Essay

<div class="info-box">
Dit is het slot van een drietal essays door Bas Jacobs. Lees ook deel 1 <a href="https://www.vn.nl/red-het-kapitalisme-van-kapitalisten/">Red het kapitalisme van de kapitalisten!</a> en deel 2 <a href="https://www.vn.nl/kapitalistische-droom-illusie/">Waarom de kapitalistische droom uitdraaide op een illusie</a>.
</div>
Nick Hanauer, medeoprichter van Amazon, puissant rijk en belijdend kapitalist, waarschuwde een aantal jaar geleden <a href="https://www.ted.com/talks/nick_hanauer_beware_fellow_plutocrats_the_pitchforks_are_coming">in een TED-talk</a>: ‘Pas op, mijn mede-plutocraten, de hooivorken komen eraan.’
De moderne, westerse variant van het kapitalisme levert niet dat waarin het verondersteld wordt superieur te zijn. Deel 1 van deze reeks beschreef hoe de economische groei en de productiviteitsgroei al decennia stagneren. De schaduwzijden van het kapitalisme worden daarentegen steeds donkerder: groeiende inkomensongelijkheid, groeiende schulden bij de minder vermogenden en opwarming van de aarde.
Deel 2 ging over de tucht van de markt, die geleidelijk is weggevallen. ‘Onverdiend inkomen’ – inkomen waarvoor geen economisch offer is gebracht – wordt een steeds belangrijker deel van het inkomen van de welgestelden doordat monopoliewinsten toenemen, werknemers steeds meer bedrijfsrisico’s dragen, risico’s in de financiële sector worden afgewenteld op de samenleving en onroerend goed een steeds belangrijker vehikel is geworden voor vermogensopbouw. Tegelijkertijd betalen aandeelhouders en bedrijven een kleiner deel van hun inkomen aan belasting door een race naar de bodem in de belastingen op vermogenden en bedrijven.
Dit slotdeel gaat over de vraag waarom traditionele politieke partijen, zowel links als rechts, sinds de jaren tachtig aan het moderne kapitalistische experiment zijn begonnen en geleidelijk hebben toegestaan dat een verminkt soort kapitalisme de overhand heeft gekregen. Markten zijn sinds de jaren negentig geliberaliseerd. In sommige gevallen heeft dat goed uitgepakt: denk aan de telefonie.
<blockquote>Links maakt vooral stampij over de symptomen – excessieve beloningen, ongelijkheid.</blockquote>
Maar te vaak is nagelaten om de tucht van de markt te borgen. Eerlijke concurrentie of vrije toegang worden niet meer gegarandeerd, zoals moderne platformbedrijven als Facebook, Amazon en Google laten zien. Geen politieke partij maakt zich nog serieus druk over marktwerking en mededinging – dat is zó jaren negentig. Vooral rechtse politieke partijen interesseert marktwerking geen lor. Zij vinden het prima dat monopoliewinsten van grote bedrijven wereldwijd tot grote hoogten stijgen, terwijl dat een niet mis te verstaan signaal is dat marktbederf groter wordt. Linkse partijen maken vooral stampij over de symptomen – excessieve beloningen, ongelijkheid – maar hebben geen werkelijke aandacht voor de vraag hoe eerlijke concurrentie op markten moet worden vormgegeven.
Arbeidsmarkten zijn gestaag geflexibiliseerd in een schadelijke politieke uitruil tussen links en rechts: vaste werknemers behielden al hun rechten en zekerheden, terwijl bedrijven toch grotere flexibiliteit kregen. Rechts vindt het prachtig dat flexwerkers en zelfstandigen nu minder kosten (met dezelfde opleiding en werkervaring en in dezelfde sector) én direct kunnen worden ontslagen. Maar dat heeft niets met kapitalisme te maken. Flexibele werknemers horen méér te kosten dan vaste werknemers, ter compensatie van het hogere inkomensrisico dat zij lopen. Zoals iedereen op de financiële markten het volstrekt normaal vindt dat rendementen op aandelen hoger zijn dan die op obligaties omdat het financiële risico hoger is. Maar wat wel geldt voor aandelen, geldt kennelijk niet voor flexibele arbeid.
<blockquote>Flexwerkers en zzp’ers steeds meer bedrijfsrisico’s die eigenlijk bij de aandeelhouders thuishoren.</blockquote>
Linkse partijen hebben de belangen van de outsiders op de arbeidsmarkt altijd ondergeschikt gemaakt aan die van de insiders, de vakbonden. Nederland heeft daardoor een bipolaire arbeidsmarkt gekregen: de bescherming van vaste werknemers behoort tot de sterkste, terwijl die van flexibele werknemers en zzp’ers tot de zwakste behoort van de 37 OESO-landen. Tegelijkertijd dragen flexwerkers en zzp’ers steeds meer bedrijfsrisico’s die eigenlijk bij de aandeelhouders thuishoren. De ironie van de geschiedenis is dat juist die tweedeling op de arbeidsmarkt de macht van de vakbonden heeft gebroken.
<h5>Budgettair masochisme</h5>
De Grote Recessie (2008-2015) is vooral sinds 2010 een toonbeeld geweest van macro-economisch mismanagement door zowel rechts als links. Gedurende de hele financiële crisis hebben politici, vooral die in het Germaanse deel van Europa, de overheidsfinanciën verheven tot moreel kompas van hun land. Stimulering van de economie in een recessie zou (misschien) leiden tot meer schulden. Schuld is zonde en rente is volgens Jeroen Dijsselbloem, die toen minister van Financiën was, ‘zondegeld’. In Nederland hebben brede coalities van links tot rechts in diverse regeerakkoorden en aanvullende begrotingsakkoorden met stugge volharding zo’n 50 miljard aan bezuinigingen en belastingverhogingen doorgevoerd.
<blockquote>Links en rechts leverden zich uit aan budgettair masochisme</blockquote>
Rechtse partijen hebben zich daarbij verbazingwekkend genoeg helemaal niets gelegen laten liggen aan de enorme economische schade die dit veroorzaakte. Uit CPB-cijfers blijkt dat de overheid goed was voor een derde van het bbp-verlies door de Grote Recessie. De winsten van bedrijven en inkomens van werknemers daalden. Faillissementen bereikten statistische records. Links heeft zich in dezelfde economische verdwazing en zonder protest uitgeleverd aan budgettair masochisme onder het motto: we gaan de economische pijn weliswaar groter maken, maar die pijn gaan we wel eerlijk delen. Naar schatting meer dan 300.000 mensen verloren door overheidsbeleid hun baan.
Vrijwel alle partijen, links en rechts, hebben tijdens de Grote Recessie de noodzaak van budgettaire en monetaire orthodoxie beleden. Daarmee liepen ze onnadenkend aan de leiband van de crediteuren. Het dempen van recessies vereist dat de rentes fors worden verlaagd om de vraag te stimuleren. Het laag houden van de rentes is ook belangrijk om langdurige stagnatie van de economie te voorkomen. Maar lage rentes gaan ten koste van crediteuren, vermogenden en financiële instellingen, en komen ten goede aan debiteuren, de mensen met schulden.
<h5>Onhoudbare schulden</h5>
Economen Carmen Reinhart en Kenneth Rogoff hebben in hun boek This Time is Different, over 700 jaar financiële crises, laten zien dat een financiële crisis alleen eindigt als roekeloze debiteuren en hun evenzo roekeloze crediteuren onhoudbare schulden afbouwen en noodzakelijke verliezen nemen door afboekingen en looptijdverlenging, langdurig lage rentes, hogere inflatie en devaluaties.
Dat geldt ook tussen landen. Noord-Europa had een grote hoeveelheid geld geleend aan Zuid-Europa, die niet volledig kon worden terugbetaald. Desondanks eiste Noord-Europa tijdens de eurocrisis op hoge toon dat elke euro tot op de laatste cent zou worden terugbetaald. In het Germaanse deel van de wereld is de crediteur god en zal de debiteur branden in de hel als hij zijn financiële verplichtingen niet nakomt. Dat hebben we gezien bij de reddingen van de financiële sector op kosten van de samenleving. Rechtse partijen, ook degene die zich nog altijd liberaal durven te noemen, willen niet dat financiële instellingen op eigen blaren zitten als zij fouten maken. Rechts verzet zich met succes tegen ingrijpende hervormingen van de financiële sector. Het saboteert daarbij al jaren hogere kapitaaleisen voor banken – iets waarover economen het nagenoeg unaniem eens zijn.
<blockquote>Hoewel enige stappen in de goede richting zijn gezet, is de financiële sector niet wezenlijk hervormd.</blockquote>
En links? Zelfs op het hoogtepunt van de crisis was ook links niet bereid om alle banken te nationaliseren of op te knippen. Links maakt zich nog altijd het liefst boos over alle symptomen van een disfunctioneel financieel stelsel – topsalarissen, bonussen – maar heeft intussen geen doordachte plannen voor de fundamentele hervorming ervan.<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="" href="https://www.vn.nl/quote-500-staatssteun-corona/" class="article-embed article-embed--left article-embed--new">Lees ookHand ophouden of zelf de pijn dragen? Hoe Quote 500-ondernemers omgaan met coronaschade9 mei 2020</a>
Met de wereldwijde toename van de inkomens- en vermogensongelijkheid zorgt de financiële sector dat het groeiende bezit van de rijken wordt omgezet in almaar groeiende schulden voor de armen. Hoewel enige stappen in de goede richting zijn gezet, is de financiële sector na de Grote Recessie niet wezenlijk hervormd. De banken zijn nog altijd te groot en te complex, hebben te veel politieke invloed om te falen en maken onze economie daardoor instabiel en fragiel.
<h5>Sterkste schouders, laagste lasten</h5>
Klimaatverandering is het grootste marktfalen dat de wereld ooit heeft gezien, aldus de Britse econoom Nicholas Stern. Maar rechts verzet zich nog altijd met alle macht tegen het inzetten van het marktmechanisme bij het oplossen van het klimaatvraagstuk. Terwijl ook hier economen volkomen eensgezind zijn. Gek genoeg wil links het marktmechanisme wel bij het milieu inzetten, terwijl de vrije markt elders het grootste kwaad op aarde is.
Zowel rechts als links hebben een internationale vrijhandelsorde geschapen. Daarnaast heeft het internationale kapitaalverkeer vrij baan gekregen. In de EU kunnen werknemers zich bovendien vrijelijk verplaatsen. Dit heeft enorme economische voordelen, maar ook grote nadelen. Door vrijhandel, maar ook door nieuwe technologie, nam de inkomensongelijkheid op de arbeidsmarkt toe. Door excessieve kapitaalstromen is grotere financiële instabiliteit ontstaan, zoals we hebben gezien tijdens de eurocrisis. Overheden zijn elkaar steeds meer gaan beconcurreren met lagere tarieven in de winst- en inkomstenbelasting om bedrijven en welgestelden te lokken of te voorkomen dat ze vertrekken. Maar als de sterkste schouders de laagste lasten gaan dragen, omdat welgestelden zich niets meer aantrekken van de landsgrenzen en zelf bepalen of zij – als een vorm van liefdadigheid – nog belasting willen betalen, wordt maatschappelijke onvrede gemobiliseerd.
<blockquote>Traditionele partijen hebben nauwelijks een electoraal aansprekend antwoord op de populisten.</blockquote>
Is het een verrassing dat populistische partijen wereldwijd de politieke arena betreden? Ter rechterzijde wordt gedweept met autoritaire figuren die reactionaire krachten losmaken van xenofobie en nationalisme. Migranten worden aangewezen als zondebokken voor alle maatschappelijke kwalen en de democratische rechtstaat wordt achteloos aan de kant geschoven. Ter linkerzijde komen de socialistische krampen van revolutie los tegen het bedrijfsleven, tegen de vrije markt en tegen de individualistische, liberale samenleving. Het vrije verkeer van goederen, diensten, kapitaal en arbeid heeft het verlies aan nationale autonomie blootgelegd. Denk aan het ‘taking back control’ bij de Brexit.
Het is niet voor niets dat populisten in de hele westerse wereld ageren tegen migratie, nieuwe handelsverdragen, multinationals die geen belasting betalen, uitwassen in de financiële sector en concurrentie uit lagelonenlanden. Allemaal gaan ze tekeer tegen de heersende bestuurlijke, politieke en economische elites, tegen vrijhandel, tegen globalisering en tegen Europa.
Traditionele partijen hebben nauwelijks een electoraal aansprekend antwoord. Rechtse politieke partijen pogen hun electorale verliezen te beperken door de retoriek van rechts-populisten over te nemen en dreigen daarbij uit electorale angst al hun liberale beginselen op de schroothoop te gooien. Traditioneel linkse politieke partijen proberen hun flanken af te dekken met almaar hollere en radicalere socialistische retoriek, die na hun innige omarming van de markt sinds de jaren negentig nauwelijks nog geloofwaardig klinkt. Beide strategieën hebben met elkaar gemeen dat ze het falen van het moderne westerse kapitalisme op geen enkele manier oplossen. Rechts wil helemaal niets veranderen aan de rot in de fundamenten van de economie. Links staart zich blind op de symptomen in plaats van de oorzaken. Daarmee leggen zowel rechts als links zich neer bij het falen van het kapitalisme.
<h5>Existentiële vragen</h5>
De traditionele partijen moeten zich een paar existentiële vragen stellen. Waarom lijken de politieke partijen die zichzelf liberaal noemen vooral aartsconservatieve stromannen van flagrant marktbederf, en de politieke partijen die zich progressief noemen alarmistische wereldverbeteraars die blind zijn voor de oorzaken van dit marktbederf?
De hooivorken komen eraan. Door het falen van het kapitalisme te negeren, geven traditionele partijen vrij baan aan radicale en reactionaire krachten om ongenoegen te mobiliseren en de samenleving economisch te ontwrichten. De geschiedenis van de jaren dertig van de twintigste eeuw kan zich herhalen: een splitsing in de weg die kan leiden naar moderne varianten van communisme of fascisme. Daarmee zou een einde worden gemaakt aan de internationalistische, bourgeois-kapitalistische economische ordening zoals we die nu kennen.
Het kapitalisme zal alleen overleven als de markt zijn werk weer gaat doen, zodat inkomen en productiviteit gaan groeien voor alle mensen. Iedereen moet rijk kunnen worden door hard werken, risico’s nemen en spaarzaamheid. Maar niemand zou rijk mogen worden door anderen een poot uit te draaien, risico’s af te wentelen, belasting te ontwijken of het milieu te verpesten.
<blockquote>De almacht van de schuldeisers dient te worden gebroken</blockquote>
Het mededingingsbeleid dient hard en eerlijk te zijn. Monopoliewinst is alleen private maar geen maatschappelijke winst. De moraaltheologie van schuld en boete is geen macro-economisch beleid. Langdurige stagnatie mag de inkomensvooruitzichten van burgers en bedrijven niet langer vernietigen. Het begrotingsbeleid en de monetaire politiek dienen te worden geënt op het bereiken van stabiele economische groei, volledige werkgelegenheid en goed beheer van de overheidsinvesteringen in onderwijs, onderzoek en milieu. In een waarlijk kapitalistisch financieel stelsel draagt iedereen zijn eigen risico’s.<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="" href="https://www.vn.nl/rampkapitalisme-of-progressie/" class="article-embed article-embed--left article-embed--new">Lees ookClarice Gargard: Meer kapitalisme of meer rechtvaardigheid? Na deze crisis is de keuze aan ons8 april 2020</a>
De almacht van de crediteuren over de debiteuren in het financiële stelsel moet worden gebroken. Hervorming van de financiële sector is urgent zolang die sector de samenleving kan gijzelen en een bron vormt van economische fragiliteit en instabiliteit. In de arbeidsmarkt horen de bedrijfsrisico’s door de aandeelhouders en niet door de flexibele werknemers te worden gedragen. In de huizenmarkt horen vermogenswinsten die geen vergoeding zijn voor echte investeringen te worden afgeroomd. De vervuilers horen te betalen voor alle schade die zij aanrichten.
De vrije internationale handelsorde moet worden gekoesterd, net als nieuwe innovaties en technische ontwikkelingen. Noodzakelijke voorwaarde is dat de onvermijdelijke verliezers evenredig delen in de vruchten van vrijhandel en nieuwe technologie. De maatschappelijke plicht tot betalen van belasting naar draagkracht geldt voor iedereen, dus ook voor de welgestelden der aarde. Een liberale bourgeois-kapitalistische samenleving is de enige economische ordeningsvorm die op lange termijn leidt tot economische doelmatigheid, innovatie en maatschappelijke welstand.
Sterker: het kapitalisme is de enige marktordening die verenigbaar is met de fundamentele gelijkwaardigheid en vrijheid van mensen, gelijke kansen, emancipatie en vrede. Maar dit moet wel een kapitalisme zijn dat werkt voor iedereen en niet het mislukte experiment dat we sinds Reagan en Thatcher wereldwijd hebben gezien. Het kapitalisme moet worden gered van de kapitalisten.

En nu op naar een vorm van kapitalisme waar iederéén beter van wordt