Filosofiespecial
Amartya Sen is terug. President Sarkozy heeft zijn hulp ingeroepen om de economie te herstructureren; in januari reisde Sen naar Parijs om daar met Sarkozy, Angela Merkel en Tony Blair te praten over de crisis. In de Financial Times van 10 maart herinnert hij aan de bijeenkomst, met kenmerkende wetenschappelijke distantie. &#8216;De crisis, hoe onoverkomelijk die op het moment ook mag lijken, gaat uiteindelijk voorbij, maar vragen over toekomstige economische systemen blijven bestaan.&#8217;
Om de actualiteit meteen in perspectief te zetten, verwijst Sen de lezer terug naar de achttiende-eeuwse econoom Adam Smith. Die wordt vaak beschouwd als pleitbezorger van een ongelimiteerd vrije markt, maar ten onrechte, want Smith heeft naast de markt altijd een voorname rol gezien voor instituties en non-profit values, zoals rechtvaardigheid, publieke betrokkenheid en, nota bene, de betrouwbaarheid van bankiers. Zowel Smith als Sen heeft dus altijd gewaarschuwd tegen een bekrompen opvatting van het kapitalisme, maar in 2009 klinkt dit geluid kennelijk weer helemaal nieuw en fris en vooruitstrevend.
Amartya Sen, econoom van Indiase afkomst en al decennialang pendelend tussen Oxford en Harvard, kreeg in 1998 de Nobelprijs toegewezen voor zijn bijdrage aan de welvaartseconomie. Hij heeft niet alleen grote invloed gehad op de agenda van de economische wetenschap, maar ook op de praktijk van het ontwikkelingswerk en op het ontwikkelingsbeleid van de Verenigde Naties. Vooral zijn onderzoek naar armoede en hongersnood heeft hem de reputatie opgeleverd &#8216;het geweten van de economie&#8217; te zijn. In 1981 publiceerde hij het boek Poverty and Famines, waarin hij aantoonde dat hongersnood niet voortkomt uit gebrek aan voedsel, maar uit ongelijke verdeling.
Toch is zijn belangrijkste bijdrage volgens mij van wetenschapsfilosofische aard. Je kunt zijn werk lezen als een studie over de omgang met wetenschappelijke data. In zijn allerberoemdste artikel, Rational Fools uit 1977, geeft Sen een kritiek op de gedragstheorie die ten grondslag ligt aan de economische wetenschap. Zijn bezwaar is dat het economische model alle verlangens en voorkeuren van mensen wil samenvatten in een enkele ordening. Die ene voorkeursordening, schrijft Sen, moet dan tegelijkertijd de belangen van een persoon weerspiegelen, zijn welvaart weergeven, zijn opvattingen samenvatten over wat er moet gebeuren en zijn werkelijke gedrag beschrijven. Als je dat allemaal in één ordening stopt, kun je wel volhouden dat iemand rationeel handelt, omdat zijn gedrag consistent is, maar erg informatief is je weergave niet. Sterker nog, zo&#8217;n geabstraheerd persoon, die geen verschil kent tussen verlangens en keuzes, tussen actuele welvaart en ambities, heeft veel weg van een sociale imbeciel.
Hiermee geeft Sen niet alleen een kritiek op de figuur van de homo economicus, hij pleit ook voor het verruimen van de informatiebasis van wetenschappelijk onderzoek. Je kunt natuurlijk besluiten allerlei informatie niet op te nemen in je theorieën en modellen, maar dat betekent niet dat ze bij toverslag verdwijnt. Het is dus zaak je als onderzoeker goed bewust te zijn van de selectie die je uit de werkelijkheid maakt en liefst ook je blik zo breed mogelijk te houden. Een groot deel van Sens werk is er daarom op gericht informatie terug te halen die buiten het gezichtsveld van economen was terechtgekomen &#8211; of het nu de non-profit values zijn in het werk van Smith, of de maten van kindertjes die Sen persoonlijk op een Indiase markt op een weegschaal heeft gezet. Hij rafelt de economische theorie uiteen tot de samenstellende begrippen en begripsinhouden; niet omdat hij het belang van abstracties miskent, maar omdat hij er zeker van wil zijn dat ze weergeven wat we zoeken. Een van de belangrijkste elementen die hij op die manier heeft toegevoegd aan de welvaartstheorie is de positieve vrijheid van het individu; als je welvaart wilt meten, moet je ook meten of mensen de vrijheid hebben om werkelijk iets te zijn of te doen.
Aanvankelijk kende ik Sen vooral van zijn speltheoretische werk; ik was zelf in de filosofie verzeild geraakt vanwege een behoefte aan abstractie en ordening, maar raakte gaandeweg geïnteresseerd in de empirie en zo groeide ik met Sen mee. Uiteindelijk heb ik het meest geleerd van de manier waarop hij de economische theorie verstevigt met morele checks en met literaire aandacht voor de werkelijkheid van het menselijk gedrag. Houd je blikveld open: dat zal ongetwijfeld ook zijn boodschap zijn geweest aan Nicolas Sarkozy en Angela Merkel. Als je verder kijkt dan je neus lang is, hoeft zo&#8217;n crisis je niet te overkomen.
Amartya Sen (Santiniketan, Bangladesh, 1933) leeft, geboren in een academisch nest, naar eigen zeggen zijn hele leven al op universitaire campussen. Hij studeerde economie en filosofie in Calcutta en Cambridge, werkte aan onder andere Harvard University en was hoofd van het Trinity College in Cambridge. In 1998 ontving hij de Nobelprijs voor economie vanwege zijn werk over welvaartseconomie. Uit een samenwerking met Martha Nussbaum ontstond de bundel The quality of life (1993); andere werken van hem zijn Rationality and freedom (2004) en Development as freedom (1999). Een Nederlandse vertaling van zijn beroemde artikel &#8216;Rational fools&#8217; verscheen in de bundel Welzijn, vrijheid en maatschappelijke keuze (1995).
Marjolijn Februari (1963) is moraalfilosoof en schrijver