<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Doorgrondelijk proza</h3>
In de eerste twee delen van ‘1q84’, zijn ‘magnum opus’, probeert Haruki Murakami George Orwell én Lewis Carroll naar de kroon te steken. 
Op zeker moment, we naderen dan al het einde van &#8216;Boek twee&#8217; van Haruki Murakami&#8217;s romantrilogie 1q84, vraagt hoofdpersoon Tengo (wiskundeleraar en judoka) aan het zeventienjarige meisje Fukaeri of ze in de wereld van het door haar geschreven boek Een pop van lucht verzeild zijn geraakt. Er volgt dan een behapbare uitleg, over &#8216;receivers&#8217; en &#8216;perceivers&#8217;, die ik om de lezer niet direct af te schrikken even laat voor wat die is. Het antwoord op Tengo&#8217;s vraag is voor de hand liggend: ja, alles is mogelijk. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Na bijna achthonderd pagina&#8217;s beseft de lezer heus wel dat de grens tussen verbeelding en werkelijkheid in Murakami&#8217;s universum vaporeus is. Al in het begin betreedt de tweede hoofdpersoon Aomame (martial arts-specialist en huurmoordenares) via een noodtrap aan de Shuto-snelweg een andere wereld, of liever een andere tijdrekening, waar ten teken van &#8216;de wissel&#8217; die is omgezet twee manen (een grote en een kleine) aan de hemel staan. Duizelt het u al?
Ik stel het nochtans te simpel voor, want er is geen sprake van een parallelle wereld. Nee, de wereld waarin het verhaal speelt (dat in de drie romans tezamen een jaar beslaat) is die van het jaar 1q84. De wereld van 1984 die Aomame via de noodtrap verliet, bestaat niet meer. 1q84 is de enige tijd die nog bestaat. 1q84 is de naam die Aomame aan deze nieuwe wereld geeft. &#8216; Qutienvierentachtig. Laat ik deze nieuwe wereld zo noemen. De q staat voor question mark &#8211; vraagteken.&#8217; Distorsie definieert deze nieuwe, raadselachtige wereld. Het valt Aomame op dat politiefunctionarissen een ander uniform en dienstwapen dragen. Navraag leert dat die dracht twee jaar geleden is ingevoerd, ze weet er niks van. 
Ook Tengo is zijn greep op de recente geschiedenis kwijt: &#8216;Een vuurgevecht, dacht Tengo. Daar kan ik me iets van herinneren. Het was heel groot nieuws. Maar waarom kan ik me de details niet te binnen brengen? De volgorde van allerlei gebeurtenissen is veranderd. Toen hij zijn geheugen probeerde te forceren, had hij de gewaarwording alsof zijn hele lichaam werd verdraaid.&#8217; De slotzin van Boek één luidt dan ook: &#8216;Als hij zijn ogen sloot, kon Tengo niet langer met zelfvertrouwen zeggen tot welke wereld hij behoorde.&#8217; Aomame, goed voor de andere verhaallijn in 1q84, verwoordt het nog scherper: &#8216;Ik leef niet in de wereld van een verhaal. Ik leef in een wereld vol scheuren en gaten, vol tegenstrijdigheden en anticlimaxen &#8211; de werkelijke wereld.&#8217; Treffend getypeerd, het is weer duizend procent Murakami (Kyoto, 1949), zou je op grond van zijn eerdere boeken zeggen &#8211; vooral het échte magnum opus De opwindvogelkronieken. Maar het citaat van Aomame dekt niet bepaald de lading van 1q84. Die vlieger gaat niet langer meer op.
Herhalingen en verklaringen De schrijver P.F. Thomése karakteriseerde Murakami&#8217;s mysterieuze, kwikzilverachtige literatuur ooit kernachtig als &#8216;slaapwandelaarsproza&#8217;. Murakami lezen is inderdaad &#8216;het andere&#8217; aanvaarden, in proza van een verbeeldingskracht die onze ratio vaak te boven gaat, maar niet ons gevoel, dat de emotionele impact van al Murakami&#8217;s als vanzelfsprekend opgevoerde onbegrijpelijkheden terdege &#8216;herkent&#8217;. Zijn kwikzilverachtige, mysterieuze fictie is in laatste instantie niet geheel te verklaren; de kern is daarvoor te zeer naar binnen gericht en duister. Aan empathie heb je in zo&#8217;n geval meer dan aan ratio. Je kunt er dan ook het best over blijven &#8216;peinzen&#8217; als een kat die zit te staren naar de vallende regen. Behoorlijk uniek proza, waarin ik de belofte van een nieuwe literaire vorm proef. Misschien is dit zelfs de soort (aan het irrationele laborerende) verhalende literatuur die de toekomst heeft. Maar daar denk je niet aan bij 1q84.
In 1q84 becommentarieert Murakami bij monde van zijn personages de literatuur en het literaire bedrijf. Tengo is namelijk doende, samen met een louche redacteur van een uitgeverij en het onnozele meisje Fukaeri, een literaire hype te scheppen. Uiterlijk verkoopt, weten ze, zeker dat van een minderjarige debutante. Tengo (schrijver zonder onderwerp) herschrijft in het geheim haar boek, iedereen blij. Murakami laat hem, al prekend voor eigen literaire parochie, zeggen dat fictie &#8216;iets ondoorgrondelijks&#8217; moet hebben. &#8216;Als ik het allemaal goed begrijp, begin ik me onmiddellijk te vervelen. Nou ja, dat spreekt vanzelf.&#8217; Een wonderlijke uitspraak, niet met het oog op Murakami&#8217;s eerdere werk, wel gezien 1q84. De twee delen van deze trilogie (deel drie verschijnt hier voorjaar 2011) zijn feuilletonesk geschreven, met alle bezwaren die aan die aanpak kunnen kleven: herhalingen en verklaringen troef. Een taxichauffeur waarschuwt Aomame bij haar betreden van de Andere Wereld: &#8216;Laat u door die schijn niet bedriegen. Er is altijd maar één realiteit.&#8217; Hoe vaak we dat wel niet te horen zullen krijgen, zelfs vet gedrukt!
Nare kleine wezentjes Overtoegankelijk, dat is &#8216;t. De stijl was al nooit weerbarstig en opmerkelijk bij Murakami, maar de vorm biedt nu evenmin literaire vervoering. Twee verhaallijnen, gedragen door respectievelijk Tengo en Aomame, die vermoedelijk met elkaar verweven raken. Alternerend perspectief, hoofdstuksgewijs. Door Murakami&#8217;s constante bij-de-hand-nemen van de lezer is 1q84 met de beste wil ter wereld niet ondoorgrondelijk te noemen. Eerder doet het, in de toonzetting van een strijd tussen menselijk Goed en duivels Kwaad, denken aan de populaire paranormale fantasytelevisieserie Heroes. Maar dan hebben we het eveneens over wat het boek thematisch opwerpt &#8211; dat zit wel goed.
1q84 emuleert op een knappe manier George Orwells in 1949 gepubliceerde toekomstroman 1984. Uiteraard ging het Orwell in die negatieve utopie om de verbeelding van het bestaan onder totalitair (stalinistisch) juk, daar valt niks op af te dingen. Maar de verstrijkdatum van die profetie is toch enigszins gepasseerd, zo lang na het jaar 1984 en, later, de val van het communisme. Bovendien is Big Brother inmiddels ook een (voorbije) reality-tv-show. &#8216;Ook de toekomst wordt eens werkelijkheid en gaat dan meteen in het verleden over.&#8217; Murakami heeft in 1q84 kans gezien de wereld alsnog in 1984 te laten kantelen. Big Brother is vervangen door de &#8216;Little People&#8217;, nare kleine wezentjes die het slecht voor lijken te hebben met de mensheid, die als je niet oplet zomaar uit je mond wandelen om vernietigend werk te doen. Aliens? Bodysnatchers? En hoe laakbaar is die &#8216;visueel gehandicapte geit&#8217;? Maar goed dat Tengo en Aomame, die elkaar al sinds hun tiende levensjaar zien zitten, voor ons ten strijde trekken!
Heb ik mij verveeld? Geen moment, al was de neiging groot om Murakami&#8217;s dickensiaanse breedsprakigheid cursorisch te consumeren.
Niet onvermeld mag nog blijven dat 1q84 ook een komisch boek is. Zo is de seksbeluste Aomame verzot op kalende, oudere, vermoeide mannen, type Sean Connery. &#8216;Als Sean Connery hier ook maar even zijn neus om de deur steekt, is hij van mij, dacht ze. Maar vanzelfsprekend liet Sean Connery in een nep-Bahama singlesbar in Roppongi zijn gezicht niet zien.&#8217;
Geinig allemaal, maar Murakami&#8217;s Aomame haalt het toch niet bij de échte Alice, die aan een konijnenhol genoeg had. 
Haruki Murakami, ‘1q84’ , vertaling Jacques Westerhoven, Atlas, 431 &#038; 383 p., € 49,90
</div>

Jeroen Vullings

Doorgrondelijk proza

Gerelateerd