In Herfstdraad, de nieuwe roman van Jamal Ouariachi, komt een zin voor die pijnlijk duidelijk maakt hoe verwrongen en bizar de menselijke verhoudingen zijn geworden. Het ene deel van de mensheid, alle mensen met een kleur, noemt het andere deel, de mensen zonder specifieke kleur, bevoorrecht, ‘geprivilegieerd’. ‘Geprivilegieerd’, een woord dat tot voor kort alleen gebruikt werd voor mensen die het geluk hadden geboren te zijn in een financieel en maatschappelijk gespreid bedje.

‘Geprivilegieerd’ gebruiken voor alle ‘witte mensen’ is cultuurhistorisch een botte en akelige aanduiding. De meeste van die ‘witte’ mensen zijn verre van geprivilegieerd en kunnen zich niet verdedigen tegen het verwijt dat ze een overwegend witte huidskleur hebben. Ze zijn nergens ‘schuldig’ aan, ook niet aan het gedrag van verre koloniale voorouders met een witte huid. Ze weten dat zich in de geschiedenis ten aanzien van gekleurde mensen op grote schaal dingen hebben voorgedaan die verwerpelijk zijn, maar dat is een historisch besef dat in het hedendaagse dagelijkse denken doorgaans gecorrigeerd wordt.

ideologisch conflict

De zin waarom het gaat wordt in Herfstdraad uitgesproken door iemand van de wijkwerkgroep Het Kruispunt. Die houdt een lezing over antiracisme in de huiskamer van de verteller. Dat doet ze aan de hand van de boekenkast van de gastheer. ‘Wat we hier zien’, zegt de spreekster, ‘is het typische universum van de witte man’. En die man is onderdeel ‘van de goed opgeleide elite, zeg maar, elke cel van het lijf barstensvol privilege’. Waarna ze wijst op de anderhalve plank met Philip Roth en op, maar liefst, twee planken Nabokov. Nog afgezien van John Updike, Norman Mailer, John Cheever en Ernest Hemingway, ‘mannen die hun seksisme verkopen als seksuele vrijheid’. De toehoorders moeten niet denken dat dit een verwijt is, het is algemeen geaccepteerde literatuur. Maar: ‘wat geven we onze kinderen mee?’ als dit is wat ze gaan lezen?

Geen wonder dat de verteller (die zelf schrijver is), nadat ook nog de planken met de romans van Balzac, Flaubert, Maupassant, Haasse, Kellendonk en Houellebecq de revue zijn gepasseerd, zich op de rand van overspanning bevindt. Helemaal wanneer zijn vrouw zegt dat hij zijn mond moet houden op het moment dat hij aanstalten maakt om een klein protest te laten horen. Wanneer hij zegt dat spreekster de hele plank Rushdie vergeet antwoordt de ze dat Rushdie een nestbevuiler is die een Britse witte ziel heeft aangenomen. En Zadie Smith dan? ‘Nog zo’n soort auteur waar geen enkele witte lezer aanstoot aan zal nemen, omdat ze wit denkt en schrijft.’

‘Een extremist bant de complexiteit uit de werkelijkheid en is daarmee het absolute tegendeel van waar ik als schrijver voor sta: het moeilijk maken van wat door anderen als simpel wordt voorgesteld.’

Deze sterke episode voor de boekenkast is niet alleen de opmaat voor het ideologische conflict tussen politiek correct en nieuw rechts dat in Herfstdraad wordt uitgevochten. Het onthult de verteller ook dat zijn vrouw Liek, die ouders heeft die uit Marokko komen, zich de gedachtewereld eigen heeft gemaakt van Het Kruispunt, dat wil zeggen: van het radicaal politiek correcte denken over ‘diversiteit en inclusie’, racisme en wit privilege. Dat wordt in hun toch al gespannen verhouding een lastig gegeven. Daar blijft het niet bij in Herfstdraad: de verteller is net verhuisd naar een plaats net buiten Amsterdam, heeft een flinke belastingschuld, is vastgelopen in zijn nieuwe roman, heeft een hekel aan de omgeving waar hij terecht is gekomen en idealiseert het Amsterdam waar hij vandaan komt. Salina, zijn dochtertje van drie, zorgt voor half doorwaakte nachten. De verhouding met zijn vrouw, lerares en kostwinster, is op een dieptepunt. Wanneer de belastingdienst beslag legt op de inboedel vertrekt ze naar haar ouders en wil scheiden.

geen ruwe bolster

Er komen in Herfstdraad verschillende draden bij elkaar die Ouariachi, anders dan de veertigjarige verteller, goed in de hand heeft. De grote belastingschuld van de verteller staat voor zijn onvermogen zich aan te passen aan de elementaire eisen van het bestaan. Daarin moeten sommige dingen. Iets moeten verlamt de verteller compleet, vandaar de ongeopende brieven die zich opstapelen in zijn souterrain. Vandaar dat hij niet van de fles af kan blijven en een slonzige manier van leven ontwikkelt waarbij jij ook weer gaat roken. Gecombineerd met het vruchteloze werken aan de roman ontstaat een wandelend wrak dat Ouariachi zo effectief laat klagen en zeuren dat de lezer hem wel eens naar de hel wenst. Hij is dan onverdraaglijk ik-dronken.

Toch is de verteller geen ruwe bolster, maar iemand met een poreuze ziel, op het sentimentele af. Dat is te zien aan zijn gevoelens voor zijn dochtertje, met wie hij extatische momenten van geluk kan beleven. Maar ook aan het gewicht dat hij toekent aan vrienden van zijn ouders, en dan speciaal Atze met wie hij als puber lange gesprekken heeft gevoerd die hem veel geleerd hebben. Hij moest iets anders met zijn woede gaan doen dan zijn ouders het leven zuur maken. Hij werd op een sympathieke manier gewezen op de incongruenties tussen zijn gedrag en karakter. Wat niet wil zeggen dat hij zich in de benarde positie waarin hij zich in de actualiteit bevindt laat inpakken door zijn nieuwe buurman. Die wekte aanvankelijk zijn vertrouwen omdat hij vele delen van de Library of America in zijn boekenkast had staan. Maar deze Wim, die er met zijn Burt Reynolds-snor als een ‘Hollandse hillbilly’ uitziet, heeft met rijke vrienden een beweging opgericht tegen alles wat meer dan politiek correct is. Ze noemen zichzelf Deftig Rechts.

Ouariachi’s verteller heeft ook zo zijn bezwaren tegen de ‘Robespierres van de Diversiteit en Inclusie’, maar hij zit financieel in het nauw en Wim kan hem uit de brand helpen door hem een baantje te geven bij Deftig Rechts. Dat betekent stukjes schrijven voor de website en avonden bezoeken waarop foute praatjes worden gehouden over de verhouding mannen en vrouwen, over de vraag waarom white niet beautiful mag zijn als black beautiful is, over de noodzaak van ‘intellectuele masculiniteit’ en tegen de wethouder die de Marokkaanse eigenaar van de snackbar, verbiedt om nog langer blanke frietjes en frikandellen te verkopen. Hij moet zich voortaan houden bij de producten uit de cultuur waar hij vandaan komt.

‘De beste genoegens zijn complexe genoegens. Het beste verdriet is complex verdriet. Van complexiteit wordt je wereld groter.’

Net als de hoofdpersoon van Ouariachi’s roman Vertedering heeft de verteller in Herfstdraad last van ‘cognitieve dissonantie’: zijn gedrag strookt niet met zijn wil en denkbeelden. Hij spiegelt zijn vrouw verbetering voor, maar ernaar handelen ho maar. Ze verdraagt hem niet meer. Net als in Vertedering wordt in Herfstdraad de omgeving waar de verteller woont een ‘horrorhol’ genoemd, een omgeving die gekleurd wordt door zijn paniek en verwarring.

De schrijver en verteller van het verhaal blijft uiteindelijk niet bij Deftig Rechts steken en ontsnapt. Ouariachi geeft daarmee een scherp, niet al te karikaturaal inkijkje in de entourage en gedachtewereld van wat toch niet zo deftig rechts blijkt te zijn. En, de andere kant, van het dwingende, en verbiedende moralisme van het politiek correcte Het Kruispunt – in beide gevallen zorgt Ouariachi voor treffende scenes, sfeertekeningen en scherpe dialogen.

De ingewikkelde mentale huishouding van figuur van de verteller wordt enigszins verklaard in de epiloog van de roman. Hij zegt een hekel te hebben aan welke extremistische activistenclub dan ook: ‘Een extremist bant de complexiteit uit de werkelijkheid en is daarmee het absolute tegendeel van waar ik als schrijver voor sta: het moeilijk maken van wat door anderen als simpel wordt voorgesteld.’ De verteller draait er niet om heen: ‘De beste genoegens zijn complexe genoegens. Het beste verdriet is complex verdriet. (…) Van complexiteit wordt je wereld groter.’ Groter, maar ook ingewikkelder. We weten bijvoorbeeld niet of de verteller van zijn vrouw scheidt omdat ze politiek correct geworden is, of omdat zíj er genoeg van heeft, of omdat de liefde bij allebei eenvoudig op was. Of alles bij elkaar.

Herfstdraad door Jamal Ouariachi is uitgegeven door Querido.