Paul Verhoeven: ‘Ik ben wel eens beschuldigd van feminisme’

‘Paul zal zichzelf niet snel feminist noemen,’ glimlacht Isabelle Huppert, die de glanzende hoofdrol speelt in Paul Verhoevens Cannes-competitiefilm Elle. ‘Maar hij is zeker meer feminist dan misogyn.’

Ik vroeg haar in Cannes of we Elle een feministische film konden noemen, met zijn hoofdpersonage dat niet alleen weigert zich als slachtoffer te gedragen nadat ze is verkracht, maar bovendien de strenge eigenaresse is van een videogamebedrijf. Iemand die een mannelijke programmeur toebijt, bij de presentatie van een erotisch-gewelddadig gamefragment: ‘Die orgastische convulsies zijn veel te timide!’ Iemand met een emotionele, economische en seksuele autonomie die we, bij vrouwen in elk geval, niet zo vaak zien in de bioscoop. Veel sterker dan de mannen in de film, zoals Hupperts personage haar ex-man onder de neus wrijft: ‘Elke vrouw die De tweede sekse heeft gelezen zal jou opeten en uitspugen.’

Een feministische film dus? Ik leg Hupperts antwoord voor aan Paul Verhoeven zelf, die in Cannes geniet van de goede ontvangst van zijn eerste Franstalige productie. ‘Ik ben wel eens beschuldigd van feminisme,’ grijnst de filmmaker. ‘Maar ik ben natuurlijk wel voor vrouwen, hè? Ik houd heel erg van vrouwen.’ Een ironisch antwoord, dat net genoeg twijfel laat over zijn bedoelingen. Expres, vanzelfsprekend, net als in zijn films. Want: feministisch? Jazeker. Maar nooit veilig en politiek correct. Om Verhoevens feminisme te herkennen, moet je opletten.

‘Hij werkt natuurlijk te veel op het randje om echt bekend te staan als Groot Feminist,’ aldus Huppert. ‘Ik houd van stérke vrouwen,’ verduidelijkt Verhoeven. ‘Die vind je overal in mijn films. Ik vond het in Elle interessant dat deze vrouw niet accepteert dat ze slachtoffer is.’ ‘Ja, de vrouwen zijn sterker,’ nuanceert Huppert, ‘maar met de kracht van overlevers. Het soort kracht dat uit noodzaak geboren wordt. En van de mannen kun je inderdaad zeggen dat ze zwak zijn, maar ze worden door de film niet slecht behandeld. Er is geen sprake van minachting.’

Therapeutische werking

Toch zal een oppervlakkige lezing van de plot een klassieke feminist direct op de kast jagen, mag je aannemen: Elle gaat over een getraumatiseerde vrouw, van wie de genezing in gang wordt gezet door een verkrachting. (Het verhaal zit vele malen ingewikkelder in elkaar, met een eindeloze hoeveelheid issues en verwikkelingen en bovendien vele geestige momenten, die hier verder niet zullen worden verklapt.)
Het roept de vernietigende recensie in The New York Times van Verhoevens Spetters (1980) in herinnering, ‘een werk zonder stijl of visie’, waarin een potenrammer zijn homoseksualiteit ontdekt als hij wordt verkracht door een groep leernichten. ‘Je moet er niet aan denken wat de reactie op deze film zou zijn geweest,’ schreef The New York Times destijds, ‘als niet een man maar een vrouw zo had moeten getuigen van de therapeutische werking van verkrachting.’

Laat dat nou net het idee zijn achter Elle. En toch is de reactie van de internationale filmkritiek lyrischer dan Verhoeven ooit heeft mogen meemaken. Van The Playlist die meent dat ‘de controversiële cinema wellicht zijn Citizen Kane gevonden heeft’, tot de criticus van The Guardian die tweet dat de film alle prijzen in Cannes verdient – al bekroonde de Cannes-jury uiteindelijk, in een teleurstellend einde van het festival, voornamelijk mindere kandidaten.

Geen van de Amerikaanse actrices die Verhoeven had gepeild durfde zich aan de rol te branden.Verhoeven zelf blijkt er een beetje beduusd van: ‘Tot mijn grote verbazing is er nog nauwelijks controverse. En dat met deze thematiek. Zelfs de Amerikaanse recensies, in Variety en The Hollywood Reporter, zijn vreemd genoeg heel goed.’ En dat terwijl geen van de Amerikaanse actrices die Verhoeven had gepeild (voordat werd besloten van Elle een Franse film te maken) zich er aan durfde te branden. Maar lees nu Variety: ‘Mogelijk de beste film uit Verhoevens roemruchte carrière.’ En The Hollywood Reporter: ‘Misschien wel de meest intelligente, eerlijke en kracht biedende film over verkrachting die ik ooit heb gezien.’

En hoewel The New York Times nog geen recensie publiceerde, plaatste ook Dennis Lim, tot voor kort NYT-criticus, Elle in zijn Cannes-top-5.

Gebrek aan controverse

Zijn eerste selectie voor de hoofdcompetitie van Cannes – hernieuwde Nederlandse trots drie jaar na de selectie van Alex van Warmerdams Borgman en eenenveertig jaar na diens voorganger, Jos Stellings Mariken van Nieumeghen – is op zich al een eerbetoon voor de zevenenzeventigjarige regisseur (die in 1992, buiten competitie, het festival had mogen openen met Basic Instinct).

Waar komen al deze lof en het onverwachte gebrek aan controverse vandaan? Het kan te maken hebben met het Franse aspect van Elle, een bewerking van de roman Oh… van auteur Philippe Djian (van wie eerder 37º2 le matin werd verfilmd, beter bekend als Betty Blue). Meer dan ooit laat Verhoeven de kijker dit keer ruimte om eigen conclusies te trekken. ‘Dat leek me wel eens interessant om te doen ja, voor een keertje. Het open te laten. Ik denk eigenlijk dat dat behoorlijk artistiek is, haha!’

Verhoeven kent daarbij veel eer toe, zoals hij niet nalaat te benadrukken, aan de hypnotiserende hoofdrol van Isabelle Huppert: ‘Zij maakt álle verschil. Dankzij haar acteren wordt alles acceptabel – ook wat anders misschien aanstootgevend zou zijn geweest.’ Bovendien gaf zij het personage voor een belangrijk deel zelf vorm, aldus Verhoeven: ‘Ik ben geen vrouw, nietwaar? Ik begrijp min of meer wat er zich in haar hoofd afspeelt. Maar Isabelle had vanaf het allereerste begin meer grip op het personage dan ik. Het was háár interpretatie. Zíj heeft mij door de scènes geleid.’ Want: ‘Ik ben een man, zij is een vrouw. Dus wist zij het beter dan ik.’

Duimzuigend

Wat allemaal niet wegneemt dat Elle in een traditie staat. De vrouwen van Verhoeven (1938) zijn niet wezenlijk veranderd; de critici zijn veranderd. Die continuïteit beseft ook Isabelle Huppert (1953), die als scholiere in Parijs haar eerste Verhoeven zag, Turks fruit: ‘Die film werd toen, vreemd genoeg, beschuldigd van pornografie. Terwijl dat arme meisje alleen maar een beetje bloot was. Toch draaide de film in semi-pornobioscopen. Alleen Charlie Hebdo had destijds een positieve recensie en omdat ik dat blad las, net als iedereen van mijn generatie, ben ik naar de film gegaan. En ik vond hem geweldig. Met die actrice, eh, Monica…’ Monique van de Ven. ‘Oui, c’est ça. Maar als iemand me toen had gezegd dat ik jaren later zelf met Verhoeven zou werken, had ik dat nooit geloofd.’

Nu is Monique van de Vens personage in Turks fruit niet de meest typerende vrouwenrol in Verhoevens oeuvre – omdat ze last heeft van een hersentumor en zich daardoor grillig en kinderlijk gedraagt. De kritiek was er destijds niet minder om. Bij Nederlandse bioscopen werden door het Vrouwen Bevrijdingsfront flyers uitgedeeld met de tekst: ‘Vrouwen, neem dit niet langer. Het is de zoveelste film die de bestaande idee over de vrouw bevestigt: een willoos, passief, machteloos, duimzuigend ding, dat overal voor gebruikt kan worden.’ Het was de oppervlakkigst mogelijke lezing van het verhaal – haar ziekte werd niet eens vermeld.

Een betere vergelijking met Elle biedt Spetters. Ook een film over een harde en sterke vrouw (een onvergetelijke Renée Soutendijk) die vecht voor haar economische zelfstandigheid en zich weinig aantrekt van seksuele normen: ze probeert zichzelf, simpel gezegd, uit de patatkraam omhoog te neuken – en wie haar in de weg staat, kan een pan frituurvet over zich heen krijgen. ‘Liefde, wat is dat?’, zegt ze uitdagend, ‘Ik wil een beetje zekerheid, dan komt de liefde vanzelf.’

In het Nederland van 1980 werd dat een rel. ‘Een diepzwarte poel voor personen wier geestelijke groei na drie jaar is opgehouden,’ schreef de Volkskrant. ‘Fascistoïde,’ volgens De Telegraaf. Naast de vermeende homofobie van Spetters beschuldigde de ‘Nederlandse Anti Spetters Actie’ Verhoeven van misogynie: ‘Vrouwen zijn in deze film niets meer dan een mooi lichaam en een kut,’ aldus hun pamflet. Het culmineerde in een televisieconfrontatie in Sonja’s goed nieuws show van Sonja Barend, die persoonlijk partij koos tegen Verhoeven. Later noemde die de slechte ontvangst van Spetters als reden om naar het buitenland te vertrekken.

Waar hij overigens gewoon doorging met zijn eigenzinnige vorm van shock-feminisme. In zijn eerste buitenlandse productie, het middeleeuwen-drama Flesh+Blood, wordt Jennifer Jason Leigh verkracht, waarna ze in reactie daarop haar seksualiteit gaat gebruiken om haar machtspositie te versterken. Net als Isabelle Huppert in Elle. En net als in Elle zijn in Flesh+Blood de meeste mannen zwakker dan zij.

Valstrik

Vrouwen die hun seksualiteit als machtsmiddel gebruiken: dat is de rode draad in Verhoevens films. Met alle spanning en controverse die in dat idee liggen besloten. Zoals bij het onderschatte Showgirls, waarin Elizabeth Berkley als keiharde paaldanseres en showgirl haar lichaam inzet om een ster te worden. Of denk (opnieuw) aan Renée Soutendijk, als de verleidelijke spin in het web van De vierde man. Aan Carice van Houten, die als Joodse verzetsstrijder een SS’er verovert in Zwartboek. Of zelfs al aan de televisieserie Floris van 1969, waarin Diana Dobbelman wordt vastgebonden en aangerand door de boevenclub van Lange Pier – wat een valstrik voor hem blijkt te zijn. En natuurlijk aan Sharon Stone, die in Basic Instinct, als ze door vijf agenten wordt ondervraagd over een moordzaak, kalmpjes haar benen over elkaar slaat – en de zweterige mannen ook in de val lokt, met een afleidende blik onder haar jurkje.

Ook Basic Instinct leidde tot een rel en demonstranten voor de bioscoop. De film zou biseksuele vrouwen afschilderen als psychotische moordenaars. Terwijl Verhoeven juist twijfel blijft zaaien over de dader en Sharon Stone haar tegenstrever Michael Douglas bovendien voortdurend laat aftroeven.

Sterke vrouwen, slappe mannen. Zeker in de context van Hollywood een uitgangspunt dat lof van feministen zou verdienen. Het grote verschil met Showgirls was de box-office: Basic Instinct werd wél een groot succes. Waarbij nog mag worden opgemerkt dat de orale seks die Stone van Douglas ontvangt vooral vanuit haar wordt gefilmd – ook dat zie je niet vaak.

Salamander

Basic Instinct was een succes waarvoor de uiterst consistente Verhoeven reeds de basis legde in zijn studententijd. In zijn korte debuutfilm uit 1960 Eén hagedis teveel (al bleek het gebruikte reptiel achteraf een salamander) zit een scène waarin een seksueel berekenende vrouw, gespeeld door Hermine Menalda, à la de kruisscène in Basis Instinct een man afleidt door sensueel een handschoen uit te doen. Op de dvd-uitgave zegt Verhoeven: ‘Sharon Stone en Hermine Menalda, dat zijn eigenlijk dezelfde persoon. Alleen heb ik het wat verder en wat diabolischer uitgewerkt in Basic Instinct.’

En wat explicieter. Wat deels verklaart waarom zijn werk zo controversieel is. Wie als filmmaker laat zien hoe een vrouw wordt verkracht, loopt het risico zelf van die verkrachting beschuldigd te worden. En hoe meer bloot er te zien is, hoe meer de fysieke kwetsbaarheid van de vrouw getoond wordt – hoe groter het verwijt dat zij dóór hem tot object wordt gemaakt.

Terwijl Verhoeven juist wil laten zien dat vrouwen tot object worden gemaakt – en dat ze daartegen vechten. Elle heeft dat, aldus Huppert, zelfs als verhaallijn: ‘Zij verandert haar status van object tot subject.’

Vergelijkbare vrouwenrollen moet je in Hollywood met een vergrootglas zoeken.Juist wegkijken is in die visie immoreel. Als iemand wordt verkracht, moet dat iets verschrikkelijks zijn. Dat betekent: pijnlijk en expliciet. Zie ook de nare, verre van opwindende verkrachtingen in Showgirls, Hollow Man en Keetje Tippel. In Elle is dit zelfs extra noodzakelijk, omdat de film vaak grappig is: als de verkrachting niet shockerend genoeg zou zijn, zou je het risico lopen dat sommige bioscoopbezoekers in de komediemodus blijven hangen. ‘Maar als ze verkracht wordt, lach je niet meer,’ zegt Verhoeven in Cannes. ‘Het moest echt hard aankomen. Omdat verkrachting de ultieme vorm van geweld is.’

Sciencefiction

Wie toch nog twijfelt aan Verhoevens feministische intenties, moet naar zijn sciencefictionfilms kijken. Daarin laat hij, terwijl de plot intussen over iets heel anders gaat, op de achtergrond zien dat vrouwen zich in de toekomst zullen hebben bevrijd van de patriarchale onderdrukking die hij in zijn hedendaagse verhalen juist zo expliciet in beeld brengt.

Zo wilde Verhoeven per se dat het gevecht tussen twee vrouwen in Total Recall, de film waarin Sharon Stone haar doorbraak beleefde, niets weg zou hebben van de zogenoemde catfight: het haren trekken, kleren scheuren en liefst ook nog door de modder rollen dat een Hollywood-cliché van vechtende vrouwen is geworden. Verhoevens vrouwen kick ass, zoals dat heet.

En voor RoboCop wilde hij dat zijn belangrijkste actrice, Nancy Allen, haar haren kort knipte. Hij castte haar niet als sexy sidekick van de titelheld, maar als stoere agent. En hoewel Hollywood normaal gesproken geen kans laat schieten om in een actiefilm een overbodige love-interest te moffelen, kwam Verhoeven ermee weg. Het klinkt als een kleinigheid, maar vergelijkbare vrouwenrollen moet je in Hollywood met een vergrootglas zoeken.

Het duidelijkste voorbeeld van Verhoevens futuristisch feminisme biedt Starship Troopers. Terwijl commentatoren zich opwonden over het vermeende fascisme van deze fantastische parodie op het Amerikaanse militarisme, toont Verhoeven ondertussen, zonder daar speciaal de aandacht op te vestigen, dat in deze autoritaire, post-democratische wereldfederatie vrouwen volkomen gelijk zijn geworden aan mannen. En dus vechten in het leger (waarvan de basis is vernoemd naar kosmonaut Valentina Teresjkova, de eerste vrouw in de ruimte) vrouwen en mannen zij aan zij tegen reusachtige ruimte-insecten. Waarbij vrouwen ook de hoogste functies bezetten: in één scène wordt een witte man, vanwege oplopende verliezen, als hoogste militaire chef vervangen door een zwarte vrouw. Zonder dat daarvan een punt wordt gemaakt.
Zo achteloos filmt Verhoeven het allemaal, dat het me in eerste instantie niet eens opviel dat mannen en vrouwen in Starship Troopers, net als trouwens in RoboCop, gemengd douchen – en gemengd sporten. Wat natuurlijk precies Verhoevens bedoeling was: hij filmde het als de gewoonste zaak van de wereld. Wat het tegen die tijd zou moeten zijn.

Dat neemt niet weg dat de gelijkwaardige deelname van vrouwen aan de macht de wereld in Starship Troopers, in tegenstelling tot de droom van veel feministen, absoluut niet vreedzamer heeft gemaakt. Want zo makkelijk wil shock-feminist Verhoeven het ons nu ook weer niet maken.