met ons vertolkte: de kunst is de erfgenaam van de religie. Als hij zich ergens toe bekeert, is het de taal, de literatuur. Die bekering is in Ararat niet louter theorie. Opnieuw is Westerman een stapje verder gegaan in het experimenteren met taal, opnieuw heeft hij zich iets meer vrijheid veroorloofd in het verkennen van zijn eigen drijfveren. Zo verenigt Westerman het beste van twee werelden: de denkkracht, nieuwsgierigheid en precisie van de wetenschapper met de vrijheid en de kunst van de literator in tastende taal te zoeken naar wat aan het begrip ontsnapt.
</div>

Ararat – Frank Westerman

‘Zeg, jij gaat toch niet ook al flirten met religie?’