Wat is er nog liberaal aan de VVD?

Columns van de week

Amber Wiznitzer en Chard van den Berg

<div class="wpg-element paragraph">
Het zijn beelden om uren naar te kijken. Op foto één zie je drie pubermeisjes naast elkaar door veiligheidspoortjes gaan. Ze hebben strakke broeken aan en dragen modieuze shawls, een van hen zelfs met panterprint. Een volgende foto toont ze ergens buiten, in van die parka’s met bontkraag waar pubers een voorkeur voor hebben, sportieve reistassen aan de arm. Het ziet eruit als drie vriendinnen met vakantie. Maar afgelopen weekend doken beelden op van de bewakingscamera’s van een busstation. De meisjes lopen als pinguïns achter elkaar, een beetje onhandig in hun lange niqaabs, daar overheen nog steeds die parka’s.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Ik heb het over Kadiza (16),  Shamima (15) en Amira (15) uit Londen die twee weken geleden naar Syrië afreisden om zich bij IS aan te sluiten. Slimme meisjes, klaar voor hun toelatingsexamen voor de universiteit. Hun ouders, leraren, klasgenootjes – niemand had aan hen gemerkt dat ze zich opmaakten voor de jihad. Daarmee is meteen alles gezegd wat nu over ze bekend is. Er was nog een smekende tv-oproep van hun families of ze alsje-alsjeblieft terug wilden komen. Een van de vaders heeft een grote teddybeer in een lichtblauw jurkje in zijn armen – zo uit haar meisjeskamer met knuffels heeft dochter de benen genomen naar het barbaarse kalifaat. Slachtoffers of terroristes – hoe geringer de feiten, hoe heftiger vaak de tegenstellingen in het debat.  Die kun je uittekenen: de meisjes zijn radicale gelovigen en weten precies wat ze willen, laat ze weggaan en nooit meer terugkeren, tegenover: het zijn naïeve, romantische tieners, geronseld via de sociale media.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Zo uit haar meisjeskamer met knufels de benen genomen naar het kalifaat
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Ik moet vooral denken aan hoe vijftienjarige meisjes zijn, namelijk radicaal en wereldwijs en naïef en romantisch tegelijk. Niemand ontvankelijker voor de lokroep van extremisme en zuiverheid dan pubers – dan wil je geen gewone moslim maar een turbomoslim zijn. Niemand dweepzuchtiger dan meisjes van vijftien, of het nu met een ruige popster is of met een jihadist. En het is geen toeval dat die twee op elkaar lijken: de kameraadschap van de IS-strijders naast elkaar in de open laadbak van hun pick-ups, de vervaarlijke wapens, de close-ups van lachende mannen met donkere krullen en baard – het heeft rock ’n’ roll, het heeft veel weg van Hollywood. De Britse schoolmeisjes verlangen naar de liefde van zo’n stoere strijder, maar ze zoeken vast ook avontuur, en avontuurlijk was hun stiekeme reis, ze willen de wijde wereld in, weglopen.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Over dat weglopen schreef Willem Jan Otten een mooi essay, waarin hij het onder meer heeft over het ‘verdwijnverlangen’ van zeilmeisje Laura, die nu weer vergeten tiener die op haar dertiende alleen een reis om de wereld wilde maken. Weglopen, stelt hij, is niet alleen een vlucht maar ook een uiting van verlangen. Je weet niet wat er voor je ligt en toch is het oneindig meer dan wat je verlaat. Het is een verlangen dat bij volwassen worden hoort en het gaat niet om achterlaten of breken, maar om betreden, binnengaan, een nieuwe zone – Otten noemt het ‘de Zone’ – in. ‘Zone-lust’ is niets anders dan het verlangen naar transcendentie. Het islamitisch kalifaat is een zone als het eind van de wereld. De meisjes moesten heel wat grenzen over, ga maar na: van Londen met het vliegtuig naar Istanboel, vandaar met de bus naar de Syrische grens en die te voet over. Maar dat is te letterlijk: IS wil zelf landsgrenzen verleggen, heeft zich buiten de grenzen geplaatst van wat wij onder beschaving verstaan, ziet de martelaarsdood en dat paradijs met zeventig maagden als hoogste bestemming en kijkt uit naar de eindtijd. Ja, ja dat is allemaal ook islam – maar het grenzeloze verlangen van die Britse meisjes, en ongetwijfeld ook van veel van die jongens die nog maar net hun baard kunnen kweken, dat moeten we niet vergeten
</div>

Xandra Schutte

Waarom pubers zo ontvankelijk zijn voor de lokroep van extremisme

<div class="wpg-element paragraph">
05-08-2000 Door Xandra Schutte
Mijn werk, zei Jan Wolkers, is als Shakespeare. Iedereen kan het lezen, de keukenmeid en de intellectueel. En iedereen las het, maar het werd vooral verslonden door de kinderen van de wederopbouw. Met Wolkers&#8217; boeken in de hand bestormden zij de laatste pijlers van gezapig Nederland. De schrijver wordt dit najaar vijfenzeventig. Een ode aan de leeuw van Texel.
Ze hadden achteraf gezien gelijk. In het voorjaar van 1963 trad Jan Wolkers op in Leiden en las &#8216;Kunstfruit&#8217;, het laatste verhaal van zijn bundel Gesponnen suiker, voor. Het gaat over een alleenstaande jongeman die een losgeslagen meisje ontvangt. Er staan typerende Wolkers-zinnen in als: &#8216;Wat een verrukkelijk blond stuk leven, dacht ik, toen ik haar strakke rok omhoog had getrokken en over haar schouders in de spiegel keek naar het ronde weke vlees dat tussen de bovenrand van haar kousen en haar jarretelgordel uit mijn omhelzing naar voren puilde. Eerst met haar naar bed, dacht ik, eerst met haar slapen en dan praten. Wat in het vlees begonnen wordt, wordt in de geest volbracht.&#8217; Tijdens de voordracht liep een hoogleraar de zaal uit, schielijk gevolgd door een paar kuise meisjesstudenten. Het tafereel herhaalde zich in Bergen, waar nogal wat leden van de Bergense Kunstkring mokkend wegliepen toen Wolkers uit &#8216;Kunstfruit&#8217; las. De loco-burgemeester verkondigde dat de schrijver &#8216;door zijn obscene inhoud de grens van het toelaatbare met betrekking tot de openbare orde en de goede zeden verre overschreed&#8217;.
De weglopers en alle andere moreel verontwaardigden, die Wolkers&#8217; seksuele vrijmoedigheid als &#8216;smeerlapperij&#8217; betitelden, hadden gelijk. Zoals overigens ook de liefhebbers, die, althans de vrouwelijke onder hen, zijn auto en exemplaren van zijn boeken stiekem onder vuurrode lipstickkusjes bedolven, in hun recht stonden. Ze hadden gelijk met hun heftige reactie, want Jan Wolkers was een van de mensen die Nederland onherstelbaar zouden veranderen. Mede door hem zouden de &#8216;openbare orde&#8217; en de &#8216;goede zeden&#8217;, de betrouwbare pijlers waarop burgerlijk Holland rustte in de brave jaren vijftig, voorgoed instorten.
Jan Wolkers begon te publiceren toen de kinderen van de wederopbouw precies oud genoeg waren voor het lezen van grotemensenboeken, aan het begin van de jaren zestig. Juist vanwege de ongeremde manier waarop hij over seksualiteit schreef, zwermden de pubers naar zijn werk als bijen naar de honingpot. Zijn boeken konden concurreren met de nieuwste en hipste langspeelplaten &#8211; ouders en leraren wilden niet dat de jeugd zich erdoor liet bederven. En ze waren het waard om je zakgeld aan te spenderen.
Wolkers liep in zijn romans en verhalen niet alleen vooruit op de seksuele revolutie later in de jaren zestig (&#8216;Die hele seks, dat is met mij gestart kun je wel zeggen&#8217;), hij zorgde ook voor een omwenteling in de Nederlandse literatuur. Hij schreef niet voor beschaafde dames en heren, zijn werk had een rauwe authenticiteit die een veel groter publiek aantrok. Hij was de eerste literaire bestsellerschrijver &#8211; de eerste druk van De kus in 1977 bijvoorbeeld telde onmiddellijk al negentigduizend exemplaren &#8211; en hij was de eerste die furore maakte in het buitenland. Zonder hulp van het zwaar gesubsidieerde productiefonds en (daarom?) zonder het tromgeroffel en trompetgeschal dat de literaire veroveringstochten nu begeleidt als ware Nederland opnieuw de kolonisator van een wereldrijk.
Met Gerard Reve was (en is) hij de eerste schrijver die een gretig opgevoerd personage werd in de media. Nooit te beroerd voor een gepeperde mening of een openhartige uitspraak over zijn liefdesleven. Hij kon aandoenlijk opscheppen over zijn werk: &#8216;Misschien is het hetzelfde als bij Shakespeare. Die kan door iedereen gelezen worden, door een keukenmeid en een intellectueel. Het is dramatisch, het is goed, eenvoudig en tegelijkertijd behoorlijk diep.&#8217; En hij kon minstens even creatief schelden als de beschonken kapitein Haddock uit de Kuifje-albums. Vooral op zijn critici die zijn romans vanaf het einde van de jaren zeventig steeds hartgrondiger begonnen af te breken. Over Maarten &#8211; &#8216;Mina Trut&#8217; &#8211; &#8216;t Hart zei hij: &#8216;Die jongen ligt altijd te mekkeren, hij reageert net als een ouwe aftandse geit die aan zijn verschrompelde tepels getrokken wordt.&#8217; Criticus Aad Nuis had volgens hem &#8216;theorietjes uit de hangkast van juffrouw Laps van driehoog achter&#8217;; Jaap Goedegebuure was een &#8216;schooierachtige wekeling (&#8230;) met de herseninhoud van een ziekelijke chimpansee&#8217;; en Telegraaf-recensent Sitniakowsky een &#8216;afgesleten pleeborstel bij wie de rigor mortis al ingetreden is&#8217;. Hoe dan ook was hij, inzake het armzalige gesputter van de kritiek, de &#8216;machtige arend&#8217; die het eigenlijk niet de moeite waard vond om zich in te laten met een &#8216;van de leg geraakt ziekelijk kapoentje&#8217;.
De grote vraag is natuurlijk waarom de boeken van Wolkers zo&#8217;n commotie veroorzaakten in de jaren zestig. De ophef gold in eerste instantie de onverbloemde beschrijving van seksualiteit (de Trouw-criticus; &#8216;O, wat is hij een stoer jongetje&#8217;), maar dat is als reden te triviaal, daarom was zijn werk nog niet gevaarlijk. Gevaarlijk was Wolkers omdat hij als geen ander vertolker was van het generatieconflict en juist daar moet de generatie na hem, die van de babyboomers, zich mee hebben geïdentificeerd. Vanaf de verhalen in zijn debuut Serpentina&#8217;s petticoat (1961) tot zijn meesterwerk Terug naar Oegstgeest (1965) tot De doodshoofdvlinder (1979), steeds weer schreef Wolkers zijn bekrompen calvinistische jeugd van zich af. &#8216;Ik vervloek hen die mij hebben voortgebracht,&#8217; noteert hij in zijn debuut. Niet al zijn gretige lezers waren van gereformeerden huize, maar dat deed er niet toe, want de zwartekousenkerk was exemplarisch voor het zuinige, preutse en angstige Nederland van de jaren vijftig. De &#8216;huispotentaat&#8217; die Wolkers&#8217; vader was, stond voor alle onuitstaanbare patriarchen die de scepter zwaaiden over de hoekstenen der samenleving.
De seksualiteit, dat was een van angstige dingen die onderdrukt moesten worden. In &#8216;Het tillenbeest&#8217;, het eerste verhaal uit Serpentina&#8217;s petticoat, heet het al hatelijk: &#8216;Wij zijn thuis orthodox. Ik heb mijn moeder dus nooit anders gekend dan zwanger en zogend.&#8217; Hoé je zwanger werd, daar werd thuis niet over gerept; boven het ouderlijk bed hing slechts de eenvoudige spreuk &#8216;Dient den Here&#8217;. In &#8216;Dominee met strooien hoed&#8217; uit Gesponnen suiker (1963) stelt het ene jongetje, met zijn ongezond kromme rug, het andere jongetje met &#8216;hese stem&#8217; voor om te &#8216;geilpompen&#8217;, waarna hij met halfgesloten vuist snelle op- en neergaande bewegingen voor zijn gulp maakt. Het andere jongetje denkt meteen aan het boekje Stomme zonde, waarin beschreven staat dat de onaneerder getroffen zal worden door ruggenmergstering.
Maar de gruwel van de gereformeerde opvoeding ging verder, als het geloof ergens angst voor veroorzaakte, dan was het voor de dood. Het calvinisme huldigt, als bekend, de predestinatieleer, die zegt dat al voor je geboorte vaststaat of je na je dood tot de hemel verheven wordt of tot de hel verdoemd. Wolkers beschrijft hoe zijn vader er vanzelfsprekend van uitgaat dat zijn zoon een verdoemde is. Hij is ook een getekende, hij heeft een litteken op zijn slaap, veroorzaakt door een prop lood die uit de stomende ketel naast zijn wiegje was gesprongen, waarin hij als baby met een longontsteking lag. De angst voor de dood werd door de vader ook gevoed. Als hij de tijdelijkheid van het leven benadrukte: &#8216;Je denkt dat het leven een lolletje is, dat er geen eind aan komt. Maar het is een damp, het vliegt voorbij&#8217; (&#8216;De dominee met de strooien hoed&#8217;). Als hij tijdens zijn dagelijkse bijbellezing leest over Abraham die bereid is, zo de Here het wil, zijn zoon Isaak te offeren en zijn eigen zoon hem vraagt of hij hetzelfde zou doen: &#8216;Ja zei hij; dus was ik altijd bang als mijn vader met stenen achterin de tuin bezig was, dat hij een offerplaats aan het maken was. Dat hij een bericht van God gekregen had&#8217; (Terug naar Oegstgeest).
Het mooist en pijnlijkst staat de afkeer van zijn vader, en alles waar die voor staat, opgetekend in het verhaal &#8216;De verschrikkelijke sneeuwman&#8217; in Serpentina&#8217;s petticoat. De hoofdfiguur ervan noemt zich een &#8216;slachtoffer van de gezegende vruchtbaarheid&#8217; van zijn ouders, omdat hij niet verder mag studeren. Als hij moet solliciteren voor zijn eerste baantje wikkelt hij voor hij naar huis terugkeert zijn hoofd in verband en wendt hij voor dat hij blind is geworden. Dat kun je niet anders dan symbolisch interpreteren: hij sluit zich zo rigoureus mogelijk van zijn ouders af. Later in het verhaal wijst hij op de elektrische schakelaar en barst hij uit tegen zijn vader: &#8216;Ik rolde me in een wollen deken, ging in bed staan, knipte het licht uit en liet me vallen. Zo bleef ik hijgend liggen wachten tot de klauwen van Satan door de dekens zouden slaan. Dat was jullie geloof! Slechts toereikend om nachtmerries bij kinderen teweeg te brengen. Jullie met je openbaringen van Johannes! De maan die in bloed verandert, sprinkhanen met leeuwenkoppen die door de lucht zweven! Ik wilde vroeger nooit iets afmaken, omdat ik dacht: het kan morgen wel de laatste dag zijn, wat heeft het voor zin.&#8217;
Is het dan verwonderlijk dat het werk van Jan Wolkers doortrokken is van de dood? Gruwelijke sterfscènes dist hij steeds weer op, sterke verhalen over haar dat doorgroeit na de dood en opgegraven lijken die ooit verkrampt tegen de deksel van hun kist hebben geduwd. Uitweidingen over hoe zijn jonge hoofdpersonen, in navolging van de dierenoffers in de bijbel, het &#8216;kruipend gedierte dat een verfoeisel is&#8217; ritueel martelen en doden. Behalve met zijn opvoeding met de Heilige Schrift heeft Wolkers&#8217; obsessie voor de dood alles te maken met de vroege dood van zijn broer in de oorlog. In Serpentina&#8217;s petticoat wordt er al aan gerefereerd, in de romans Kort Amerikaans (1962) en Terug naar Oegstgeest vormt de dood van de broer de apotheose. In die romans is het &#8216;litteken van de dood&#8217; op het hoofd van de hoofdfiguur een Kaïnsteken, Gods vingerwijzing dat hij schuldig is aan zijn broers dood. Maar als iets schuld heeft aan die dood door difterie dan is het het geloof van de vader, dat voorschrijft dat inenten niet mag, omdat het toch Gods wil is die zal geschieden.
De benauwenis van het calvinisme en de dood van de broer, het zijn de drijfveren van het schrijversschap van Jan Wolkers. Het zijn die autobiografische wortels die zijn vroege werk een elektrische spankracht geven. Een intensiteit die je als lezer nog steeds niet in de koude kleren gaat zitten. Het toeval wilde dat Wolkers&#8217; strikt particuliere beweegredenen en zijn pogingen zich van de doem te bevrijden, samenvielen met het verlangen van een nieuwe generatie. Wolkers verzet zich tegen de dood door het leven te omarmen, daarin, in het eenmalige leven, moet het gebeuren. Tegenover de haat voor de kerk staat zijn liefde voor de natuur, tegenover de strikte gereformeerde regels en de dreiging van de dood staat de seksuele losbandigheid, tegenover het benepen burgerdom het gretige leven van de bohème.
En dat wilden de jongeren die na de oorlog werden geboren ook: zich bevrijden. Ze moeten zich hebben gelaafd aan de vrijgevochten kunstenaars die de boeken van Wolkers bevolken, aan het leven zonder taboes, aan het bestaan voorbij de schaamte. Ze zijn non-conformisten, zijn hoofdpersonen, soevereine individuen die zich door God noch gebod de wet laten voorschrijven. Wolkers werk liet, zou je kunnen zeggen, een beweging zien die zich in de loop van de jaren zestig ook in Nederland voltrok: zijn personages laten de bekrompen kleinsteedsheid van hun geboortedorp achter zich en trekken naar de grote stad, ruilen de theemuts van het gezin voor het volle leven. En dan is er nog iets dat de babyboomers moet hebben aangesproken. Wolkers zingt permanent een loflied op de jeugd, op alles wat jong en sterk is en mooi. Wie dat niet is, is een &#8216;dooie lul&#8217;.
Jan Wolkers heeft zich, aan die indruk ontkom je niet als je zijn oeuvre herleest, ontworsteld aan zijn worgengelen. En Nederland wordt al een hele tijd bevolkt door louter autonome individuen, door gezellig vrijgevochten burgers die hun eigenzinnigheid dagelijks als een trofee oppoetsen. Allemaal zijn ze forever young. Is het dan vreemd dat Wolkers is uitgeschreven? Natuurlijk, hij heeft de laatste jaren een aantal enthousiasmerende essaybundels geschreven en daarnaast heeft hij de ene na de andere kolossale beeldhouwopdracht vervuld. Maar sinds De onverbiddelijke tijd (1984) heeft hij, ondanks een aantal vooraankondigingen, geen roman meer gepubliceerd. Is het toeval dat hij in zijn een na laatste roman, Gifsla (1983), een schrijver opvoerde, opgebouwd uit alle vooroordelen die de kritiek tegen zijn latere werk had, en dat hij die aan het eind liet sterven?
Het latere werk van Jan Wolkers &#8211; vanaf De doodshoofdvlinder, plus de eerdere roman De kus &#8211; is lang niet zo slecht als de critici venijnig beweerden. Integendeel, je ziet eraan dat Wolkers een vakman is, die nog volop gebruik maakt van de ingrediënten waar hij het patent op had; de gebeeldhouwde bijbelse taal, het scherpe oog voor details, de mythisch geworden herinneringen aan zijn jeugd. Het verschil is dat het vroege werk geschreven moest, dat de noodzaak ervan van de pagina&#8217;s spatte. In het latere werk worden de bekende ingrediënten ingezet in een literair spel, waarin Wolkers lonkt naar kitsch en camp en verbaal zijn niet geringe spierballen laat rollen.
Misschien betekent het feit dat de noodzaak is verdwenen dat Jan Wolkers gelukkig is, zoals zoveel Nederlanders tegenwoordig welvarend en gelukkig zijn. Laten we daarom de leeuw, die zo nu en dan vanaf zijn eiland Nederland opschrikt met een brul, alle lof geven die hem toekomt. Want er zijn weinig schrijvers die zoveel ijzersterke boeken &#8211; de verhalenbundels Serpentina&#8217;s petticoat en Gesponnen suiker, de romans Kort Amerikaans, Een roos van vlees en Turks fruit &#8211; op hun naam hebben staat als hij. En dan heeft hij ook nog Nederland helpen bevrijden.
</div>

Jan Wolkers, een machtige arend in de letteren

<div class="wpg-element lead-bold">
Een schrijver en een historicus, van origine buitenlanders, buigen zich over de eigenaardigheden van hun gastland en zijn inwoners. Wat is er nog Nederlands aan Nederland?
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
‘Het spijt me,’ zegt José Rentes de Carvalho, ‘maar in mijn ogen zijn Nederlanders niets veranderd.’ Hij verontschuldigt zich nog een keer – ‘het spijt me’ – maar iets anders kan hij er niet van maken.
Dat doet pijn. De Portugees-Nederlandse schrijver is per slot van rekening de meest eloquente beschimper van onze volksaard. Dertig jaar geleden al weer publiceerde hij Waar die andere God woont, een geestig en liefdevol ‘scheldschrift’ waarin hij de zuinigheid, vergaderdrift, middelmatigheid, bedaardheid, regelzucht, lompheid, kuddegeest, zendingsdrift, wansmaak en saaiheid van de Hollander hekelde. En dat is allemaal dus nog precies hetzelfde.
Als je afgaat op het debat dat woedt over de vaderlandse identiteit zou je juist zeggen dat Nederland de afgelopen decennia zo sterk is veranderd dat ‘we’ niet meer weten wie we zijn. Nederland is een land met een identiteitscrisis, dat wordt om de zoveel weken weer geconstateerd op een van de opiniepagina’s van de grote kranten. Omdat we zelf niet heel veel verder komen dan die psychopathologische constatering, en omdat het misschien typisch Nederlands is dat we onszelf het liefst laten verklaren door buitenlanders – de laatste grote overzichtswerken over de vaderlandse geschiedenis werden door beroemde buitenlandse historici als Simon Schama en Jonathan Israel geschreven – daarom hebben we twee buitenlandse gasten uitgenodigd voor een herendiner, om te vertellen wat er nog Nederlands is aan Nederland.
Rentes de Carvalho (1930) kwam in 1956 twee weken naar Amsterdam om een vriend te helpen bij het schrijven van rapporten – hij ontmoette een meisje en woont er nog steeds. James Kennedy (1963) is zoon van een Nederlandse moeder en een Amerikaanse vader en groeide op in Orange City, een nederzetting van Nederlandse immigranten in Iowa. Als historicus maakte hij naam met twee boeken over Nederland: Nieuw Babylon in aanbouw, over hoe de Nederlandse regenten bogen voor de revolutie van de jaren zestig, en Een weloverwogen dood, over het euthanasiedebat hier te lande. Deze zomer heeft hij zich ook echt in Nederland gevestigd, omdat hij tot hoogleraar contemporaine geschiedenis is benoemd aan de Vrije Universiteit.
Nog voor het gesprek begint, wil James Kennedy iets kwijt. ‘De hele discussie over nationale identiteit,’ zegt hij voorzichtig, ‘is tekenend voor Nederland. Dit is het land van de consensus, van het vermijden van conflicten. Als het over de eigen identiteit gaat, overheerst hier het idee dat we een model moeten vinden dat door iedereen gedeeld wordt, dat we bij elkaar zouden moeten komen en het dan eens worden. Het heeft een hoog gehalte van: samen komen we er uit.’ ‘Dat is typisch Nederlands!’ roept Rentes de Carvalho enthousiast. ‘Het idee dat je over de eigen identiteit moet vergaderen, en er aan het eind van de vergadering uit bent.’ Hij spreekt ‘vergaderen’ uit alsof het het allervieste woord is dat hij kent. En vervolgt: ‘Dan moet er wel een voorzitter zijn die zegt: “De vergadering is geopend.— En dan tien agendapunten.’
En dus beginnen we opgewekt met agendapunt één: de geschiedenis. Een van de noties die telkens een rol speelt bij het debat over de Nederlandse identiteit is het bewustzijn van het eigen verleden. Geen land kent zijn geschiedenis zo slecht.
‘Dat komt,’ legt Kennedy uit, ‘omdat Nederland de laatste decennia zo vernieuwingsgezind is. Dan denk je snel: wat doet de geschiedenis ertoe. Als je zo pragmatisch bent als de Nederlanders, speelt de geschiedenis geen enkele rol van betekenis.’
‘Maar als je uit het Rifgebergte komt,’ valt Rentes de Carvalho hem in de rede, ‘of uit Anatolië en je bent heel trots op je geschiedenis en je komt een land binnen dat niet zo trots is – hoe raak je er dan van overtuigd dat Nederland de moeite waard is als natie? Nederland loopt op tegen mensen die zich gevoelsmatig veel beter en groter voelen. Een Turk voelt zich beter dan een Nederlander. Amerika is heel groot, daar nemen buitenlanders de trots van het land wél over.’ ‘Amerika,’ zegt Kennedy, ‘is een land van superlatieven, vertegenwoordigd door grootheid en macht en universele idealen waarbij je je kunt aansluiten. Dat is veel moeilijker voor een klein land.’
Rentes de Carvalho: ‘Nederlanders zeggen: we zijn ooit groot gewéést. Net alsof ze nu klein zijn. Maar Nederland is groter dan ooit, rijker dan ooit, machtiger dan ooit. Maar het dringt niet door.’
Kennedy knikt instemmend: ‘Ik denk dat de geringe rol die de nationale geschiedenis speelt in het Nederlandse zelfbewustzijn zeker iets te maken heeft met het feit dat het een klein land is waar veel minderheden leven en waar je altijd pragmatisch oplossingen moet vinden. En wat gebeurt er als je de traditie wel aan de geschiedenis koppelt? Dan word je als klein land alleen maar teleurgesteld. Kijk maar hoe het Nederlandse zelfbewustzijn als land van vrede en neutraliteit heeft geleid tot een diepe teleurstelling rond Srebrenica. Wat bereik je ermee om altijd terug te grijpen op die eeuwige Gouden Eeuw toen Nederland nog wél groot was? Steeds meer dringt het besef door dat die macht van toen niet meer te realiseren valt. Bij de discussie over de nationale identiteit is er ook sprake van een gevoel van machteloosheid: wij Nederlanders kunnen geen nationaal idee handhaven of in het leven roepen, want daar hebben wij de macht niet voor.’
‘Maar,’ werpt Rentes de Carvalho tegen, ‘ik vind dat Nederlanders ten aanzien van buitenlanders verschrikkelijk trots zijn op zichzelf: we zijn kundig, groot, in staat om zaken te doen! Ze hebben volgens zichzelf een hele rij goede eigenschappen. En plotseling, als ze over zichzelf nadenken, zijn ze daar níét trots op. Dat vind ik tegenstrijdig.’ Het voorgerecht wordt geserveerd en Rentes de Carvalho vraagt fluisterend: ‘Vindt u het heel erg als ik mijn jasje uitdoe?’ Kennedy kijkt hem verbaasd aan om zijn on-Nederlandse vertoon van hoffelijkheid. Rentes de Carvalho prikt in zijn salade, en zegt nog een keer dat er niets veranderd is in Nederland, sinds de jaren vijftig. Toen waren de meisjes lief, vrij en gewillig, dat zijn ze nu nog steeds. ‘Het was in de jaren vijftig in Nederland veel makkelijker om met een meisje naar bed te gaan dan in Parijs!’
Kennedy geeft het gesprek weer een ernstige wending: ‘Ik denk dat er geleidelijk wel wat veranderd is. Het gidslandidee staat onder druk. Dat is een tendens sinds de jaren tachtig. Begin jaren tachtig heeft Nederland zich enorm geprofileerd met de vredesbeweging en de hollanditis, maar na 1986 leek dat niet meer van belang. Het progressieve deel van de natie onderscheidde zich tegelijk met het idee dat er hier in ieder geval geen etnische haat bestond, geen extreem-rechts, zoals in Duitsland. Maar er is steeds meer twijfel ontstaan over wat de missie van Nederland is.’ Heeft dat ideale, verdraagzame, anti-racistische Nederland trouwens ooit echt bestaan? In Waar die andere God woont beschrijft Rentes de Carvalho hoe buitenlanders in de jaren zestig al werden gediscrimineerd. ‘Toen werden er al Turken in de gracht gegooid!’ herinnert hij zich. ‘Maar nog steeds roepen Nederlanders dat ze niet racistisch zijn.’ ‘Minder hard,’ nuanceert Kennedy. ‘In Nederland wordt het probleem van de nieuwkomers nu zo intens ervaren, omdat het land zelf niet echt de middelen heeft om de eigen idealen te articuleren, om op een eigen natuurlijke manier gezag te hebben.’
Maar Rentes de Carvalho heeft het gevoel dat hij beet heeft, en gaat door over het zelfbeeld van de Nederlander, waar geen jota van klopt. ‘Nederlanders houden wél van een leider, ondanks het feit dat ze democratisch en individualistisch heten te zijn. Naar mijn ervaring zijn Nederlanders helemaal geen individualisten. Kijk naar de vrijetijdsbesteding. Wat doen Nederlanders dan? Ze gaan fietsen. Met dezelfde pet en shorts, anders hoor je niet bij de groep. Ik ben er altijd een beetje bang voor als een grote groep Nederlanders een leider krijgt.’
Kennedy bewaart zijn rust: ‘Nederlanders hebben een dubbelzinnige verhouding tot leiders, tot regenten. Ze eisen hun zegje op, maar gaan wel mee, passen zich aan. Het is niet slecht om door regenten geregeerd te worden, als ze maar een beetje fatsoenlijk zijn, en niet te veel willen. Maar ik vind het opvallend hoe ook na Fortuyn mensen zich kunnen vinden in een politiek die nog steeds vrij elitair van opzet is en wordt bepaald door grijze oude mannen die weten wat goed is voor het land.’
Het hoofdgerecht wordt opgediend en we gaan over op het volgende agendapunt: tolerantie. In een essay in het boek De lege tolerantie stelt Kennedy dat tolerantie niet ver af staat van veredelde onverschilligheid.
Kennedy weegt zijn woorden: ‘Er is wel een tendens dat Nederlanders onverschillig zijn. Als je mij met rust laat, laat ik jou met rust. In dat opzicht is het verheffen van tolerantie tot een deugd, een miskenning van wie Nederlanders zijn. Maar als je zegt dat onverschilligheid aanwezig is in Nederland betekent dat niet dat er een gebrek aan gemeenschapszin is. Ik woon nu zelf in Nederland en zie hoe buren met elkaar omgaan. Dan zie je aan de ene kant uiterste onverschilligheid: ik hoef en ik wil niks van je weten. Maar aan de andere kant is er ook een oplettend element aanwezig. Bepaalde dingen mag je niet doen en andere dingen zijn vereist. Ik voel aan dat je niet te lang in de achtertuin moet gaan staan, waar je zicht hebt op de achtertuin en het huis van de buren. Dat hoort niet, want dat is gluren.’
‘In Portugal,’ vertelt Rentes de Carvalho, ‘kun je de buren niet tegenkomen zonder elkaar uitvoerig te begroeten en een praatje te houden. Ik heb hier in Nederland ontzettend aardige buren. We komen bij elkaar over de vloer, maar als ik ze voor de deur ontmoet, kijken ze mij soms niet eens aan. Ze hebben haast, een programma in hun hoofd: ze moeten boodschappen doen. Dat is van een grofheid, waar ik van bevries. Later bellen ze wel: komen jullie bij ons koffie drinken? Er is een dichotomie in geslopen, die niet menselijk is.’
Nieuw agendapunt: individualisme. Rentes de Carvalho onderbreekt de voorzitter: ‘Nederlanders zijn niet individualistisch!’ Voor een keer is Kennedy het roerend met hem eens: nee, we zijn niet individualistisch. Hij legt uit: ‘Individualisme betekent dat je eigenlijk geen mening hebt over hoe de samenleving ingericht zou moeten zijn. Nederlanders kunnen onverschillig zijn tegenover hun buren, maar ze vinden wel dat er een bepaalde ordening moet zijn en dat daar ook met elkaar aan gewerkt moet worden. Er leeft een sterke behoefte aan een geregelde maatschappij.’
Rentes de Carvalho blijft hangen bij de onverschilligheid: ‘Wat ik nóóit heb meegemaakt in andere landen is dat ik niet welkom ben in bepaalde cafés. Je komt hier binnen en je merkt: ik ben niet welkom. Er ontstaat leegte om je heen, je voelt: ik hoor er niet bij.’
Kennedy: ‘Je zou kunnen zeggen dat gezelligheid eigenlijk de positieve kant van onverschilligheid is.’ ‘Da’s een goeie,’ roept Rentes de Carvalho.
Kennedy: ‘Iedereen die er hóórt te zijn, is er. Iedereen die er niet bij is, doet er niet toe. In dat opzicht heerst er in Nederland een groepsgeest. Zo uit de zorg om de gemeenschap zich ook. Er leeft hier geen onverschilligheid tegenover de orde, de organisatie, hoe mensen met elkaar om zouden moeten gaan. Maar dat is niet hetzelfde als een grote bekommernis: je ontfermen over specifieke mensen.’
Wat zijn, vragen wij, laatste agendapunt, onvervreemdbaar Nederlandse eigenschappen die de tand des tijds hebben doorstaan? ‘Ondanks het feit dat er ten onrechte zoveel WAO’ers zijn,’ zegt Rentes de Carvalho, ‘wil ik vaststellen: het arbeidsethos bestaat nog. Er zijn mensen die verdómd hard werken en zij zeuren niet. Een Nederlander zal als hij luciferdoosjes wil verzamelen zijn best doen álle luciferdoosjes uit de hele wereld te verzamelen. Terwijl een Portugees na twee of drie dozijn doosjes zal zeggen: nu is het genoeg. De capaciteit om je op één doel te richten, en dat in groepsverband, als team, dat is opmerkelijk aan Nederland. Dat is positief. Negatief is dat een man zijn vrouw belet om haar haar vaak te wassen omdat dat zoveel water kost.’
‘Het verbaast mij ook nog steeds hoe zuinig Nederlanders met geld kunnen zijn,’ beaamt Kennedy. Rentes de Carvalho: ‘De mevrouw die bij ons de bibliotheek bestierde van de faculteit der letteren van de Universiteit van Amsterdam goot de restanten in de koffiemelkkannetjes bij elkaar. Heel Nederlands. Het is een pathologie van de zuinigheid.’
Kennedy duidt de pathologie: ‘Zuinigheid past in de verantwoordingscultuur van Nederland, waarin je je als individu verantwoord moet gedragen. Je kunt dat ook zien in de lage abortuscijfers. In de seksuele omgang mag je doen wat je wilt, maar zorg wel dat je dat verantwoord doet. In zijn oorsprong is dat een religieus geïnspireerd gevoel: een individu moet verantwoording afleggen tegenover een god die dat van hem of haar vereist. Maar het is ook een idee met een sterke rationele inslag. Het rationele heeft de overhand gekregen: ik wil de dingen moreel goed doen, dat ben ik verschuldigd tegenover anderen, of tegenover de wereld. Ben ik wel goed voor het milieu, zulk soort dingen. En tegelijk wijzen ze met de vinger naar het buitenland en zeggen: dat is niet verantwoord.’
‘En daardoor zeggen ze: ik ben beter dan jij,’ sneert Rentes de Carvalho.
‘Maar dat is niet meer vol te houden,’ zegt Kennedy. ‘Het wederzijdse vertrouwen dat iedereen het verantwoord zal doen, is de laatste tijd juist in het geding gekomen. Als we over een Nederlandse identiteitscrisis kunnen spreken, dan is dat een belangrijk onderdeel ervan. Dat je mensen op straat niet meer vertrouwen kunt, of het nu burgers zijn of nieuwkomers zonder burgerschap. Want kenmerkend voor een verantwoordingscultuur is dat je de regels geïnternaliseerd hebt. Eén blik van de buren moet voldoende zijn, en dan ben je weer gecorrigeerd. Deel van de crisis is dat de blik van de buren niet meer voldoet.’
</div>

Jeroen Vullings

Tweegesprek Rentes de Carvalho en James Kennedy over Nederland, ‘Samen komen we eruit’

<div class="wpg-element lead-bold">
De heilstaat waar links naar streefde is in Nederland bereikt. Maar niemand weet zich er raad mee. Wat moeten we nu doen? De schrijvers Manon Uphoff en Marcel Möring proberen daar een antwoord op te vinden. Links zijn gaat van au tegenwoordig.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
&#8216;Ik weet niet hoe links ik eigenlijk ben,&#8217; zegt Manon Uphoff. &#8216;Ik heb alles in me om rechts te zijn,&#8217; roept Marcel Möring.
In het verzengend warme zijzaaltje van het Grand Café Eerste Klas in het Amsterdamse Centraal Station wordt een verkoelend dessert opgediend. We praten al een paar uur lang over iets waar Nederlandse schrijvers zich meestal niet onomwonden over uitlaten: over politiek. Maar íédereen praatte opgewonden over politiek de afgelopen anderhalf jaar en Marcel Möring en Manon Uphoff mengden zich ook nog eens in het publieke debat. Möring schreef opiniestukken voor de krant en liet zich, tamelijk ongebruikelijk voor een schrijver, uit over de PvdA, Pim Fortuyn en de Nederlandse partijpolitiek. Uphoff betoonde zich fel over het debacle in Srebrenica.
Ze zijn links, daar zijn ze het aan het begin van het gesprek over eens. Hebben altijd braaf links gestemd. &#8216;Mijn hele leven heb ik iets anders willen stemmen dan de PvdA, maar er was geen alternatief,&#8217; zegt Möring dan nog ferm. Vrolijk halen ze herinneringen op aan de eerste demonstraties waaraan ze deelnamen. Möring ging de straat op tegen Franco. &#8216;Verder heb ik nooit meer in mijn leven gedemonstreerd,&#8217; geeft hij toe. &#8216;Ik ben ook maar één keer naar een popconcert geweest, daarna nooit meer. In gemeenschappelijke dingen ben ik niet echt goed.&#8217;
&#8216;Voor mij,&#8217; zegt Uphoff, &#8216;begon het met een stuk feminisme.&#8217;
Möring veert op: &#8216;Je zei: een stuk feminisme.&#8217;
Uphoff: &#8216;Dat mag niet, hè? Dat is lelijk. Maar dat hoort wel bij het feminisme. Ik was heel jong. Het moet rond mijn vijftiende, zestiende geweest zijn: een beetje dwepen met een meidengroep. Ik heb op de middelbare school nog meegedaan aan een abortusdemonstratie. In de provincie. We demonstreerden in het dorp Vreeswijk, een mooi conservatief plaatsje. Ik ben toen met eieren bekogeld.&#8217;
&#8216;Niet-geslachtsrijpe meisjes die voor abortus demonstreerden,&#8217; mompelt Möring dromerig.
Maar nog voor we aan het voorgerecht toe zijn slaat de twijfel toe. Zeggen dat je links bent, gaat in deze tijd waarin het linkse levensgevoel niet meer vanzelfsprekend is, gepaard met omstandige historische verklaringen, verontschuldigende zelfexplicatie en de weergave van de familiestamboom. Links zijn gaat van au tegenwoordig. &#8216;Ik ben,&#8217; biecht Möring op, &#8216;een zeer onwaarschijnlijke linkse stemmer. Mijn vader zei altijd: jij wilt links zijn, maar je wilt er goede pakken bij dragen. Dat is ook zo. Ik raak wel ontroerd bij de linkse geschiedenis. Dat wil niet zeggen dat mijn ogen volschieten bij de Internationale – daar heb ik ook bij het volkslied geen last van. Maar vooral als je uit het noordoosten van het land komt, zoals ik, en je komt in de veenkoloniën, waar zo lang gestreden is voor heel basale dingen, dan raak je ontroerd. De veenkoloniën werden bestuurd vanuit het westen van het land door rijke industriëlen, dat was kolonisatie binnen Nederland.&#8217;
&#8216;Maar romantiseer je nu niet?&#8217; vraagt Uphoff voorzichtig.
Möring: &#8216;Het is wel romantisering die is gebaseerd op daadwerkelijke geschiedenis. Die mensen leefden met z&#8217;n tienen in een plaggenhut en hebben ervoor gevochten om eruit te komen.&#8217;
Maar van de strijd van Domela Nieuwenhuis belanden we toch onvermijdelijk binnen de kortste keren bij de huidige malaise van links. &#8216;De PvdA,&#8217; betoogt Uphoff, &#8216;heeft er alles aan gedaan om de arbeider te bevrijden en sinds kort is hij redelijk bevrijd, althans de autochtone arbeider. Maar met de welvaart weet hij zich in principe geen enkele raad. De hele bevolking in Nederland weet zich er geen raad mee. Wat moeten we doen nu de heilstaat is bereikt?&#8217;
&#8216;Ik denk,&#8217; peinst Möring, &#8216;dat de fout van links is, dat het niet heeft ingezien dat behalve het bereiken ook het behouden van iets de moeite waard is. Links heeft zich altijd gedefinieerd als progressief, wij gingen vóóruit. Je hoort nooit iemand zeggen: het visioen van Joop den Uyl dat iedereen een eigen autootje moest hebben is er nu. In principe kan ieder kind naar de universiteit – dat behouden, dat is goed en dat is ook links. Misschien moet links wel toegeven dat het conservatief is.&#8217;
Uphoff: &#8216;Maar het is toch een probleem dat er geen visie is die verder gaat dan het ideaal van iedereen een baan, een huisje, een auto? Ik ben dat in ieder geval als bekrompen en benauwend gaan ervaren.&#8217;
Möring: &#8216;Maar is het niet ook een visie als je dingen wilt behouden? Laten we zeggen: het welvaartseiland waar we op leven, met al de sociaal-democratische verworvenheden die we nu alweer aan het verliezen zijn. Laten we zeggen: Nederland zoals Nederland was zo rond het eind van de jaren tachtig, begin van de jaren negentig.&#8217;
&#8216;Dat vond ik een vreselijke tijd!&#8217; roept Uphoff uit.
&#8216;Wat was er dan zo erg aan?&#8217; vraagt Möring.
Uphoff schuift haar soepkom opzij en gaat er goed voor zitten. &#8216;Het was kil. We leefden van elkaar en van de werkelijkheid afgesneden. Ik wil niet fatalistisch klinken, maar een jaar of vier, vijf geleden merkte ik dat ik zelf leek mee te gaan in de roes. De roes van dingen hebben, dingen kopen, hoe je interieur eruitziet, hoe je gekleed bent, een tweede huisje, alleen nog maar op vakantie gaan als je zeker weet dat je vrienden die keuze ook goedkeuren. Ik vond het een worsteling om aan die druk te ontsnappen. Ik dacht: mag het ook nog ergens over gáán! Toen ontstond ook de discussie dat er geen idealen meer waren. En dat die ook niet nodig zijn.
Wat mij toen heeft teleurgesteld is dat Nederland zo op zichzelf gericht was. Het was ook de tijd van het verenigd Europa en de oorlog in het voormalig Joegoslavië. Voor mij was het juist de periode waarin mijn politieke belangstelling groeide. Mijn partner is in 1991, een jaar nadat de oorlog daar begon, naar Nederland gevlucht. Ik heb hem toen leren kennen en heb jaren met die oorlog in het hart van Europa meegeleefd. Als kind van een generatie die was opgevoed met het idee dat iets als de Tweede Wereldoorlog nooit meer voor zou komen. Nederland heeft nul-komma-nul visie op het conflict in Joegoslavië ontwikkeld. Kennelijk was het principe: wij zijn een rijk warenhuisje.&#8217;
De ober brengt het hoofdgerecht en bij de aardappelkroketjes komen we weer terecht in de tijd van Domela Nieuwenhuis, toen &#8216;arbeider&#8217; en &#8216;het volk&#8217; nog onproblematische begrippen waren. &#8216;Waar ik een beetje moeite mee heb,&#8217; begint Uphoff, &#8216;is dat de meeste mensen die praten over het volk, of de gewone man zelf uit een gegoed milieu komen. Het milieu waar ik uitkom kan ik niet zo goed classificeren. Want het was niet één milieu. Het was een constante strijd welk milieu zou overwinnen en die strijd is nog lang niet beslecht. Aan de ene kant had ik het uitzicht op de onderklasse van de Nederlandse samenleving; aan de andere kant op de bovenklasse, althans economisch gezien. Een van mijn broers ontwikkelde zich tot multimiljonair. In dezelfde tijdspanne gleed een oudere zus van mij af naar de bijstand, met alcoholische mannen, mishandeling en al. Bedenk alle bagger maar en plaats dat bij haar. Mijn vader was rechts, en zeer katholiek met de bijbel, en mijn moeder zo rood als een kroot. Zo werd het met de mond beleden, de praktijk was anders. Ik weet daardoor niet wat dat is, de gewone man.&#8217;
Ze neemt een slokje wijn en voegt eraan toe: &#8216;Ik voel ook niet automatisch compassie als het iemand beroerd gaat. Omdat ik gezien heb hoeveel compassie bij mensen zelf gesmoord kan worden als ze onderaan bungelen. Ik heb ook niet het romantische idee dat de gewone mens eigenlijk een beter mens is dan ik. Armoede adelt, eenvoud is eigenlijk beter – allemaal onzin. Maar als er een mogelijkheid is om iemand van de onderste tree van de maatschappij een treetje hoger te krijgen, dan stopt er ongelooflijk veel ellende.&#8217;
Möring: &#8216;Het merkwaardige is dat ik ook geen enkele verbondenheid voel met de gewone man. Ik moet er niet aan denken dat ik de hele dag bij de gewone man moet zijn. Zelfs liever helemaal niet. En tegelijkertijd voel ik een enorme compassie voor de kleine man of de kleine vrouw. Die dingen staan volledig los van elkaar.&#8217; &#8216;Dat begrijp ik niet helemaal,&#8217; zegt Uphoff.
&#8216;Ik ook niet,&#8217; zegt Möring. Hij zwijgt even, en vervolgt: &#8216;Ik voel überhaupt weinig voor de medemens. Als het aan mij ligt, zit ik op een onbewoond eiland. Als er maar voldoende boeken zijn. Maar ik heb wel een sociaal rechtvaardigheidsgevoel, wat ik erg vervelend vind, en waardoor ik dus links ben. Waarschijnlijk tegen mijn zin, want ik was als rechts mens veel beter geweest.&#8217;
Uphoff, begripvol: &#8216;Je had liever rechts willen zijn, maar iets weerhoudt je.&#8217;
Möring knikt. &#8216;Ik veroordeel mensen die voor zichzelf leven, die niet in staat zijn om zoals de filosoof Levinas zou zeggen, zichzelf in de blik van de ander herkennen. Dat vind ik iets onvoorstelbaars. Ik ben er ook van overtuigd dat de meeste ellende van de wereld daarvandaan komt. Ik behoor niet tot de linkse mensen die rijkdom verkeerd vinden, of een dure smaak. Maar ik vind het wel verkeerd als jij al die dingen hebt en niet in staat bent tot empathie, tot compassie en ook de bereidheid hebt om die empathie te zoeken, om te kijken naar andere mensen. Als je niet in staat bent om in Rotterdam, aan de singel waar ik woon, een nacht wakker te liggen van een kind dat ergens in de wereld wordt vermoord. Als je dat niet kunt, is er iets heel erg mis met je.&#8217;
Uphoff: &#8216;Is dat niet net wat de afgelopen jaren gebeurd is? Dat het je onmogelijk wordt gemaakt om die empathie echt te voelen?&#8217;
Opeens raakt Möring geëmotioneerd. &#8216;Er is niemand die je iets verbiedt, er is niemand die het van je weghoudt,&#8217; zegt hij vol vuur. &#8216;Het enige wat je moet doen is je gevoeligheid ontwikkelen. En bereid zijn om wat te voelen. Want het leven wordt minder leuk.&#8217;
Uphoff: &#8216;Maar ik merk zelf, terwijl ik toch niet echt een bikkelhard mens ben, dat mijn eigen gevoeligheid, zonder dat ik dat wil, wel degelijk wordt aangetast.&#8217;
Möring: &#8216;Maar de momenten waarop het ertoe doet, dan is die er toch? Neem de dag waarop het standbeeld van Saddam Hoessein werd omgetrokken. Dat standbeeld deed me geen zak. Maar er loopt daar een vrouw rond met een klein meisje van zes jaar aan haar hand, en ik zie opeens dat meisje en denk: hoe slecht die oorlog misschien ook was, dat meisje gaat misschien volgende week naar school, misschien gaat ze over zes jaar wel naar de middelbare school en is ze in staat dokter te worden, of tandartsassistent. Ik zie dat meisje lopen en dat is het moment dat ik compassie kan voelen met iemand van de Iraakse bevolking.&#8217;
&#8216;Dat kun jij altijd, op elk gewenst moment?&#8217; vraagt Uphoff nieuwsgierig.
&#8216;Ik kan het? Ik heb er voortdurend last van!&#8217; zegt Möring met stemverheffing.
&#8216;Ik weet nog wanneer ik het níét had,&#8217; bekent Uphoff. &#8216;Ik had het niet die keer dat ik een groep Servische vrouwen zag huilen om hun mannen en zonen die waren vermoord. Het was een gejammer en geween en haren getrek. Het liet me koud, en dat vond ik een schokkende ervaring. Ik merk dat er momenten zijn dat er blijkbaar toch een schuif voor mijn gevoeligheid komt. Dat vind ik heel onaangenaam.&#8217;
Möring: &#8216;Waar het om gaat is je houding ten opzichte van het leed in de wereld. Waarom ben ik links? Ik ben links omdat het leed de wereld uit moet.&#8217;
Uphoff: &#8216;Ik ben meer ambigu. Er zijn momenten dat ik compassie voel, maar soms is het verweven met ergernis. Bijvoorbeeld: als het het ideaal van links was om de arbeider te bevrijden, dan is het ergerlijk om te merken dat het diezelfde arbeider geen hol interesseert wat er om hem heen gaande is. Maar als ik dat denk, confronteert dat me meteen met de absurde instelling dat iedereen die het beroerder heeft dan jij een beter mens zou moeten zijn. Linkse mensen zijn niet beter dan rechtse.&#8217;
&#8216;Ik ben wel de laatste,&#8217; zegt Möring, &#8216;om te zeggen dat rechtse mensen geen goede mensen kunnen zijn. Maar ik had op school een economieleraar die zei dat het verschil tussen links en rechts was dat links heeft nagedacht. In zekere zin klopt dat wel. Je kunt rechts zijn zonder na te denken. Je kunt niet links zijn zonder na te denken, want dan kom je voor allerlei ingewikkelde problemen te staan.&#8217;
Uphoff: &#8216;Maar je kunt wel gesmoord worden in je eigen idealisme. Ik ga soms bij mezelf te rade hoe links ik eigenlijk ben. Je zou zelfs kunnen zeggen dat het failliet van links zich ook in mijzelf openbaart. Dat er een voortdurend zelfonderzoek is: waar sta ik voor en waar geloof ik nog in. De vooruitgangsgedachte is afgebrokkeld en wat komt daarvoor in de plaats? Fatalisme? Het heeft allemaal toch geen zin, dus laat maar waaien.&#8217;
&#8216;Maar Manon,&#8217; roept Möring, &#8216;heb jij illusies gehad?&#8217;
&#8216;Ja,&#8217; zegt Uphoff. &#8216;Jij toch ook?&#8217;
&#8216;Geen sociale,&#8217; zegt Möring beslist. &#8216;En ook niet over de verbetering van de mensheid. Wel illusies over de verbetering van één mens. Dat is ook wat in de talmoed staat: als je het leven van één mens redt, red je de mensheid.&#8217;
</div>

Marcel Möring en Manon Uphoff: ‘Wij zijn een rijk warenhuisje’

<div class="wpg-element lead-bold">
De man van de metamorfosen, zo zou je Leon de Winter kunnen omschrijven. Hij wisselde letterlijk van voorkomen, maar ook als schrijver, en veranderde van filmmaker in filmproducent. Voor zijn critici is hij ongrijpbaar. Over de hoofdpersoon van zijn nieuwe roman &#8216;God&#8217;s Gym&#8217;, een bestseller, zegt hij: &#8216;Hij is helemaal los komen te staan. Hoort nergens bij.&#8217; Alsof De Winter het over zichzelf heeft.Een gesprek over zijn vele gedaanten.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Leon de Winter is behoedzaam. Hij neemt de tijd om breeduit te formuleren, maar het is alsof hij elk woord eerst voorzichtig als een kleinood in zijn handen neemt, even vasthoudt en bekijkt en het dan pas tevreden los laat. Nadat hij zag dat het goed was. Dit is de man die in interviews wild om zich heen kon slaan naar zijn critici (&#8216;Stelletje oetlullen bij elkaar&#8217;). Die epaterend poseerde naast zijn Jaguar, gegoten in Armani-pak, sigaar in de hand: hier staat een bestsellerschrijver. Die in een woedend &#8216;J&#8217;accuse&#8217; van drie hele krantenpagina&#8217;s de houding van de Europese politiek en media ten aanzien van Israël gispte (&#8216;Ik beschuldig de Europese – inclusief de Nederlandse – media van incompetentie, gemakzucht en het kweken van begrip voor een bevrijdingsstrijd die geen bevrijdingsstrijd is&#8217;).
En nu spreekt hij haast verontschuldigende zinnetjes uit als: &#8216;Misschien werk ik ook misverstanden in de hand&#8217; (over de felle reacties die hij oproept). Of, over de gunstige ontvangst van zijn laatste boek God&#8217;s Gym: &#8216;Ik hoef me nu niet in allemaal ijdele kronkels te bewegen om antwoorden te vinden op de vraag waarom critici in het verleden zo akelig deden.&#8217; Of, over zijn rol in het publieke debat: &#8216;Er hoort natuurlijk een bepaalde mate van arrogantie bij, de vreemde gedachte dat mijn stem ook telt.&#8217;
Kennelijk is het heilzaam, positieve kritiek. &#8216;Aangenaam verrast is te zwak uitgedrukt,&#8217; zegt De Winter, met een blik van ongeloof in de ogen. &#8216;Ik weet niet hoe ik het moet duiden. Ik heb geen gas teruggenomen. Het is niet zo dat ik gedacht heb: ik moet veel voorzichtiger zijn, de critici kijken over mijn schouder mee. Ik weet niet waarom er opeens veel minder tegenwind bestaat.&#8217;
Hij vervolgt: &#8216;Het is kinderachtig, want ik roep altijd dat de kritiek me niets doet, maar ik vind het nu heel fijn. Waarom las ik de kritieken niet? Omdat het me vreselijk raakte, omdat ik ervan wakker lag en me voortdurend afvroeg: is dat zo, hebben ze gelijk of niet? Gelukkig kwam ik iedere keer weer tot de conclusie dat de critici ongelijk hadden.&#8217;
Dat hij de wind mee heeft, moet, denkt hij zelf, iets te maken hebben met &#8216;het 11 september-gevoel&#8217;. Zo&#8217;n tien jaar geleden maakte De Winter de eerste aantekeningen voor God&#8217;s Gym en wist hij dat hij een boek vol onrust wilde schrijven. Er moest iets catastrofaals gebeuren en daarna moest de wereld onherstelbaar veranderd zijn. Hij bedacht dit: hoofdpersoon Joop Koopman, een Nederlandse scenarioschrijver die in Californië woont, verliest zijn enige dochter. Na haar plotselinge dood raakt hij op drift en wordt hij zogezegd in de wereldgeschiedenis getrokken. Hij krijgt bezoek van een oude schoolvriend die in Israël is gaan wonen, voor de Mossad werkt en hem als informant wil ronselen. En hij komt in aanraking met een Marokkaans-Nederlandse jongeman, Omar, die na een reis naar het Berberdorp van zijn vader Allah heeft gevonden en zich, zo wordt gesuggereerd, bij een Al Qaeda-achtig terreurnetwerk heeft aangesloten.
&#8216;En toen,&#8217; vertelt De Winter, &#8216;gebeurde 11 september en dacht ik: dit is de onrust die ik wil hebben. Na 11 september is de politieke werkelijkheid onze huiskamer binnengekomen, heeft zich er genesteld, in ieder geval bij mij, in mijn psyche, en heeft helaas sterk bijgedragen aan een gevoel van onzekerheid. Dat was precies waar ik op dat moment aan werkte. Het 11 september-gevoel is voor mij het einde van een roes die heerlijk lang geduurd heeft. De roes van onkwetsbaarheid. Het idee dat we een prachtig leven kunnen leiden met al onze verworvenheden, vrijheden, zekerheden. Ik maakte me weinig zorgen dat er aan dat bestaan een einde zou komen. Een ijdele illusie. De ratio is op een afgrijselijke manier ten onder gegaan. Door de hevigheid en de felheid van de aanslagen, maar ook doordat ze de confrontatie zijn met een ouderwets soort Kwaad. Met een hoofdletter. Mijn verklaringsbehoefte houdt op bij 11 september. We moeten opeens weer allemaal klassiek religeuze modellen van stal halen, lijkt het, om dit kwaad enigszins te kunnen definiëren.&#8217;
En het vreemde was, zegt De Winter, dat de bodem voor zijn roman er al lag. Toen hij de eerste notities voor God&#8217;s Gym maakte, voelde hij al vaag de angst dat zijn geruststellende bestaan hem zou ontglippen. &#8216;Dat zijn privéstemmingen, die wel alles van doen hebben met heel grote bewegingen om me heen, waarvoor ik me voortdurend probeer open te stellen. Ik wil de tijdgeest in me toelaten.
In mijn allereerste boek hield ik alles abstract. Niets wilde ik bij name noemen, Amsterdam was A., Den Bosch &#8216;s-H. Toen het boek er was, dacht ik: dit is eigenlijk niet wat ik bedoel. Mijn plaats in de literatuur vond ik op dat moment belangrijker dan de wereld. Terwijl ik nu het gevoel heb: het gaat erom dat soort stemmingen te vangen, de emoties die tussen de nieuwsberichten zitten. Ik ben een nieuwsjunkie, lees zo&#8217;n tien tot vijftien kranten per dag. Dat voedt de gevoeligheid voor die stemmingen.&#8217;
Joop Koopman is, zou je kunnen zeggen, het prototype van de westerse mens. Iedereen om hem heen lijkt een geloof of een overtuiging te koesteren, is overtuigd joods, islamitisch of boeddhistisch, maar hij voelt, ook al is hij joods, met niets een binding. &#8216;Dat vind ik wel een mooi, positief aspect van Joop,&#8217; zegt De Winter vergenoegd. &#8216;Hij is helemaal los komen te staan. Hoort nergens bij.&#8217;
Daarmee lijkt hij niet alleen op zijn andere personages, die op een of andere manier een verhouding zoeken tot hun joodse identiteit, maar allicht ook op De Winter zelf. &#8216;Het enige wat ik weet, is dat zulke personages bijna vanzelfsprekend ontstaan als ik met een verhaal begin. Ze staan los van groepen, maar er is ook veel sentiment. Sentiment dat met hun jeugd te maken heeft, met een bijna kinderlijke ouderliefde waardoor ze zich belast voelen. Het is voor mij dubbel. Ik zoek als het even kan een positie op aan de rand. Ik wil niet meteen zeggen de marge, maar ergens aan de buitenkant. Tegelijkertijd kan ik me niet onttrekken aan de schoonheid van de traditie. Een paar dagen geleden stond ik in de tram en naast mij stond een joods meisje van een jaar of achttien met een jongen van wie ik ook meteen dacht: dat is een joodse jongen. Een heel volle tram en ze waren vreselijk verliefd. Dan schiet ik vol. Door de onschuld van de situatie. En omdat ik denk: weten ze dan niets van de wereld en het verleden! Dat je zo onbezonnen als joods meisje en joodse jongen zo verliefd kunt zijn. Ik zag een wereld vol gevaren, waar zij zich helemaal niet van bewust waren. De gevoeligheid daarvoor is vrij sterk.
George Steiner had het in een van zijn essays over het geweten als joodse uitvinding. De joden hebben de notie van het perfecte en het zuivere losgelaten op de mensheid. Daarom worden ze gehaat, volgens Steiner. Ik vind dat een prachtige gedachte. Het is natuurlijk wonderlijk om rond te lopen met het gevoel dat je via ik weet niet hoeveel generaties verbonden bent met de mensen die dat zo&#8217;n kleine drieduizend jaar geleden zijn gaan formuleren. Het jodendom is mijn creatieve bron, is een deel van mijn emotionele en mentale werkelijkheid. Het heeft natuurlijk alles te maken met de oorlog, maar heeft behalve negatieve gelukkig ook positieve connotaties. Het is voor mij de vreemde koffer die ik moet dragen door het leven heen. Laat ik dan maar dragen.&#8217;
Leon de Winter is misschien wel de slechtst begrepen schrijver uit de Nederlandse literatuur. Sinds de publicatie van zijn roman Kaplan in 1986 werd hij door beroepslezers verketterd. Zijn boeken waren, vonden zij, als Big Macs: ze eten lekker weg, maar hebben nauwelijks voedingswaarde. Kitsch werden ze genoemd, eendimensionaal, plat amusement, pulp. Maar de lezer liet zich aan al die venijnige kwalificaties weinig gelegen liggen; zijn boeken zijn, sinds Kaplan, onveranderlijk kassakrakers. Van God&#8217;s Gym werden in de eerste week al dertigduizend exemplaren verkocht. Het onbegrip liep parallel met de verandering van zijn imago. De Winter verruilde niet alleen zijn avant-gardistische stijl van schrijven, die was geënt op het werk van diepernstige schrijvers als Peter Handke en Thomas Bernhard, voor de vaart van Amerikaanse vertellers als Malamud en Roth. Hij schoor ook baard en snor af, kortwiekte zijn lange manen en ging zich in maatpakken kleden. Het werd de meest besproken metamorfose van de Nederlandse letteren. Als een metamorfose, zo omschreef hij het zelf ook. &#8216;Op een dag werd ik wakker en ik dacht: ik wil geen harig intellectueel monster meer zijn. Ik wil gewoon leven,&#8217; zei hij tegen een interviewer.
&#8216;Ik had,&#8217; legt De Winter geduldig uit, &#8216;het gevoel verdwaald te zijn geraakt in een buitenkant die grote innerlijke resonanties veroorzaakte en daar moest ik me van bevrijden. Op zichzelf een normaal verschijnsel, als je dertig bent. Je sluit een onderzoeksfase af. Mensen hebben gestudeerd, beginnen aan een ander bestaan, sluiten hun eerste hypotheek af en schijnen daardoor te veranderen. Dat was in mijn geval ook zo. Alleen schreef ik een boek dat erg afweek in toon en aanpak van wat ik daarvoor had gedaan, en dan lijk je iets te verraden. Of wat er daarvoor was, was niet echt geweest. Of het nieuwe was een pose.
Ik ging begin jaren tachtig de Amerikaanse literatuur lezen. Malamud, Bellow, Roth, Updike – ik wist niet dat het bestond. Op dat moment had ik het gevoel: dit is een wereld die me veel nabijer is dan de wereld waar ik bij wilde horen. Ik zocht mijn literaire huis en dat vond ik in de Amerikaanse literatuur. Wat niet wil zeggen dat je meteen weet hoe je het huis moet inrichten.&#8217;
Het feit dat De Winter nergens bij hoorde, bij geen enkele literaire of cinematografische grachtengordelkliek, en dat hij dat nog blijmoedig uitdroeg ook, vermengde zich in de beeldvorming met zijn vermogen om verschillende rollen te spelen. Hij is ongrijpbaar, en daar houden journalisten niet van. De Winter, met enige tegenzin: &#8216;Ze vragen zich af: is hij nu schrijver of niet? En als hij schrijver is, is hij dan alleen een handige verteller, of is er meer? Hij wil ook nog films maken, zich bemoeien met filmfinanciering, en een rol spelen in het publieke debat. Kan het niet wat minder, alsjeblieft!&#8217; Laconiek: &#8216;Het is natuurlijk zo dat je je anders manifesteert als schrijver, alleen op je pantoffels thuis, dan wanneer je films produceert. Speel je dan een rol? Ja, zeker. Ik denk dat dat voor alle filmproducenten geldt. Maar het is een rol die je niet kunt spelen als de persoonlijke overtuiging er niet is. Als ik een bank binnenstap om geld voor een film binnen te halen, gaat het om andere capaciteiten dan wanneer ik stil aan tafel zit. Ik heb mezelf altijd wijs gemaakt dat ik dat ook kan. Ik vind het verademend en spannend. Het is ook niet te verenigen met het schrijven. Of ik ben op die manier bezig met een film, óf ik ben helemaal privé, naakt, thuis schrijver. Veel mensen denken dat schrijven een roeping is en dat er een sacrale kant aan zit. Als je je daarnaast als would-be zakenman manifesteert, is dat voor hen een vorm van ontheiliging.&#8217;
Maar daarmee is, vindt hij, zijn werk nog geen plat amusement. &#8216;Ik heb dat verwijt altijd verre van me geworpen. Maak ik gebruik van effecten? Absoluut. Elke schrijver doet dat. Alleen ga ik verder, plak ik het echt bijna tegen het behang. Maar ik weet altijd precies wat ik doe, het zijn doelbewuste effecten. En dat vergt heel veel van je vakmanschap. Een plot is een gevaarlijk, lastig ding. Het is veel veiliger om heel literair te doen, om mooi kleine atmosferen te scheppen. Als sommige critici mijn werk niet als literatuur beschouwen met een grote L, denk ik: jammer dan. Ik vind zelf dat ik in die sector opereer en voor het publiek doet het er niet zo toe.&#8217;
Na de vriendelijke kritiek voor God&#8217;s Gym kan De Winter er zelfs grapjes over maken. &#8216;Waarom mij dit nu weer moest treffen?&#8217; roept hij lachend. &#8216;Voor een doorgewinterde thrillerschrijver als ik,&#8217; zegt hij quasi-serieus. Maar er is toch nog iets dat hij over de kritiek kwijt wil. In Duitsland, waar zijn werk groots onthaald wordt, geldt hij als een van de belangrijkste Nederlandse schrijvers. &#8216;Kaplan is er vorig jaar in vertaling verschenen,&#8217; vertelt hij. &#8216;Er ligt vijftien jaar tussen, maar als je de kritieken naast elkaar legt, denk je: het zijn twee verschillende boeken. De recensies zijn prachtig. Er wordt in Duitsland op gereageerd alsof het een nieuw soort, actueel proza is. En ik herinner mij de weerstand toen het boek in Nederland uitkwam. De Duitsers hebben het over de mooie balans tussen &#8220;U und E&#8221;, tussen &#8220;Unterhaltung und Ernst&#8221;. De scheidslijn tussen hoog en laag is daar minstens zo scherp als hier. Ik verbind die twee, en dat ervaren ze als iets heel positiefs.&#8217;
Spottend: &#8216;Ze kennen me daar ook niet als linksige intellectueel met baard.&#8217;
De nieuwste rol die De Winter met verve speelt, is die van opinieleider. Steeds vaker zijn er stukken van zijn hand op de opiniepagina&#8217;s van de grote kranten te vinden; steeds vaker neemt hij deel aan televisiedebatten. &#8216;Dat hangt,&#8217; zegt hij, &#8216;sterk samen met Israël. Ik heb in toenemende mate het gevoel dat de brede blik op de verwikkelingen in het Midden-Oosten wordt vermorzeld onder de druk van de actualiteit, die vooral sinds het begin van de tweede intifada nogal prominent aanwezig is.&#8217;
Hij heeft zich altijd met Israël verbonden gevoeld, schreef er tien jaar geleden al een roman over, De ruimte van Sokolov. &#8216;Er waren maar weinig boeken thuis. Ik kom uit een aliterair, acultureel gezin. Een van de boeken was een fotoboek over Israël, met allemaal heerlijke clichés van joden op tractors die het land bewerken. Thuis werd ook sterk de band met dat land gevoeld.
Ik herinner me ook hoe groot de verwarring was tijdens de Zesdaagse Oorlog. De paniek die ik had, de treurnis, het gevoel bedreigd te worden. Ik was dertien en een joods kind in &#8216;s-Hertogenbosch. Ik zat in de klas en ik dacht: zien jullie niet dat de wereld dreigt in te storten, dat er iets gruwelijks aan het gebeuren is? Dat daar joden in tanks moeten klimmen om zich te verdedigen? En wij houden ons bezig met lijstjes van verbuigingen. Maar ik ben pas actief over Israël gaan lezen na de Libanon-oorlog in 1982, toen het publieke beeld van Israël veranderde.&#8217;
Hij gaat rechtop zitten, zijn toon is bezorgd. &#8216;Het perspectief dat ik wil aanbrengen, komt steeds meer onder druk te staan. Ik zie het conflict niet als uitsluitend een conflict om land. Het bestond ook voor 1967, en zal ook bestaan als Israël zich teruggetrokken heeft uit de bezette gebieden, wat een onvermijdelijkheid is. Uiteindelijk gaat het om het voortbestaan van Israël zelf. De ellende is dat de actualiteit ons steeds met de neus op een los incident duwt. En dat ik voortdurend wil zeggen: nee, een stap terug, een stap terug. Er is erg veel context, daar moeten we naar kijken.&#8217;
Uitgebreid weidt hij uit over Sabra en Sjatila – &#8216;een ramp voor de beeldvorming van Israël&#8217; – en Jenin. &#8216;Jenin bevredigt nu dezelfde behoefte. Daar heeft, anders dan de kranten schreven, geen massaslachting plaatsgevonden. Er gaat meteen een golf van ontzetting over de wereld: kijk eens wat de joden, die toch beter zouden moeten weten, aanrichten. Daarna vindt er geen correctie plaats.&#8217;
De Winter wil &#8216;het A-woord&#8217; niet gebruiken, dat is te zwaar, maar hij ontwaart wel een gevaarlijke stemming. &#8216;De stemming van: het moet eens ophouden met de joden. Vanaf de Libanon-oorlog is het gevoel ontstaan dat joden zelf ook heel vreselijke dingen ondernemen. Tegelijk is er afstand in de tijd ontstaan, de oorlog ligt twee generaties achter ons. En is er sprake van joodse tegoeden en herstelbetalingen. Dat zorgt samen voor het sentiment dat er een punt kan worden gezet achter het verleden. We hoeven ons niet meer bezwaard te voelen, we kunnen &#8220;ze&#8221; nu gewoon de waarheid zeggen.
Ik maak me vooral zorgen over wat er bij jonge Marokkanen schijnt te spelen. Ik heb inzicht in wat de Arabische zenders verspreiden en dat is heel grof en zonder twijfel anti-semitisch. Waarom jonge Marokkanen dat overnemen? Men zegt om te provoceren. Maar het is angstwekkend dat ze zo boos zijn op een land waarin ze zoveel kansen krijgen. Veel meer dan ze ooit hadden gekregen in Marokko. Je denkt in eerste instantie: wat zijn ze ondankbaar. Het is echter belangrijker om te bedenken door welke culturele kenmerken hun razernij is ontstaan en hoe we die kunnen ombuigen. Ik ben bang dat we dat niet kunnen.&#8217;
Met gevoel voor understatement voegt hij daaraan toe: &#8216;Om begrijpelijke redenen zijn wij nogal gevoelig bij ons thuis voor dergelijke dingen. Niet dat letterlijk de koffer klaar staat. Het is wel iets waar we het bijna dagelijks over hebben en erg op gespitst zijn. Maar we moeten ook niet overdrijven. Ik word niet door het toenemend anti-semitisme gehinderd in mijn bestaan. Gelukkig niet. Dan was ik al weg geweest. Daar hoef ik maar twee minuten over na te denken.&#8217;
Kan hij zich voorstellen dat men hem heel fel vindt als het over Israël gaat?
Met een lachje: &#8216;Nee, dat kan ik me niet voorstellen.&#8217;
</div>

Leon de Winter: ‘Ik wil de tijdgeest in me toelaten’

<div class="wpg-element lead-bold">
Mensje van Keulen koestert haar personages alsof het haar kinderen zijn. Toch gaan ze vaak hun ongeluk tegemoet. Ook haar nieuwste romanfiguur, de hoofdpersoon van &#8216;De gelukkige&#8217;, ontkomt niet aan dat lot. De schrijfster geniet daarvan: &#8216;Het heeft met een eerlijk soort schoonheid te maken.&#8217;
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
&#8216;Nabokov,&#8217; zegt Mensje van Keulen, &#8216;gaf nooit interviews, omdat hij dan ging kraaien als een kleuter.&#8217; Ze zucht: &#8216;Ik doe dat ook.&#8217; En dus zucht ze vaker, mompelt iets als &#8216;dit is zo moeilijk&#8217; en &#8216;niets is zo lekker als alleen zijn&#8217;, vertelt een anekdote, van de hak op de tak, beantwoordt vraag met wedervraag. Of ze staat op, naar de keuken, naar de werkkamer, pakt een glas, een boek. Ontsnapt aan de vraag.
Op de vlucht, haar personages slaan om de haverklap op de vlucht. Willem Bleeker, de man in haar debuut Bleekers zomer, neemt op een dag zomaar de benen. Weg van zijn geestdodende werk en zijn snibbige vrouw. Om aan het einde van het boek toch weer bij haar terug te keren. In De gelukkige, haar nieuweling die vorige week verscheen, loopt de vrouwelijke hoofdpersoon weg van haar ouders, weg van haar man, weg van haar minnaar, naar Schotland, Pakistan, terug naar Nederland, naar Frankrijk. Of ze aan het eind van de roman werkelijk bevrijd is, dat is maar de vraag.
Mensje van Keulen peinst: &#8216;De situatie is zodanig dat ze wel moeten vluchten. Er is een noodzaak. Dan kun je zeggen: dat bedenk je toch zelf, jij laat je personages iets ontvluchten. Maar zo is het niet, mijn personages leven in hoge mate een eigen leven, ik weet lang niet altijd waarom ze doen wat ze doen.&#8217; Zelf zit ze het liefste thuis. &#8216;Ik ben heel trouw. Kan moeilijk iemand in de steek laten. Maar achter mijn bureau laat ik mijn personages ervandoor gaan. Schrijven is toch ook een soort vluchten.&#8217;
De gelukkige heeft een welhaast tijdloos thema: vrouw jaagt het geluk achterna, denkt dat te vinden, raakt gedesillusioneerd, en keert de situatie – het huwelijk, de relatie met een minnaar – na pijn en moeite de rug toe. &#8216;Het is klassiek, maar bepaald niet ouderwets. Ondanks het feminisme zijn er nog legio vrouwen die hetzelfde doorstaan, ook in Nederland. Die gevangen zitten in een huwelijk en zich daaraan moeten ontworstelen. Dertig jaar geleden, in Bleekers zomer liet ik een man zich losrukken van een vrouw die dominant is. Misschien dacht ik toen, met het opkomend feminisme: mannen hebben ook te lijden, kom. We kennen toch allemaal mannen van wie je denkt: o wat erg om met zo&#8217;n vrouw getrouwd te zijn! Of vrouwen met wie je om die reden diep medelijden hebt. Lijden aan een relatie gaat niet op voor één soort. Tussen mijn eerste en laatste boek in, in Engelbert, lijden ze allemaal aan elkaar.&#8217; Prevelt er snel achteraan: &#8216;Dat komt natuurlijk het vaakste voor.&#8217;
Dat klinkt niet meer dan rechtvaardig, maar in veel van haar werk zijn de mannen niet bepaald sympathiek. Ze zijn snoeverige charmeurs, macho&#8217;s die een dubbelleven leiden, zich nooit aan één vrouw kunnen binden. &#8216;Wie weet lijken ze op mijn vader. Dat zal wel een voedingsbodem zijn,&#8217; zegt ze. In haar autobiografische boek Olifanten op een web, waarin ze over de dood van haar moeder schrijft, weidt ze ook uit over haar vader, een avonturier en rokkenjager, die na de scheiding met haar moeder doodleuk zei: &#8216;Bedankt. Je bent vierentwintig jaar mijn huishoudster geweest en je hebt me drie kinderen geschonken.&#8217;
Van Keulen, nu verzoenend: &#8216;Ik heb uiteraard ook andere mannen ontmoet. De mensheid is niet altijd een even prettige soort, dus de mannen ook niet. Ik heb een tijd het verwijt gehad, begin jaren zeventig toen Opzij net begon, dat ik alleen partij voor mannen zou kiezen en me tegen vrouwen af zou zetten. Dat ik sterke mannen beschreef en de vrouwen labiel en zwak, onderdanig en horig maakte. Dat is ook niet waar. Ik heb nooit gedacht dat de ene soort kwaadaardiger zou zijn dan de andere. Het is maar net wat het verhaal verlangt.&#8217;
Zoals zo veel schrijvers heeft Mensje van Keulen meermalen in interviews laten weten dat schrijven een kwelling is. Het witte papier, het spijkeren aan een mooie zin, het uren zitten voor een paar schamele regels. &#8216;Schrijven is ellendig,&#8217; zegt ze, &#8216;maar níét schrijven is ellendiger.&#8217; Vier jaar ploeterde ze aan De gelukkige. &#8216;Mensen denken, je zult wel een routinier zijn in het schrijven. Dat is niet zo. Ik doe er steeds langer over. Je wordt steeds kritischer. In dat opzicht wordt het vak steeds ellendiger.&#8217;
Zo&#8217;n dertig jaar is ze nu schrijver. In 1969 debuteerde ze met een kort verhaal in het Hollands Maandblad, even later werd ze lid van de redactie van Propria Cures. In 1972 publiceerde ze de &#8216;kleine roman&#8217; Bleekers zomer bij Thomas Rap en de verhalenbundel Allemaal tranen bij De Arbeiderspers. Ze legt uit: &#8216;Martin Ros vroeg me net iets eerder om een boek, maar dat vond ik zo sneu voor Thomas Rap dat ik voor hem Bleekers zomer heb geschreven.&#8217; De kritieken waren juichend over beide boeken, de schrijfster werd op slag &#8216;een ontdekking&#8217; genoemd. &#8216;Dit is het,&#8217; jubelde K.L. Poll in NRC Handelsblad over de kleine roman, &#8216;lees Bleekers zomer,&#8217; raadde Hans Warren aan, &#8216;op naar de boekwinkel,&#8217; commandeerde K. Schippers in de Haagse Post. En de lezers gingen naar de boekwinkel. En de interviewers, Bibeb aan kop, wisten haar te vinden. Waarop ze telkens weer kon vertellen wat voor hekel ze aan interviews heeft. Ze was, op die hekel aan vraaggesprekken na, de Connie Palmen van de jaren zeventig. Een fotogenieke jonge vrouw die er opeens was alsof ze er nooit niet geweest was. Een hippiemeisje met een overweldigende bos donkere pijpenkrullen en een dromerige blik in overdadig met zwarte kohl omrande ogen. Niks had ze van het type degelijke, juffrouwachtige vrouw, waar men schrijfsters toentertijd mee associeerde.
Maar anders dan bij Palmen leidde het succes niet tot zelfbewustzijn. &#8216;Het drong niet tot me door en als het dat wel deed, geloofde ik het niet. Als iemand me een compliment geeft, heb ik de neiging terug te deinzen, alsof het niet waar is. Altijd gehad. Ik heb bovendien een katholieke opvoeding genoten, geleerd dat je voor je naasten beter moet zijn dan voor jezelf. Aan jezelf dacht je niet. En ik heb van mijn moeder een behoorlijke opvoeding in bescheidenheid gehad, heb geleerd me op de achtergrond te houden. Desondanks wilde ik altijd schrijven. Een beetje tegenstrijdige combinatie. Het is natuurlijk makkelijker om schrijver te zijn als je ook naar buiten durft te komen. Ik was vroeger als de dood voor lezingen, voor publiek. Dat leer je af. Ik vind het nu zelfs leuk om mensen te vermaken. Maar het bevalt me nog steeds het beste om me in mijn boeken te verstoppen, achter mijn personages.&#8217;
Haar bescheidenheid klinkt haast onwaarachtig. Als ze over haar tijd bij Propria Cures zegt: &#8216;Ik maakte alleen maar verhaaltjes, dat was niet zo veel bijzonders,&#8217; knik je voor je het weet beleefd instemmend, tot je bedenkt dat ze het over de veel geprezen verhalen uit Allemaal tranen heeft. Of als ze praat over haar tijd in de redactie van Maatstaf, met Gerrit Komrij, Dirkje – toen nog William – Kuik, Theo Sontrop en Martin Ros: &#8216;Ik dacht: wat doe ik hier. Er vielen zo veel namen. Ze gingen ook allemaal naar antiquariaten en kwamen met tassen aanzetten vol eerste drukje dit, eerste drukje dat. Ik keek mijn ogen uit. Na twee vergaderingen heb ik opgezegd.&#8217; Uiteindelijk zat ze acht jaar bij Maatstaf. En als je haar vraagt of ze niet trots is op de ruim twintig &#8216;grotemensenboeken&#8217; en &#8216;kinderboeken&#8217; die ze tot nog toe heeft geschreven, antwoordt ze laconiek: &#8216;Als ik mijn tas met mijn boeken vul om ergens op te treden denk ik: die wordt steeds zwaarder. Terwijl ik toch steeds roep: o wat is het moeilijk, ik kan niets, hoe krijg ik iets af.
Maar ik heb ook klappen gehad,&#8217; verklaart ze. &#8216;In de jaren tachtig werd men zuiniger. De hardste kritiek kwam bij Engelbert. Ik durfde de auto niet meer uit als ik mijn zoontje van school kwam halen. Ik schaamde me zo, vooral voor mijn personage. Die koester ik alsof het mijn kinderen zijn, zij hebben de klappen toch niet verdiend. Ik denk ogenblikkelijk als iemand mijn werk niets vindt: die zal wel gelijk hebben.&#8217;
Even is ze stil. &#8216;Maar ik houd wel van al mijn boeken. Patricia de Martelaere zei een keer dat ze niets meer te maken wil hebben met een boek dat af is, het vervult haar met afschuw. Mij niet. Vooral mijn personages zijn me dierbaar.&#8217;
En op staat ze weer. Naar de gang, waar net de avondkrant door de brievenbus is gevallen, waarin De gelukkige wordt besproken. Volgt een kleine leespauze. Dit keer vallen er geen &#8216;klappen&#8217;: de kritieken in Vrij Nederland, De Volkskrant en de NRC zijn allemaal positief. Er valt geen onvertogen woord, nu ja, behalve dat het weer een treurig boek is. &#8216;Als ik jaren aan een boek werk,&#8217; zegt ze, &#8216;en de lezer vindt dat ik een dramatisch, somber boek heb geschreven, dan kan ik daarvan schrikken. Ik realiseer het me niet dat het treurig is en ik weet niet hoe ik het gedaan heb.&#8217;
Hoe dan ook mag er best wat gevierd worden, met het boek gaat het tot dusverre meer dan goed. Dus naar de keuken, waar de champagne wordt ontkurkt. Nu we toch proosten, waarom heet een niet al te vrolijke roman eigenlijk De gelukkige? &#8216;Dat is heel simpel,&#8217; legt Mensje van Keulen uit. &#8216;Iedereen kent het wel, het idee dat iemand anders gelukkig zal zijn omdat hij dit en dat bezit, dit en dat leven leidt, er zus en zo uitziet. Het is zo menselijk om te denken dat anderen het beter hebben. Maar dat is helemaal niet zo. Mijn hoofdpersoon is het type van de gelukkige, ze heeft alles. Maar iemand die een aardig leven heeft, kan alleen al omdat zijn pijndrempel anders ligt toch het nodige te lijden hebben.&#8217;
Opmerkelijk is het wel, die aandacht voor het ongeluk van een gelukkige. Ze heeft immers altijd een voorkeur voor &#8216;gewone&#8217;, &#8216;volkse&#8217; personages gehad, voor mensen die door het leven niet erg verwend zijn geraakt. Hans Warren noteerde daar ooit in een van zijn dagboeken over: &#8216;Ik snap niet dat zo&#8217;n briljante vrouw over die kleinburgerlijke types kan schrijven.&#8217; Ze haalt haar schouders op: &#8216;Veel mensen die ik beschreven heb zijn er heel wat minder aan toe dan de vrouw in De gelukkige. Ze hebben simpeler baantjes en minder geld, zijn minder behuisd. Maar &#8220;gewoon&#8221;? Ik vind niet zo snel iemand gewoon. Misschien komt dat omdat ik zogenaamd uit een gewone familie kom, voor wie ik ook wel schaamte voelde. Zoals voor mijn oom die zo plat sprak – wat ik in Olifanten op een web heb beschreven – terwijl ik ook wist dat hij de vriendelijkste ziel is die op aarde rondloopt. Naarmate ik ouder word krijg ik steeds meer respect voor mensen die weinig hebben en toch tevreden kunnen zijn. Ik kan dat niet. Ik denk dat ik in de ogen van veel mensen een benijdenswaardig leven leid, maar dat wil niet zeggen dat het altijd zo voelt.&#8217;
En nog iets over die somberheid. &#8216;De mooiste boeken, de literatuur die beklijft, de ontroerendste muziek – het is allemaal somber. Ik hou van opera en opera kan me niet droevig genoeg zijn en niet slecht genoeg aflopen. Madame Bovary, Anna Karenina, Effi Briest, ze gaan allemaal op hun ondergang af en ik geniet ervan. Waarom? Het heeft met een eerlijk soort schoonheid te maken. Als ik naar Rossini heb geluisterd verlang ik meteen naar Wagner. Als mijn personages ongelukkig zijn en het lukt me dat goed op te schrijven, voel ik me voldaan. Ik wil de realiteit verhevigen. Anders kan ik net zo goed in de tram gaan zitten en opschrijven wat ik zie.&#8217;
&#8216;Ik heb een zwartgallige kant, maar ook een lichte en frivole. Ik hoef maar in de krant te lezen over een zestienjarige op een brommer en een spoorwegovergang of ik ben van slag. Ik weet dat de boze buitenwereld slechter en treuriger is dan je maar kunt verzinnen, maar elke keer schrik ik er weer van. En omdat ik de werkelijkheid ondraaglijk vind, trek ik me terug in fictie. Je kunt zeggen: vlucht ik in fictie. Want somberheid in fictie is beter te dragen, huilen om kunst is een heel ander soort huilen dan om de werkelijkheid.&#8217;
Schrijven is bezweren, dat ondervond Mensje van Keulen vooral bij het schrijven aan Olifanten op een web, de kroniek naar aanleiding van de dood van haar moeder. &#8216;Het klinkt bijna infantiel, maar ik had het idee dat mijn moeder onsterfelijk was en dat wilde ik vasthouden in het boek. Het schrijven aan Olifanten op een web is voor mij heel vreemd geweest: aan het eind had ik het gevoel van een triomf. Ik had het boek af, ik had over mijn moeder geschreven, dat had de dood me toch niet afgepakt. Ik was hem echt als een personage gaan zien, als die vergallende man met de zeis. Ik heb hem op een gegeven moment zo aangesproken, alsof hij achter in het crematorium stond toe te kijken. Waarom niet? Iedereen kan zomaar dood neervallen. Toen het boek af was, had ik even van hem gewonnen.
Ik ben anders als ik schrijf,&#8217; vertelt ze. &#8216;Ik trek een cocon om me heen, alsof de buitenwereld er niet toe doet. Daardoor ben ik minder kwetsbaar, al schep je iets dat je weer heel kwetsbaar maakt. Maar een van de verrukkingen van het schrijven is dat het de factor tijd weg haalt. De pijn dat alles verglijdt, dat het voor je het weet donker is en de dag weer voorbij, dat we sterfelijk zijn. Als ik echt aan het schrijven ben, verkeer ik in een roes. In wat voor kleine ruimte ik ook zit, ik voel me heel groot.&#8217;
</div>

Mensje van Keulen: ‘Als mijn personages ongelukkig zijn, voel ik me voldaan’

<div class="wpg-element lead-bold">
Koos van Zomeren kan het niet langer aanzien. Opnieuw komt de schrijver op voor dieren in nood. Mensen zijn gewetenloos. Dat er doden vallen door de gekkekoeienziekte ligt niet aan de zieke koe. Het uitbreken van BSE is niet meer dan de presentatie van de rekening op de plaats waar hij ook thuishoort, vindt hij. Bij de mens.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Vraag Koos van Zomeren, schrijver en dierenvriend, waar hij het eerst aan denkt bij de consternatie over de gekkekoeienziekte en hij begint over het Journaal. Over de beelden van de boerderij in Eibergen, waar deze maand een nieuw geval van BSE werd ontdekt. &#8216;De boerderij wordt &#8220;geruimd&#8221;, zoals dat zo mooi neutraal heet. Ze zeggen dat de koeienhersenen worden &#8220;onderzocht&#8221;, waarbij de fase dat de dieren worden geslacht gemakshalve wordt overgeslagen. Soms wordt gezegd: &#8220;De dochters zullen ook worden onderzocht.&#8221; Het klinkt allemaal heel onschuldig. En dan die geheimzinnige beelden, dwars over zeshonderd meter weiland gemaakt, van een schuur en een deur, met een vrachtwagen die ervoor staat. Dan zie je de koe, eventjes zichtbaar op het moment dat ze het trapje oploopt, de wagen in. Ik vind dat morbide.&#8217;
Op bijna alle schilderijen in zijn woonkamer staan of liggen koeien. Op de vensterbank zit een gebeeldhouwde koe breeduit op haar zitvlak, de forse uier duidelijk zichtbaar tussen de gespreide achterpoten. De koe was een tijd lang Van Zomerens muze, wat resulteerde in het boekje Wat wil de koe, onlangs opgenomen in de kloeke verzamelbundel Ruim duizend dagen werk. Daarin bespiegelt hij over wat de koe in ons ziet. Het eindigt met de notie: wij nemen hun melk, wij zijn hun onbegrijpelijke kinderen. &#8216;Dat stralen die koeien ook uit,&#8217; licht hij toe. &#8216;Ze verbazen zich over ons. En ik denk: laat die mooie en brave dieren zich over ons blijven verbazen in al hun goedheid.&#8217;
En nu ligt zijn muze onder vuur. Dat maakt de romanticus die Van Zomeren is bitter. &#8216;Vroeger,&#8217; zegt hij, &#8216;was de koe het zinnebeeld van standvastige liefde. Het symbool voor de goede moeder. Dat hebben ze in ieder geval voor elkaar gekregen, dat de koe het zinnebeeld van milieuvervuiling en gevaar voor de volksgezondheid is geworden. In de huidige crisis wordt de aandacht meteen gericht op hoe we de consument kunnen beschermen tegen de koe. Terwijl ik denk: hoe beschermen we de koe tegen de consument? Daar ligt ook de wortel van het probleem. Er wordt gewetenloos met dieren omgegaan. Het uitbreken van BSE is niet meer dan de presentatie van de rekening op de plaats waar hij ook thuishoort. Bij de mens, bij de consument, bij de producenten uit de sector.&#8217;
Het woord &#8216;sector&#8217; spreekt hij uit of hij iets vies uitspuugt. Hij vervolgt: &#8216;Wat is er aan de hand met de koe? Je hebt een beest dat ongeveer vijfhonderd kilogram weegt, dat voor zichzelf, als zij één kalf grootbrengt in een jaar, duizend liter melk nodig heeft. De sector spreekt van kilo&#8217;s melk. De tegenwoordige melkkoe, nog steeds vijfhonderd kilo, produceert tienduizend tot vijftienduizend kilo melk. Dat is een factor twintig van haar eigen lichaamsgewicht en tien keer zo veel als ze zou produceren voor haar eigen kalf. Je hoeft de getallen maar naast elkaar te leggen om te zien dat er sprake is van een extreem geforceerde situatie. De koe is tot in het merg gemanipuleerd. De fokprogramma&#8217;s zijn zo georganiseerd dat je in vrij korte tijd bepaalde eigenschappen kunt fokken. Binnen een termijn van een jaar of vijf kun je modificaties aanbrengen die op dat moment gewenst zijn.
De koe die zo rustig in het weiland loopt en in het oog van de fietsende of wandelende leek niet meer is dan een stom beest dat saaiig graast, is een dier dat zich fysiologisch voortdurend op de toppen van haar kunnen beweegt. De koe loopt eigenlijk permanent de marathon. Het is topsport die je ziet, of die je níét ziet, maar die wel gaande is. En daar wordt in gedrogeerd. Ze geven voedsel met een zo hoog mogelijk energetische waarde, de koeien kunnen het niet aan met alleen gras. Het is een dolgedraaid productieproces waarin de koe de centrale schakel is en tevens de eindpost. Als je zo&#8217;n BSE-koe ziet, die zo vreemd springt en een spons in haar schedel heeft, dan is dat voor jou geen lolletje. Maar het is voor de koe helem l geen lolletje. Op de boerderij in Eibergen is één koe gevonden met de gekkekoeienziekte. De kans dat de andere koeien hetzelfde voedsel hebben gehad is betrekkelijk groot. Ze worden echter niet afgemaakt om hun de ziekte te besparen, maar in het belang van de vleessector.&#8217;
Het gaat dus niet alleen om de gezondheid van de consument?
&#8216;Nee, minister Brinkhorst en Tazelaar, van het Productschap roepen om het hardst: de consument hoeft zich geen zorgen te maken. De consument is ook een soort koe. De sector is maar in één ding geïnteresseerd en dat is het handhaven van de vleesconsumptie op het niveau waarop het nu is. Liever willen ze dat er nog meer vlees wordt gegeten, terwijl het voor het milieu en voor ons aller gezondheid juist goed zou zijn om flink te minderen. Je vraagt je af wanneer mensen vanuit het oogpunt van de dierenbescherming op dit punt iets laten horen. De bio-industrie speelt zich voor een heel groot deel af in het duister. Mensen hebben geen oog voor wat er gebeurt, willen er ook geen oog voor hebben, willen alleen de vruchten ervan plukken. In zoverre is de schuldvraag in een enorm grote verdunning over ons allemaal uitgevloeid.&#8217;
Kun je dan nog wel spreken van schuld?
&#8216;Na de oorlog is er een landbouwpolitiek gevoerd, die ook betrekking had op de vleesvoorziening, waarbij alles zo goedkoop en zo overvloedig mogelijk moest zijn. Toen is het mechanisme begonnen van zoveel mogelijk productie tegen zo laag mogelijke prijs. Volgens de cijfers, ik ken ze niet helemaal exact, gaven Nederlanders in de jaren vijftig vijfentwintig procent van hun inkomen uit aan voedsel, en nu nog maar tien. Als het allemaal op een koopje moet, is het vragen om ongelukken. Maar stel je voor dat BSE tot koeien en schapen beperkt bleef &#8211; er zit een zekere rechtvaardigheid in dat de cirkel gesloten wordt en eindigt bij de mens.&#8217; Met een boosaardig lachje: &#8216;Het zou het beste zijn als ministers van Landbouw BSE zouden krijgen en dan hun hele bedrijf zouden moeten ruimen. Hun hele ministerie. En hun dochters, voor onderzoek uiteraard.&#8217;
Ziet u BSE als de wraak van de koe?
&#8216;In literaire zin wel, maar in praktische zin natuurlijk niet. Als metafoor is het bijna niet te versmaden. Maar er is ondertussen zoveel leed, bij de zieke koeien en de besmette consumenten, dat je daar nauwelijks handenwrijvend naar kunt kijken.&#8217;
De rode blosjes op zijn wangen maken dat Koos van Zomeren eruitziet alsof hij net van het land komt. Hij begint nog een keer over de Eibergse koe op het Journaal die de veewagen inklimt. &#8216;Het zou ook een koe van acht jaar kunnen zijn die gewoon &#8216;s morgens vroeg wordt opgehaald om naar de markt gebracht te worden en die &#8216;s middags bij de slager hangt. Dat argument hoor je vaak: ze zijn toch bedoeld voor de slacht. Maar als je zo begint te redeneren praat je de waarde van het koeienleven, en uiteindelijk ook van het mensenleven, helemaal weg. Wat is dan het verschil als ik op de televisie twee willekeurige Afrikanen elkaar te lijf zie gaan en iemands hoofd wordt afgehouwen en ik zeg: ach, mensen zijn toch bedoeld om naar het kerkhof te gaan.&#8217;
Hoe moeten we dan wel met koeien omgaan?
&#8216;Koeien zijn altijd voor de gek gehouden. Ze gaven vroeger geen melk als er geen kalf in de buurt was. Dus hielden boeren een ander kalfje bij de koe, molken haar en gaven melk aan het kalf. De overproductie was voor de boer en zijn gezin. Werd het kalf geslacht, dan werd de huid van het kalf bij de koe opgesteld en bleef zij melk geven. Pas in de Middeleeuwen is de koe melk gaan geven zonder dat er een kalf onder haar neus werd gehouden. Dat noemen ze vrij melken. Grappig, zo zie je meteen wat wij onder vrij verstaan. Maar die boerenslimheid heeft iets van een overeenkomst tussen de boer en de koe. Jij zit zo in elkaar en ik zus en als we dat op die manier regelen, dan heb ik het goed en verzorg ik jou ook zo goed mogelijk.
Moderne koeien zijn hoogstandjes van technologie, een prestatie waar de mensen die koeien maken naar believen over kunnen beschikken. Het instrumentele denken over andere vormen van leven is tot heel lang in de geschiedenis beperkt gebleven, door de eigenschappen van de dieren zelf. Er waren fysieke grenzen. Die zijn er nog, alleen zijn ze verschrikkelijk opgeschoven. Als de koe vierkant kon zijn, zodat zij gemakkelijker stapelt, dan deden we dat.&#8217; Het klinkt zo conservatief: vroeger was het beter.
&#8216;Ik heb geen romantische voorstelling van het platteland van de jaren vijftig. Het dier werd geschopt, de staart werd omgedraaid om het in de kar te krijgen. Dat waren uitingen van persoonlijke wreedheid die je nog kunt zien als je naar de veemarkt gaat, maar die meer en meer zijn teruggedrongen, omdat mensen het niet vinden stroken met hun opvatting over hoe je met dieren omgaat. Als je een koe na het melken naar buiten schopt, dan heeft ze ongetwijfeld pijn op de plek waar je geschopt hebt. Maar ze is de rest van de dag wel van je af. We hebben nu koeien gefokt die geen moment van de dag van ons af zijn. Ze lopen dan wel buiten, maar ze lopen in een context, ook fysiek, die wij voor ze gecreëerd hebben. Ik ben ten slotte uitgekomen op het proletariaat van het begin van de twintigste eeuw. De koeien vormen het proletariaat van deze tijd.&#8217;
Moeten ze dan ook zelf hun ketenen afwerpen?
&#8216;Er zal een Marx moeten opstaan. Ik was eens een tijdje &#8216;s ochtends heel vroeg in Overijssel, helemaal tegen de Duitse grens aan. Dan zie je de staldeuren openschuiven en de koeien te voorschijn komen. Die lopen naar hun werk. Ik kan het niet anders zien. Ze lopen in een lange sliert het weiland in naar hun werkplek. Voorzichtig, bezeerd, net of hun hele lijf pijn doet. Je waant je meteen in de sfeer van een roman van Zola. Dat proletariaat bedoel ik. Het zal bevrijd moeten worden. Die metafoor is voor mij heel grappig, omdat ik mij in de jaren zeventig met veel moeite heb losgescheurd van het proletariaat dat ik gediend heb in de SP en me op het gebied van de natuur heb begeven, om van alles af te zijn. En nu ontdekte ik een nieuw proletariaat.&#8217;
Na J.J. Voskuil was Van Zomeren een tijdje ambassadeur van de Stichting Varkens in Nood. Hij werd onmiddellijk geconfronteerd met onoplosbare vragen. Bijvoorbeeld: als Nederland de varkensboeren het land uit stuurt, krijgen wij voortaan varkensvlees uit Spanje en hoe denk je dat de regels daar gehandhaafd worden? Hij werd er moedeloos van. Is ook niet van plan de Stichting Koeien in Nood op te richten. Hij zegt: &#8216;Ik ben niet in de wieg gelegd voor actievoeren. Ik ben tot de slotsom gekomen dat je als consument geen vlees moet eten waar je niet van weet of het op een behoorlijke manier tot stand is gekomen. En dan moet je er ook nog minder van eten. Je kunt niet blijven roepen dat het anders moet, zonder daar persoonlijke consequenties aan te verbinden.&#8217;
De fakkel van Varkens in Nood wordt nu gedragen door Robert Long, die veel ophef veroorzaakte toen hij de wreedheden in de bio-industrie vergeleek met die in de kampen van de Tweede Wereldoorlog. Van Zomeren heeft geen ethische bezwaren tegen de pamflettistische vergelijking. &#8216;Verzin maar iets anders om de discussie op een hoger niveau te krijgen. Vorige week kwam ik in de buurt van Nijkerk in een ruilverkaveld landschap terecht. Ik kwam langs een schuur en daaruit steeg het gekreun van honderden varkens op. Echt een jammerklacht. Zo&#8217;n koor van heel veel treurige stemmen waaruit je af en toe een individueel varken hoorde met zijn eigen gegil. Daar werden ongetwijfeld varkens gecastreerd zonder verdoving. Dat achtervolgt je de rest van de dag. Daar kan je bijna niet ontkomen aan de vergelijking met het kamp, hoe onwetend we daar ook over praten.&#8217;
Hij neemt het vorig jaar verschenen boekje The Lives of Animals van de Zuid-Afrikaanse schrijver J.M. Coetzee in de hand, die dezelfde vergelijking maakt als Long. &#8216;Het is het uitgangspunt van Coetzees betoog,&#8217; vertelt Van Zomeren. &#8216;Op een of andere manier worden we hier geconfronteerd met dingen waarvoor ons taalgebruik bijna niet toereikend is. Coetzee schrijft zelfs dat het leed in de bio-industrie het leed in de kampen nog in de schaduw stelt, want de kampen waren eindig, gericht op vernietiging, terwijl de bio-industrie erop uit is zichzelf in stand te houden. Die redenering gaat mij te ver.
Vanuit de ethische stelling die hij betrekt maakt Coetzee ook de vergelijking met de mensen die in de buurt van Treblinka woonden en zeiden: wij wisten niet wat daar gebeurde, of wij wisten niet zeker wat daar gebeurde, of het was voor ons beter om niet te weten wat daar gebeurde. Dat is zo gerangschikt dat de rillingen je over de rug lopen. Het is precies hoe de eilanden met een andere moraal, geconcretiseerd in de bio-industrie, in ons landschap liggen. Coetzee zoekt in zijn verhaal een absolute moraal in de omgang met dieren. Daar geloof ik niet in. Ik geloof dat het altijd geschipper blijft. Dat is ook een prettige conclusie, want dat betekent dat het een politieke zaak is waar we uit kunnen komen.&#8217;
Daar ziet het niet direct naar uit. De consument staat door de BSE-crisis toch vooral wantrouwend tegenover de politiek? &#8216;De consument wordt vooral geleid door hysterie, door de gekkekoeienziektegekte. In Engeland zijn berekeningen gemaakt over de omvang die de creuzfeldt-jacobepidemie kan aannemen. Die zijn schrikbarend. Maar het is begonnen met een affaire rond een stuk of vijf patiënten. In Frankrijk zie je dat nu weer. Er worden meteen processen tegen de staat gevoerd, om vast te stellen wie verantwoordelijk is. En daar wordt aan toegevoegd: die moet boeten, want dan is mijn kind niet voor niets gestorven. Daar word ik zo vreselijk somber van, al dat gepraat van mensen die niet voor niets willen sterven. Ik geef je op een briefje dat we allemaal voor niets sterven, maar dat wil niet zeggen dat we allemaal voor niets geleefd hebben. De angst voor pijn, verdriet, de dood als zodanig speelt een enorme rol, maar dan altijd ook speciaal gekoppeld aan dieren. De auto kan gigantische aantallen slachtoffers eisen, zonder dat het leidt tot dat verontwaardigde toontje: dit mag ons niet overkomen. Persoonlijk zou ik liever door een adder gebeten worden dan onder een auto te komen. Een natuurlijke dood, en nog een prachtig einde van mijn biografie bovendien. De mensen zijn veel gekker dan de gekke koeien. Wij hebben veel grotere gaten in onze hersenen dan zij.&#8217;
</div>

Koos van Zomeren: ‘De mensen zijn veel gekker dan de gekke koeien’

<div class="wpg-element lead-bold">
Mijn werk, zei Jan Wolkers, is als Shakespeare. Iedereen kan het lezen, de keukenmeid en de intellectueel. En iedereen las het, maar het werd vooral verslonden door de kinderen van de wederopbouw. Met Wolkers&#8217; boeken in de hand bestormden zij de laatste pijlers van gezapig Nederland. De schrijver wordt dit najaar vijfenzeventig. Een ode aan de leeuw van Texel.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Ze hadden achteraf gezien gelijk. In het voorjaar van 1963 trad Jan Wolkers op in Leiden en las &#8216;Kunstfruit&#8217;, het laatste verhaal van zijn bundel Gesponnen suiker, voor. Het gaat over een alleenstaande jongeman die een losgeslagen meisje ontvangt. Er staan typerende Wolkers-zinnen in als: &#8216;Wat een verrukkelijk blond stuk leven, dacht ik, toen ik haar strakke rok omhoog had getrokken en over haar schouders in de spiegel keek naar het ronde weke vlees dat tussen de bovenrand van haar kousen en haar jarretelgordel uit mijn omhelzing naar voren puilde. Eerst met haar naar bed, dacht ik, eerst met haar slapen en dan praten. Wat in het vlees begonnen wordt, wordt in de geest volbracht.&#8217; Tijdens de voordracht liep een hoogleraar de zaal uit, schielijk gevolgd door een paar kuise meisjesstudenten. Het tafereel herhaalde zich in Bergen, waar nogal wat leden van de Bergense Kunstkring mokkend wegliepen toen Wolkers uit &#8216;Kunstfruit&#8217; las. De loco-burgemeester verkondigde dat de schrijver &#8216;door zijn obscene inhoud de grens van het toelaatbare met betrekking tot de openbare orde en de goede zeden verre overschreed&#8217;.
De weglopers en alle andere moreel verontwaardigden, die Wolkers&#8217; seksuele vrijmoedigheid als &#8216;smeerlapperij&#8217; betitelden, hadden gelijk. Zoals overigens ook de liefhebbers, die, althans de vrouwelijke onder hen, zijn auto en exemplaren van zijn boeken stiekem onder vuurrode lipstickkusjes bedolven, in hun recht stonden. Ze hadden gelijk met hun heftige reactie, want Jan Wolkers was een van de mensen die Nederland onherstelbaar zouden veranderen. Mede door hem zouden de &#8216;openbare orde&#8217; en de &#8216;goede zeden&#8217;, de betrouwbare pijlers waarop burgerlijk Holland rustte in de brave jaren vijftig, voorgoed instorten.
Jan Wolkers begon te publiceren toen de kinderen van de wederopbouw precies oud genoeg waren voor het lezen van grotemensenboeken, aan het begin van de jaren zestig. Juist vanwege de ongeremde manier waarop hij over seksualiteit schreef, zwermden de pubers naar zijn werk als bijen naar de honingpot. Zijn boeken konden concurreren met de nieuwste en hipste langspeelplaten &#8211; ouders en leraren wilden niet dat de jeugd zich erdoor liet bederven. En ze waren het waard om je zakgeld aan te spenderen.
Wolkers liep in zijn romans en verhalen niet alleen vooruit op de seksuele revolutie later in de jaren zestig (&#8216;Die hele seks, dat is met mij gestart kun je wel zeggen&#8217;), hij zorgde ook voor een omwenteling in de Nederlandse literatuur. Hij schreef niet voor beschaafde dames en heren, zijn werk had een rauwe authenticiteit die een veel groter publiek aantrok. Hij was de eerste literaire bestsellerschrijver &#8211; de eerste druk van De kus in 1977 bijvoorbeeld telde onmiddellijk al negentigduizend exemplaren &#8211; en hij was de eerste die furore maakte in het buitenland. Zonder hulp van het zwaar gesubsidieerde productiefonds en (daarom?) zonder het tromgeroffel en trompetgeschal dat de literaire veroveringstochten nu begeleidt als ware Nederland opnieuw de kolonisator van een wereldrijk.
Met Gerard Reve was (en is) hij de eerste schrijver die een gretig opgevoerd personage werd in de media. Nooit te beroerd voor een gepeperde mening of een openhartige uitspraak over zijn liefdesleven. Hij kon aandoenlijk opscheppen over zijn werk: &#8216;Misschien is het hetzelfde als bij Shakespeare. Die kan door iedereen gelezen worden, door een keukenmeid en een intellectueel. Het is dramatisch, het is goed, eenvoudig en tegelijkertijd behoorlijk diep.&#8217; En hij kon minstens even creatief schelden als de beschonken kapitein Haddock uit de Kuifje-albums. Vooral op zijn critici die zijn romans vanaf het einde van de jaren zeventig steeds hartgrondiger begonnen af te breken. Over Maarten &#8211; &#8216;Mina Trut&#8217; &#8211; &#8216;t Hart zei hij: &#8216;Die jongen ligt altijd te mekkeren, hij reageert net als een ouwe aftandse geit die aan zijn verschrompelde tepels getrokken wordt.&#8217; Criticus Aad Nuis had volgens hem &#8216;theorietjes uit de hangkast van juffrouw Laps van driehoog achter&#8217;; Jaap Goedegebuure was een &#8216;schooierachtige wekeling (&#8230;) met de herseninhoud van een ziekelijke chimpansee&#8217;; en Telegraaf-recensent Sitniakowsky een &#8216;afgesleten pleeborstel bij wie de rigor mortis al ingetreden is&#8217;. Hoe dan ook was hij, inzake het armzalige gesputter van de kritiek, de &#8216;machtige arend&#8217; die het eigenlijk niet de moeite waard vond om zich in te laten met een &#8216;van de leg geraakt ziekelijk kapoentje&#8217;.
De grote vraag is natuurlijk waarom de boeken van Wolkers zo&#8217;n commotie veroorzaakten in de jaren zestig. De ophef gold in eerste instantie de onverbloemde beschrijving van seksualiteit (de Trouw-criticus; &#8216;O, wat is hij een stoer jongetje&#8217;), maar dat is als reden te triviaal, daarom was zijn werk nog niet gevaarlijk. Gevaarlijk was Wolkers omdat hij als geen ander vertolker was van het generatieconflict en juist daar moet de generatie na hem, die van de babyboomers, zich mee hebben geïdentificeerd. Vanaf de verhalen in zijn debuut Serpentina&#8217;s petticoat (1961) tot zijn meesterwerk Terug naar Oegstgeest (1965) tot De doodshoofdvlinder (1979), steeds weer schreef Wolkers zijn bekrompen calvinistische jeugd van zich af. &#8216;Ik vervloek hen die mij hebben voortgebracht,&#8217; noteert hij in zijn debuut. Niet al zijn gretige lezers waren van gereformeerden huize, maar dat deed er niet toe, want de zwartekousenkerk was exemplarisch voor het zuinige, preutse en angstige Nederland van de jaren vijftig. De &#8216;huispotentaat&#8217; die Wolkers&#8217; vader was, stond voor alle onuitstaanbare patriarchen die de scepter zwaaiden over de hoekstenen der samenleving.
De seksualiteit, dat was een van angstige dingen die onderdrukt moesten worden. In &#8216;Het tillenbeest&#8217;, het eerste verhaal uit Serpentina&#8217;s petticoat, heet het al hatelijk: &#8216;Wij zijn thuis orthodox. Ik heb mijn moeder dus nooit anders gekend dan zwanger en zogend.&#8217; Hoé je zwanger werd, daar werd thuis niet over gerept; boven het ouderlijk bed hing slechts de eenvoudige spreuk &#8216;Dient den Here&#8217;. In &#8216;Dominee met strooien hoed&#8217; uit Gesponnen suiker (1963) stelt het ene jongetje, met zijn ongezond kromme rug, het andere jongetje met &#8216;hese stem&#8217; voor om te &#8216;geilpompen&#8217;, waarna hij met halfgesloten vuist snelle op- en neergaande bewegingen voor zijn gulp maakt. Het andere jongetje denkt meteen aan het boekje Stomme zonde, waarin beschreven staat dat de onaneerder getroffen zal worden door ruggenmergstering.
Maar de gruwel van de gereformeerde opvoeding ging verder, als het geloof ergens angst voor veroorzaakte, dan was het voor de dood. Het calvinisme huldigt, als bekend, de predestinatieleer, die zegt dat al voor je geboorte vaststaat of je na je dood tot de hemel verheven wordt of tot de hel verdoemd. Wolkers beschrijft hoe zijn vader er vanzelfsprekend van uitgaat dat zijn zoon een verdoemde is. Hij is ook een getekende, hij heeft een litteken op zijn slaap, veroorzaakt door een prop lood die uit de stomende ketel naast zijn wiegje was gesprongen, waarin hij als baby met een longontsteking lag. De angst voor de dood werd door de vader ook gevoed. Als hij de tijdelijkheid van het leven benadrukte: &#8216;Je denkt dat het leven een lolletje is, dat er geen eind aan komt. Maar het is een damp, het vliegt voorbij&#8217; (&#8216;De dominee met de strooien hoed&#8217;). Als hij tijdens zijn dagelijkse bijbellezing leest over Abraham die bereid is, zo de Here het wil, zijn zoon Isaak te offeren en zijn eigen zoon hem vraagt of hij hetzelfde zou doen: &#8216;Ja zei hij; dus was ik altijd bang als mijn vader met stenen achterin de tuin bezig was, dat hij een offerplaats aan het maken was. Dat hij een bericht van God gekregen had&#8217; (Terug naar Oegstgeest).
Het mooist en pijnlijkst staat de afkeer van zijn vader, en alles waar die voor staat, opgetekend in het verhaal &#8216;De verschrikkelijke sneeuwman&#8217; in Serpentina&#8217;s petticoat. De hoofdfiguur ervan noemt zich een &#8216;slachtoffer van de gezegende vruchtbaarheid&#8217; van zijn ouders, omdat hij niet verder mag studeren. Als hij moet solliciteren voor zijn eerste baantje wikkelt hij voor hij naar huis terugkeert zijn hoofd in verband en wendt hij voor dat hij blind is geworden. Dat kun je niet anders dan symbolisch interpreteren: hij sluit zich zo rigoureus mogelijk van zijn ouders af. Later in het verhaal wijst hij op de elektrische schakelaar en barst hij uit tegen zijn vader: &#8216;Ik rolde me in een wollen deken, ging in bed staan, knipte het licht uit en liet me vallen. Zo bleef ik hijgend liggen wachten tot de klauwen van Satan door de dekens zouden slaan. Dat was jullie geloof! Slechts toereikend om nachtmerries bij kinderen teweeg te brengen. Jullie met je openbaringen van Johannes! De maan die in bloed verandert, sprinkhanen met leeuwenkoppen die door de lucht zweven! Ik wilde vroeger nooit iets afmaken, omdat ik dacht: het kan morgen wel de laatste dag zijn, wat heeft het voor zin.&#8217;
Is het dan verwonderlijk dat het werk van Jan Wolkers doortrokken is van de dood? Gruwelijke sterfscènes dist hij steeds weer op, sterke verhalen over haar dat doorgroeit na de dood en opgegraven lijken die ooit verkrampt tegen de deksel van hun kist hebben geduwd. Uitweidingen over hoe zijn jonge hoofdpersonen, in navolging van de dierenoffers in de bijbel, het &#8216;kruipend gedierte dat een verfoeisel is&#8217; ritueel martelen en doden. Behalve met zijn opvoeding met de Heilige Schrift heeft Wolkers&#8217; obsessie voor de dood alles te maken met de vroege dood van zijn broer in de oorlog. In Serpentina&#8217;s petticoat wordt er al aan gerefereerd, in de romans Kort Amerikaans (1962) en Terug naar Oegstgeest vormt de dood van de broer de apotheose. In die romans is het &#8216;litteken van de dood&#8217; op het hoofd van de hoofdfiguur een Kaïnsteken, Gods vingerwijzing dat hij schuldig is aan zijn broers dood. Maar als iets schuld heeft aan die dood door difterie dan is het het geloof van de vader, dat voorschrijft dat inenten niet mag, omdat het toch Gods wil is die zal geschieden.
De benauwenis van het calvinisme en de dood van de broer, het zijn de drijfveren van het schrijversschap van Jan Wolkers. Het zijn die autobiografische wortels die zijn vroege werk een elektrische spankracht geven. Een intensiteit die je als lezer nog steeds niet in de koude kleren gaat zitten. Het toeval wilde dat Wolkers&#8217; strikt particuliere beweegredenen en zijn pogingen zich van de doem te bevrijden, samenvielen met het verlangen van een nieuwe generatie. Wolkers verzet zich tegen de dood door het leven te omarmen, daarin, in het eenmalige leven, moet het gebeuren. Tegenover de haat voor de kerk staat zijn liefde voor de natuur, tegenover de strikte gereformeerde regels en de dreiging van de dood staat de seksuele losbandigheid, tegenover het benepen burgerdom het gretige leven van de bohème.
En dat wilden de jongeren die na de oorlog werden geboren ook: zich bevrijden. Ze moeten zich hebben gelaafd aan de vrijgevochten kunstenaars die de boeken van Wolkers bevolken, aan het leven zonder taboes, aan het bestaan voorbij de schaamte. Ze zijn non-conformisten, zijn hoofdpersonen, soevereine individuen die zich door God noch gebod de wet laten voorschrijven. Wolkers werk liet, zou je kunnen zeggen, een beweging zien die zich in de loop van de jaren zestig ook in Nederland voltrok: zijn personages laten de bekrompen kleinsteedsheid van hun geboortedorp achter zich en trekken naar de grote stad, ruilen de theemuts van het gezin voor het volle leven. En dan is er nog iets dat de babyboomers moet hebben aangesproken. Wolkers zingt permanent een loflied op de jeugd, op alles wat jong en sterk is en mooi. Wie dat niet is, is een &#8216;dooie lul&#8217;.
Jan Wolkers heeft zich, aan die indruk ontkom je niet als je zijn oeuvre herleest, ontworsteld aan zijn worgengelen. En Nederland wordt al een hele tijd bevolkt door louter autonome individuen, door gezellig vrijgevochten burgers die hun eigenzinnigheid dagelijks als een trofee oppoetsen. Allemaal zijn ze forever young. Is het dan vreemd dat Wolkers is uitgeschreven? Natuurlijk, hij heeft de laatste jaren een aantal enthousiasmerende essaybundels geschreven en daarnaast heeft hij de ene na de andere kolossale beeldhouwopdracht vervuld. Maar sinds De onverbiddelijke tijd (1984) heeft hij, ondanks een aantal vooraankondigingen, geen roman meer gepubliceerd. Is het toeval dat hij in zijn een na laatste roman, Gifsla (1983), een schrijver opvoerde, opgebouwd uit alle vooroordelen die de kritiek tegen zijn latere werk had, en dat hij die aan het eind liet sterven?
Het latere werk van Jan Wolkers &#8211; vanaf De doodshoofdvlinder, plus de eerdere roman De kus &#8211; is lang niet zo slecht als de critici venijnig beweerden. Integendeel, je ziet eraan dat Wolkers een vakman is, die nog volop gebruik maakt van de ingrediënten waar hij het patent op had; de gebeeldhouwde bijbelse taal, het scherpe oog voor details, de mythisch geworden herinneringen aan zijn jeugd. Het verschil is dat het vroege werk geschreven moest, dat de noodzaak ervan van de pagina&#8217;s spatte. In het latere werk worden de bekende ingrediënten ingezet in een literair spel, waarin Wolkers lonkt naar kitsch en camp en verbaal zijn niet geringe spierballen laat rollen.
Misschien betekent het feit dat de noodzaak is verdwenen dat Jan Wolkers gelukkig is, zoals zoveel Nederlanders tegenwoordig welvarend en gelukkig zijn. Laten we daarom de leeuw, die zo nu en dan vanaf zijn eiland Nederland opschrikt met een brul, alle lof geven die hem toekomt. Want er zijn weinig schrijvers die zoveel ijzersterke boeken &#8211; de verhalenbundels Serpentina&#8217;s petticoat en Gesponnen suiker, de romans Kort Amerikaans, Een roos van vlees en Turks fruit &#8211; op hun naam hebben staat als hij. En dan heeft hij ook nog Nederland helpen bevrijden. 
</div>

<div class="wpg-element lead-bold">
Marga Minco&#8217;s verhalen en romans hebben altijd grote waardering gevonden. Toch bleef een bekroning uit &#8211; op de Vijverbergprijs in de jaren vijftig na. Nu is er de Annie Romeinprijs, voor haar oeuvre. Het is klein, maar uniek. En nog niet voltooid, zegt ze. &#8216;Ik ben altijd bezig met schrijven. Herschrijf veel. Ik heb ook veel ongepubliceerd werk liggen.&#8217; Hopelijk volgt ooit een nog grotere prijs.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Toen Marga Minco haar dankwoord uitsprak bij de ontvangst van de Annie Romeinprijs, afgelopen vrijdag, gaf ze meteen een stukje van haar poëtica weg. Ze wilde, vertelde ze, als kind helemaal geen schrijver worden, ze wilde bij het circus. In haar jeugd kwam in Breda één keer per jaar het circus voorbij. De grote tent en al het gedoe eromheen, het was allemaal even spannend. Toch werd ze niet zozeer bekoord door de clowns of de wilde dieren, maar door de trapezewerkers. Als ze de acrobaten hoog boven het witte zaagsel van de piste zag zweven, dacht ze: dat wil ik ook.
Het was in dezelfde tijd dat ze wekelijks mee moest naar de dienst in de synagoge. De lange voorlezingen en toelichtingen konden haar maar matig bekoren en op een keer werd haar blik getrokken naar het hoge raam van de sjoel, waarachter, voorbij een oud muurtje, de tuin van het huis van de rabbi lag. In die tuin was een kind aan het schommelen. Telkens zag Minco, vanaf haar plaats op de vrouwengalerij, de benen van het kind, en vervolgens het héle kind, even door de lucht zweven, voordat het weer verdween achter het muurtje. Het had iets magisch, dat gewichtloos zweven, ver van de beslommeringen van de wereld. Dat was vrijheid, had ze gedacht, dat moet je zien te bereiken. Dat gewichtloze is wat ze ook altijd in haar proza probeert te bereiken.
En het schommelende meisje is voor de rest van haar leven op haar netvlies gebrand, als beeld van de tijd vóór de oorlog. Als beeld van een tijd die onbekommerd was.
Ik spreek Marga Minco drie dagen voor de prijsuitreiking. Ze houdt er niet van om geïnterviewd te worden, terwijl ze in haar leven toch heel veel interviewers over de vloer heeft gehad. Stel haar een vraag en ze kijkt je met grote vriendelijke ogen aan, alsof ze die vraag nooit eerder gehoord heeft. Ze lacht wat verbaasd en geeft een antwoord dat even sober en ingehouden is als de stijl van haar romans en verhalen. Als ze de kans krijgt dwaalt ze af. &#8216;Ik spring graag van de hak op de tak. Ik wil ook graag van Het bittere kruid af.&#8217; Vertelt opeens een anekdote: &#8216;Er kwamen journalisten van een provinciale krant langs. &#8220;Mevrouw,&#8221; zeiden ze, &#8220;we hadden er geen idee van dat u zo vrolijk bent.&#8221; Ze hadden verwacht hier een treurig vrouwtje te zien zitten.&#8217; Voor al die dingen verontschuldigt ze zich weer: &#8216;Ik ben gauw in ja zeggen als ik iemand aan de telefoon krijg. Maar vooral in het begin wilden interviewers het naadje van de kous weten over hoe ik de oorlog heb beleefd. Vooral Ischa Meijer ging wroeten in mijn leven, ontlokte mij dingen die ik helemaal niet wilde vertellen. Die ook niet wáár waren. Alsof je op de divan lag en hij er als psychiater naast zat.&#8217; En daar voegt ze dan schuldbewust aan toe: &#8216;Het bittere kruid is autobiografisch, ik moest mijn adem inhouden om het te schrijven. Ik heb er dus zelf schuld aan en moet de consequenties dragen.&#8217;
Ook ik vraag haar naar de oorlog, hoe kan het ook anders. Minco&#8217;s eersteling, Het bittere kruid, is na het dagboek van Anne Frank het meest gelezen boek over de joodse ervaring van de bezetting in Nederland. In de meeste verhalen en romans die daarop volgden gaat het ook over gebeurtenissen in de oorlog. Of de oorlog is het scharnierpunt tussen de onbezorgde tijd ervoor, toen ze te midden van haar familieleden leefde, en de kale tijd erna, toen er niemand meer was. In haar werk komt ze, kun je zeggen, telkens terug op het meisje dat schommelt in de tuin van de rabbi. Want hoeveel tijd er ook sinds haar jeugd is verstreken, het verleden dringt zich steeds scherp op. Er is voor haar personages geen verschil tussen wat ooit bestond en wat nu bestaat. Toen kan plotseling nu worden, de grens tussen heden en verleden weggevaagd.
&#8216;Omdat ik tachtig jaar leef,&#8217; legt Minco uit, &#8216;draag ik veel beelden met me mee. Als ik een bepaalde stemming beschrijf kan ik opeens andere beelden zien. Vooral van vóór de oorlog. Ze zijn vlak bij me en komen in sneltreinvaart terug in mijn hoofd. Het is bekend als je ouder bent: je grijpt weer terug naar je kinderjaren. Je gaat de dingen die verder weg zijn scherper zien dan gebeurtenissen van kort geleden. De sprong naar vóór de oorlog wordt gelukkig steeds minder pijnlijk. Het zijn vastgestelde beelden geworden. Ze hebben een plaats gekregen: zoals je ze gezien hebt en zoals je ze altijd blijft zien. Daar ben ik aan gewend geraakt.&#8217;
&#8216;Ze&#8217;, dat zijn haar familieleden die de oorlog niet overleefden. Consequent spreekt Minco over &#8216;ze&#8217; als ze het over hen heeft. Dat lijkt koel, maar dat is het natuurlijk niet: Minco&#8217;s werk gaat over de grenzen van het zegbare, over zaken waar ze het liefst over zou zwijgen. &#8216;Ik heb na de oorlog alles erg willen verdringen,&#8217; zegt ze. &#8216;Ik wilde er niet over praten. De namen niet noemen. Wilde het voor mezelf hebben. Dat was de houding van de meeste joden die alleen zijn overgebleven. Het werd een algemene zwijgplicht.&#8217;
Toch doorbrak zij het zwijgen met Het bittere kruid, de &#8216;kleine kroniek&#8217; die in 1957 verscheen. &#8216;Ik wist dat toen, in de jaren vijftig, mensen niet geïnteresseerd waren in verhalen over de oorlog. Dacht dat het boek door geen hond gelezen zou worden. Maar ik moest het schrijven. Het was een monumentje voor mijn familie. Ik wilde voor een blijvende herinnering zorgen die hopelijk langer zou bestaan dan ik zelf. Ja, dat is omgekeerd aan de wens van de meeste schrijvers die zelf willen voortbestaan na hun dood. Ik denk dat ik daarom de ik-figuur geen naam heb gegeven en haar heb veranderd, haar jonger heb gemaakt dan ik zelf was aan het begin van de oorlog. Het ging om hen, niet om mezelf. Mijn emoties heb ik trouwens altijd achtergehouden. Dat is een eigenschap geworden. Ik geloof dat je karakter zich weerspiegelt in je werk. Ik kan alleen op een ingehouden manier schrijven.&#8217;
En zo hebben we het over, zoals Marga Minco het zelf spottend noemt, &#8216;HBK&#8217;. &#8216;HBK&#8217; &#8211; dat is de familieafkorting voor Het bittere kruid, haar evergreen die inmiddels meer drukken heeft beleefd dan ze zelf kan tellen en die, ook vanwege de zeer bescheiden omvang, door generaties scholieren is gelezen. Op haar wc hangt een tekening van Peter van Straaten, waarop twee pubers op het schoolplein. Zegt de een tegen de ander: &#8216;Nee zeg, dat hele uittreksel ga ik niet lezen, zeg me maar even waar dat Bittere Kruid over gaat&#8217;. &#8216;Of ze het nu nog lezen,&#8217; zegt Minco laconiek, &#8216;ik weet het niet.&#8217; De kroniek heeft, net als Minco zelf, een heel leven achter de rug. Ze vertelt het verhaal dat ze al vaak verteld heeft. &#8216;In 1956 was Het bittere kruid af. Bert Bakker wilde het wel hebben, maar hij vond het te klein. Hij heeft erg getwijfeld, het een jaar in de la laten liggen. Hij wist niet zeker of hij zich er niet een buil aan viel. Hij heeft het met grote aarzeling uitgegeven. Een contract kreeg ik niet. Ik durfde ook nauwelijks naar een honorarium te vragen, ik was buitengewoon teruggetrokken in die tijd. Mensen vonden ook dat ik voor dit onderwerp geen geld kon vragen. Zoiets moest maar gewoon verschijnen.&#8217;
Het eerste hoofdstuk eruit, &#8216;De Lepelstraat&#8217;, schreef ze al tijdens de oorlog. In de Amsterdamse Lepelstraat zag ze de eerste razzia &#8211; de overvalwagen, de mannen met helmen op en groene uniformen aan die stram achter elkaar op de banken zaten, en de bewoners die de wagen in moesten. &#8216;Het maakte een ongelooflijke indruk op me, ik heb er meteen een verhaal over gemaakt. Nog bij mijn ouders thuis, in de Sarphatistraat. Het is verdwenen, zoals er zoveel spullen in de oorlog verdwenen zijn. Ik herinnerde me later wel hoe ik erover had geschreven. Ik was gefascineerd door feiten. Door details ook. De boterham met stroop die een jongetje vasthield toen hij de deur uitkwam. Het emaille plaatje van de nachtveiligheidsdienst op een deurpost. Ik heb het me aangewend details te onthouden. Zo wilde ik ook schrijven. Vooral na mijn eerste boek dacht ik: dit is de vorm waarin ik altijd wil schrijven. Hoewel ik me aanvankelijk ook voornam: nu wil ik iets heel anders schrijven. Iets dat nergens over gaat.
De feiten en details waar ik over heb geschreven zijn sterker in mijn geheugen opgeslagen dan de dingen waar ik niet over geschreven heb. Zelfs als ze niet zijn gebeurd. Soms vraag ik me af: heb ik het echt beleefd of heb ik het verzonnen? Want je verzint er, ook al schrijf je over je eigen geschiedenis, altijd veel bij. Ook in Het bittere kruid. Je kunt wel over de werkelijkheid schrijven, maar het is een verhaal, geen documentaire. De dialogen verzin je zoals ze geweest hadden kunnen zijn. Situaties moet je aankleden om er een verhaal van te maken.&#8217;
Over veel schrijvers wordt gezegd dat ze in feite steeds hetzelfde boek schrijven; voor Minco geldt dat helemaal. Haar werk cirkelt telkens rond dezelfde plaatsen, voorwerpen en mensen, steeds weer belicht ze dezelfde geschiedenis vanuit een ander gezichtspunt. Ze zegt ironisch: &#8216;Ik had moeten wachten. Had één keer een dikke roman moeten schrijven. Dan was ik er ook in één keer vanaf geweest.&#8217; En vervolgt met ernst: &#8216;Ik probeer zo mijn geheugen soepel te houden. Ik wil niet over hetzelfde schrijven, maar het komt er toch op neer. Kennelijk moeten dezelfde situaties steeds weer anders worden aangekleed. De onderwerpen zijn wel gevarieerd, maar de personages hebben allemaal wel een beetje dezelfde achtergrond.&#8217;
Een beetje? vraag ik. &#8216;Een beetje boel.&#8217;
Wat ook een rol speelt in Het bittere kruid en terugkomt in haar andere werk zijn de voorwerpen. De dingen zijn in feite personages, een soort zwijgende familieleden bij ontstentenis van echte familieleden. Dat is bijvoorbeeld zo in het verhaal &#8216;Het adres&#8217; waarin de ik-figuur na de oorlog langs gaat bij zogeheten &#8216;bewariërs&#8217;, kennissen die zich in de oorlog over de spullen van de bedreigde joden ontfermen en er na de oorlog geen afstand meer van doen. Ze krijgt de bezittingen van haar ouders niet terug. Het was ook al zo in Het bittere kruid, waarin het Bredase buurmeisje het tennisracket van de ik-figuur komt &#8216;lenen&#8217;. Zij staat op het punt naar Amsterdam te vertrekken, naar het Judenviertel waar haar ouders wonen. &#8216;Het zou zonde zijn als je al die leuke dingen hier liet staan,&#8217; zegt het buurmeisje monter. &#8216;Ik had beter een tas mee kunnen nemen.&#8217;
&#8216;Dat tennisracket,&#8217; vraagt Marga Minco, &#8216;wil je een foto ervan zien?&#8217; Ze loopt naar de kast en pakt een doosje met foto&#8217;s van voor de oorlog. Op een aantal ervan staat ze in shorts, een tennisracket in de hand. Een stralend meisje dat opgewekt in de lens kijkt. Er zit een anekdote aan vast: die shorts tot boven haar knie waren een provocatie, ze wilde er een proces-verbaal van de politie mee uitlokken om daar een reportage over te schrijven. En het lukte, ze moest mee naar het bureau waar een strenge agent foto&#8217;s van haar maakte &#8211; bewijsmateriaal! Op een ervan poseert ze met haar voet koket op de rand van een stoel. &#8216;Krankzinnig,&#8217; lacht ze. &#8216;Zo preuts waren ze in die tijd.&#8217;
Op andere foto&#8217;s zie je een mollig meisje met een stalen brilletje op de neus. Een bakelieten telefoonhoorn tegen het oor. Achter een ouderwetse typemachine. Het is Minco als jonge journaliste op de redactie van de Bredasche Courant. &#8216;Het heeft jaren geduurd,&#8217; zegt ze, &#8216;voordat ik foto&#8217;s van vroeger kon bekijken. Voordat ik ze aan de muur ging hangen. Ik zag liever de beelden in mijn eigen hoofd. Als ik oude foto&#8217;s zie, denk ik: was ik dat? Alleen ikzelf ben veranderd, de anderen zijn altijd zo gebleven.&#8217;
Marga Minco heeft een klein maar uniek oeuvre op haar naam staan. Behalve Het bittere kruid schreef ze verhalen, aanvankelijk voor het naoorlogse satirische tijdschrift Mandril, waarvan een deel is opgenomen in haar Verzamelde verhalen. Ze publiceerde twee novellen, De val en De glazen brug, twee romans, Een leeg huis en Nagelaten dagen, en maakte verschillende kinderboeken.
&#8216;Ik ben altijd wel bezig met schrijven,&#8217; vertelt ze, &#8216;maar ik doe er steeds langer over om er een geheel van te maken. Herschrijf veel. Ik heb ook veel ongepubliceerd werk liggen. Een paar jaar geleden ben ik een roman begonnen, een paar hoofdstukken zijn af, ik heb het weggelegd, vervolgens pakte ik het weer op, toen kwam er weer iets tussen. Nagelaten dagen moest eerst. En ik ben min of meer bezig met een nieuwe verhalenbundel.&#8217;
Voorzichtig vraag ik of ze nu anders schrijft dan vroeger, want het werken aan Het bittere kruid was toch een vorm van therapie?
Opeens is ze fel: &#8216;Dat heeft de interviewer ervan gemaakt. Psychiater Meijer. Ik zie schrijven gewoon als werk. Dat heb ik altijd zo gezien. Ik ben bezig, ik schrijf. Ik heb een aparte kamer om te schrijven, een bureautje, een typemachine en pennen. Als schrijven zo pijnlijk was zou ik het toch niet doen? Waarom zou ik mezelf kwellen? Ik schrijf omdat ik het altijd gedaan heb. Zoals een violist die geen concert geeft thuis oefent. Zoals een kantoorklerk elke dag naar zijn werk gaat. Omdat ik bijna niks anders kan.&#8217;
We praten tot slot over de geschiedenis van de verwerking van de oorlog. &#8216;Na de oorlog had iedereen in het verzet gezeten,&#8217; zegt ze spottend. &#8216;Er hebben veel mensen in het verzet gezeten, maar het waren er te weinig. Die tijd was ook heel angstig. Al was ik niet bang. Vooral in het begin niet. Ik dacht: ze zijn allemaal weggevoerd, mij pakken ze niet. Ik liep gewoon over straat, uitdagend, pal langs Duitse soldaten. Ze willen me niet, dacht ik.&#8217;
Als ik de Liro-affaire noem en het grootschalige onderzoek dat nu wordt verricht naar de opvang en terugkeer van de oorlogsgetroffenen, barst ze voor het eerst los in een lange monoloog: &#8216;Het is natuurlijk veel te laat. Het lijkt wel alsof ze gewacht hebben tot de generatie waar het om gaat uitgedund is. Dan hoeven ze niet zoveel moeite meer te doen. Er werd na de oorlog door de Schade-enqûtecommissie een bureau opgericht waar joden konden opgegeven wat ze verloren hadden. Je moest ellenlange vragenlijsten invullen als je iets terug wilde krijgen. Om na te gaan of het wel klopte. Als je het niet kon bewijzen kreeg je niets vergoed. En als ze je een vergoeding toezegden kreeg je geen geld in de hand, maar een soort bonnenboekje waarmee je naar de winkel kon. N&#8217;importe welke winkel, al hoopten ze dat je vooral huisraad kocht. Na de oorlog was ik alles kwijt. Ik kreeg zeventienhonderd gulden &#8211; ze geloofden me niet. Ze konden niet precies nagaan waar ik het laatst gewoond had. Ik had een familie met een normaal huis, we hadden een piano. Later vond ik er een foto van, maar het was te laat. Ik heb dat geld in één week opgemaakt. Aan drank en dure kleren. Dat was het enige wat je er met goed fatsoen mee kon doen.&#8217;
</div>

Waarom pubers zo ontvankelijk zijn voor de lokroep van extremisme

Jan Wolkers, een machtige arend in de letteren

Tweegesprek Rentes de Carvalho en James Kennedy over Nederland, ‘Samen komen we eruit’

Marcel Möring en Manon Uphoff: ‘Wij zijn een rijk warenhuisje’

Leon de Winter: ‘Ik wil de tijdgeest in me toelaten’

Mensje van Keulen: ‘Als mijn personages ongelukkig zijn, voel ik me voldaan’

Koos van Zomeren: ‘De mensen zijn veel gekker dan de gekke koeien’

Jan Wolkers, een machtige arend in de letteren

Marga Minco, Woorden vinden voor het onzegbare