<div class="wpg-element lead-bold">
De man van de metamorfosen, zo zou je Leon de Winter kunnen omschrijven. Hij wisselde letterlijk van voorkomen, maar ook als schrijver, en veranderde van filmmaker in filmproducent. Voor zijn critici is hij ongrijpbaar. Over de hoofdpersoon van zijn nieuwe roman &#8216;God&#8217;s Gym&#8217;, een bestseller, zegt hij: &#8216;Hij is helemaal los komen te staan. Hoort nergens bij.&#8217; Alsof De Winter het over zichzelf heeft.Een gesprek over zijn vele gedaanten.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Leon de Winter is behoedzaam. Hij neemt de tijd om breeduit te formuleren, maar het is alsof hij elk woord eerst voorzichtig als een kleinood in zijn handen neemt, even vasthoudt en bekijkt en het dan pas tevreden los laat. Nadat hij zag dat het goed was. Dit is de man die in interviews wild om zich heen kon slaan naar zijn critici (&#8216;Stelletje oetlullen bij elkaar&#8217;). Die epaterend poseerde naast zijn Jaguar, gegoten in Armani-pak, sigaar in de hand: hier staat een bestsellerschrijver. Die in een woedend &#8216;J&#8217;accuse&#8217; van drie hele krantenpagina&#8217;s de houding van de Europese politiek en media ten aanzien van Israël gispte (&#8216;Ik beschuldig de Europese – inclusief de Nederlandse – media van incompetentie, gemakzucht en het kweken van begrip voor een bevrijdingsstrijd die geen bevrijdingsstrijd is&#8217;).
En nu spreekt hij haast verontschuldigende zinnetjes uit als: &#8216;Misschien werk ik ook misverstanden in de hand&#8217; (over de felle reacties die hij oproept). Of, over de gunstige ontvangst van zijn laatste boek God&#8217;s Gym: &#8216;Ik hoef me nu niet in allemaal ijdele kronkels te bewegen om antwoorden te vinden op de vraag waarom critici in het verleden zo akelig deden.&#8217; Of, over zijn rol in het publieke debat: &#8216;Er hoort natuurlijk een bepaalde mate van arrogantie bij, de vreemde gedachte dat mijn stem ook telt.&#8217;
Kennelijk is het heilzaam, positieve kritiek. &#8216;Aangenaam verrast is te zwak uitgedrukt,&#8217; zegt De Winter, met een blik van ongeloof in de ogen. &#8216;Ik weet niet hoe ik het moet duiden. Ik heb geen gas teruggenomen. Het is niet zo dat ik gedacht heb: ik moet veel voorzichtiger zijn, de critici kijken over mijn schouder mee. Ik weet niet waarom er opeens veel minder tegenwind bestaat.&#8217;
Hij vervolgt: &#8216;Het is kinderachtig, want ik roep altijd dat de kritiek me niets doet, maar ik vind het nu heel fijn. Waarom las ik de kritieken niet? Omdat het me vreselijk raakte, omdat ik ervan wakker lag en me voortdurend afvroeg: is dat zo, hebben ze gelijk of niet? Gelukkig kwam ik iedere keer weer tot de conclusie dat de critici ongelijk hadden.&#8217;
Dat hij de wind mee heeft, moet, denkt hij zelf, iets te maken hebben met &#8216;het 11 september-gevoel&#8217;. Zo&#8217;n tien jaar geleden maakte De Winter de eerste aantekeningen voor God&#8217;s Gym en wist hij dat hij een boek vol onrust wilde schrijven. Er moest iets catastrofaals gebeuren en daarna moest de wereld onherstelbaar veranderd zijn. Hij bedacht dit: hoofdpersoon Joop Koopman, een Nederlandse scenarioschrijver die in Californië woont, verliest zijn enige dochter. Na haar plotselinge dood raakt hij op drift en wordt hij zogezegd in de wereldgeschiedenis getrokken. Hij krijgt bezoek van een oude schoolvriend die in Israël is gaan wonen, voor de Mossad werkt en hem als informant wil ronselen. En hij komt in aanraking met een Marokkaans-Nederlandse jongeman, Omar, die na een reis naar het Berberdorp van zijn vader Allah heeft gevonden en zich, zo wordt gesuggereerd, bij een Al Qaeda-achtig terreurnetwerk heeft aangesloten.
&#8216;En toen,&#8217; vertelt De Winter, &#8216;gebeurde 11 september en dacht ik: dit is de onrust die ik wil hebben. Na 11 september is de politieke werkelijkheid onze huiskamer binnengekomen, heeft zich er genesteld, in ieder geval bij mij, in mijn psyche, en heeft helaas sterk bijgedragen aan een gevoel van onzekerheid. Dat was precies waar ik op dat moment aan werkte. Het 11 september-gevoel is voor mij het einde van een roes die heerlijk lang geduurd heeft. De roes van onkwetsbaarheid. Het idee dat we een prachtig leven kunnen leiden met al onze verworvenheden, vrijheden, zekerheden. Ik maakte me weinig zorgen dat er aan dat bestaan een einde zou komen. Een ijdele illusie. De ratio is op een afgrijselijke manier ten onder gegaan. Door de hevigheid en de felheid van de aanslagen, maar ook doordat ze de confrontatie zijn met een ouderwets soort Kwaad. Met een hoofdletter. Mijn verklaringsbehoefte houdt op bij 11 september. We moeten opeens weer allemaal klassiek religeuze modellen van stal halen, lijkt het, om dit kwaad enigszins te kunnen definiëren.&#8217;
En het vreemde was, zegt De Winter, dat de bodem voor zijn roman er al lag. Toen hij de eerste notities voor God&#8217;s Gym maakte, voelde hij al vaag de angst dat zijn geruststellende bestaan hem zou ontglippen. &#8216;Dat zijn privéstemmingen, die wel alles van doen hebben met heel grote bewegingen om me heen, waarvoor ik me voortdurend probeer open te stellen. Ik wil de tijdgeest in me toelaten.
In mijn allereerste boek hield ik alles abstract. Niets wilde ik bij name noemen, Amsterdam was A., Den Bosch &#8216;s-H. Toen het boek er was, dacht ik: dit is eigenlijk niet wat ik bedoel. Mijn plaats in de literatuur vond ik op dat moment belangrijker dan de wereld. Terwijl ik nu het gevoel heb: het gaat erom dat soort stemmingen te vangen, de emoties die tussen de nieuwsberichten zitten. Ik ben een nieuwsjunkie, lees zo&#8217;n tien tot vijftien kranten per dag. Dat voedt de gevoeligheid voor die stemmingen.&#8217;
Joop Koopman is, zou je kunnen zeggen, het prototype van de westerse mens. Iedereen om hem heen lijkt een geloof of een overtuiging te koesteren, is overtuigd joods, islamitisch of boeddhistisch, maar hij voelt, ook al is hij joods, met niets een binding. &#8216;Dat vind ik wel een mooi, positief aspect van Joop,&#8217; zegt De Winter vergenoegd. &#8216;Hij is helemaal los komen te staan. Hoort nergens bij.&#8217;
Daarmee lijkt hij niet alleen op zijn andere personages, die op een of andere manier een verhouding zoeken tot hun joodse identiteit, maar allicht ook op De Winter zelf. &#8216;Het enige wat ik weet, is dat zulke personages bijna vanzelfsprekend ontstaan als ik met een verhaal begin. Ze staan los van groepen, maar er is ook veel sentiment. Sentiment dat met hun jeugd te maken heeft, met een bijna kinderlijke ouderliefde waardoor ze zich belast voelen. Het is voor mij dubbel. Ik zoek als het even kan een positie op aan de rand. Ik wil niet meteen zeggen de marge, maar ergens aan de buitenkant. Tegelijkertijd kan ik me niet onttrekken aan de schoonheid van de traditie. Een paar dagen geleden stond ik in de tram en naast mij stond een joods meisje van een jaar of achttien met een jongen van wie ik ook meteen dacht: dat is een joodse jongen. Een heel volle tram en ze waren vreselijk verliefd. Dan schiet ik vol. Door de onschuld van de situatie. En omdat ik denk: weten ze dan niets van de wereld en het verleden! Dat je zo onbezonnen als joods meisje en joodse jongen zo verliefd kunt zijn. Ik zag een wereld vol gevaren, waar zij zich helemaal niet van bewust waren. De gevoeligheid daarvoor is vrij sterk.
George Steiner had het in een van zijn essays over het geweten als joodse uitvinding. De joden hebben de notie van het perfecte en het zuivere losgelaten op de mensheid. Daarom worden ze gehaat, volgens Steiner. Ik vind dat een prachtige gedachte. Het is natuurlijk wonderlijk om rond te lopen met het gevoel dat je via ik weet niet hoeveel generaties verbonden bent met de mensen die dat zo&#8217;n kleine drieduizend jaar geleden zijn gaan formuleren. Het jodendom is mijn creatieve bron, is een deel van mijn emotionele en mentale werkelijkheid. Het heeft natuurlijk alles te maken met de oorlog, maar heeft behalve negatieve gelukkig ook positieve connotaties. Het is voor mij de vreemde koffer die ik moet dragen door het leven heen. Laat ik dan maar dragen.&#8217;
Leon de Winter is misschien wel de slechtst begrepen schrijver uit de Nederlandse literatuur. Sinds de publicatie van zijn roman Kaplan in 1986 werd hij door beroepslezers verketterd. Zijn boeken waren, vonden zij, als Big Macs: ze eten lekker weg, maar hebben nauwelijks voedingswaarde. Kitsch werden ze genoemd, eendimensionaal, plat amusement, pulp. Maar de lezer liet zich aan al die venijnige kwalificaties weinig gelegen liggen; zijn boeken zijn, sinds Kaplan, onveranderlijk kassakrakers. Van God&#8217;s Gym werden in de eerste week al dertigduizend exemplaren verkocht. Het onbegrip liep parallel met de verandering van zijn imago. De Winter verruilde niet alleen zijn avant-gardistische stijl van schrijven, die was geënt op het werk van diepernstige schrijvers als Peter Handke en Thomas Bernhard, voor de vaart van Amerikaanse vertellers als Malamud en Roth. Hij schoor ook baard en snor af, kortwiekte zijn lange manen en ging zich in maatpakken kleden. Het werd de meest besproken metamorfose van de Nederlandse letteren. Als een metamorfose, zo omschreef hij het zelf ook. &#8216;Op een dag werd ik wakker en ik dacht: ik wil geen harig intellectueel monster meer zijn. Ik wil gewoon leven,&#8217; zei hij tegen een interviewer.
&#8216;Ik had,&#8217; legt De Winter geduldig uit, &#8216;het gevoel verdwaald te zijn geraakt in een buitenkant die grote innerlijke resonanties veroorzaakte en daar moest ik me van bevrijden. Op zichzelf een normaal verschijnsel, als je dertig bent. Je sluit een onderzoeksfase af. Mensen hebben gestudeerd, beginnen aan een ander bestaan, sluiten hun eerste hypotheek af en schijnen daardoor te veranderen. Dat was in mijn geval ook zo. Alleen schreef ik een boek dat erg afweek in toon en aanpak van wat ik daarvoor had gedaan, en dan lijk je iets te verraden. Of wat er daarvoor was, was niet echt geweest. Of het nieuwe was een pose.
Ik ging begin jaren tachtig de Amerikaanse literatuur lezen. Malamud, Bellow, Roth, Updike – ik wist niet dat het bestond. Op dat moment had ik het gevoel: dit is een wereld die me veel nabijer is dan de wereld waar ik bij wilde horen. Ik zocht mijn literaire huis en dat vond ik in de Amerikaanse literatuur. Wat niet wil zeggen dat je meteen weet hoe je het huis moet inrichten.&#8217;
Het feit dat De Winter nergens bij hoorde, bij geen enkele literaire of cinematografische grachtengordelkliek, en dat hij dat nog blijmoedig uitdroeg ook, vermengde zich in de beeldvorming met zijn vermogen om verschillende rollen te spelen. Hij is ongrijpbaar, en daar houden journalisten niet van. De Winter, met enige tegenzin: &#8216;Ze vragen zich af: is hij nu schrijver of niet? En als hij schrijver is, is hij dan alleen een handige verteller, of is er meer? Hij wil ook nog films maken, zich bemoeien met filmfinanciering, en een rol spelen in het publieke debat. Kan het niet wat minder, alsjeblieft!&#8217; Laconiek: &#8216;Het is natuurlijk zo dat je je anders manifesteert als schrijver, alleen op je pantoffels thuis, dan wanneer je films produceert. Speel je dan een rol? Ja, zeker. Ik denk dat dat voor alle filmproducenten geldt. Maar het is een rol die je niet kunt spelen als de persoonlijke overtuiging er niet is. Als ik een bank binnenstap om geld voor een film binnen te halen, gaat het om andere capaciteiten dan wanneer ik stil aan tafel zit. Ik heb mezelf altijd wijs gemaakt dat ik dat ook kan. Ik vind het verademend en spannend. Het is ook niet te verenigen met het schrijven. Of ik ben op die manier bezig met een film, óf ik ben helemaal privé, naakt, thuis schrijver. Veel mensen denken dat schrijven een roeping is en dat er een sacrale kant aan zit. Als je je daarnaast als would-be zakenman manifesteert, is dat voor hen een vorm van ontheiliging.&#8217;
Maar daarmee is, vindt hij, zijn werk nog geen plat amusement. &#8216;Ik heb dat verwijt altijd verre van me geworpen. Maak ik gebruik van effecten? Absoluut. Elke schrijver doet dat. Alleen ga ik verder, plak ik het echt bijna tegen het behang. Maar ik weet altijd precies wat ik doe, het zijn doelbewuste effecten. En dat vergt heel veel van je vakmanschap. Een plot is een gevaarlijk, lastig ding. Het is veel veiliger om heel literair te doen, om mooi kleine atmosferen te scheppen. Als sommige critici mijn werk niet als literatuur beschouwen met een grote L, denk ik: jammer dan. Ik vind zelf dat ik in die sector opereer en voor het publiek doet het er niet zo toe.&#8217;
Na de vriendelijke kritiek voor God&#8217;s Gym kan De Winter er zelfs grapjes over maken. &#8216;Waarom mij dit nu weer moest treffen?&#8217; roept hij lachend. &#8216;Voor een doorgewinterde thrillerschrijver als ik,&#8217; zegt hij quasi-serieus. Maar er is toch nog iets dat hij over de kritiek kwijt wil. In Duitsland, waar zijn werk groots onthaald wordt, geldt hij als een van de belangrijkste Nederlandse schrijvers. &#8216;Kaplan is er vorig jaar in vertaling verschenen,&#8217; vertelt hij. &#8216;Er ligt vijftien jaar tussen, maar als je de kritieken naast elkaar legt, denk je: het zijn twee verschillende boeken. De recensies zijn prachtig. Er wordt in Duitsland op gereageerd alsof het een nieuw soort, actueel proza is. En ik herinner mij de weerstand toen het boek in Nederland uitkwam. De Duitsers hebben het over de mooie balans tussen &#8220;U und E&#8221;, tussen &#8220;Unterhaltung und Ernst&#8221;. De scheidslijn tussen hoog en laag is daar minstens zo scherp als hier. Ik verbind die twee, en dat ervaren ze als iets heel positiefs.&#8217;
Spottend: &#8216;Ze kennen me daar ook niet als linksige intellectueel met baard.&#8217;
De nieuwste rol die De Winter met verve speelt, is die van opinieleider. Steeds vaker zijn er stukken van zijn hand op de opiniepagina&#8217;s van de grote kranten te vinden; steeds vaker neemt hij deel aan televisiedebatten. &#8216;Dat hangt,&#8217; zegt hij, &#8216;sterk samen met Israël. Ik heb in toenemende mate het gevoel dat de brede blik op de verwikkelingen in het Midden-Oosten wordt vermorzeld onder de druk van de actualiteit, die vooral sinds het begin van de tweede intifada nogal prominent aanwezig is.&#8217;
Hij heeft zich altijd met Israël verbonden gevoeld, schreef er tien jaar geleden al een roman over, De ruimte van Sokolov. &#8216;Er waren maar weinig boeken thuis. Ik kom uit een aliterair, acultureel gezin. Een van de boeken was een fotoboek over Israël, met allemaal heerlijke clichés van joden op tractors die het land bewerken. Thuis werd ook sterk de band met dat land gevoeld.
Ik herinner me ook hoe groot de verwarring was tijdens de Zesdaagse Oorlog. De paniek die ik had, de treurnis, het gevoel bedreigd te worden. Ik was dertien en een joods kind in &#8216;s-Hertogenbosch. Ik zat in de klas en ik dacht: zien jullie niet dat de wereld dreigt in te storten, dat er iets gruwelijks aan het gebeuren is? Dat daar joden in tanks moeten klimmen om zich te verdedigen? En wij houden ons bezig met lijstjes van verbuigingen. Maar ik ben pas actief over Israël gaan lezen na de Libanon-oorlog in 1982, toen het publieke beeld van Israël veranderde.&#8217;
Hij gaat rechtop zitten, zijn toon is bezorgd. &#8216;Het perspectief dat ik wil aanbrengen, komt steeds meer onder druk te staan. Ik zie het conflict niet als uitsluitend een conflict om land. Het bestond ook voor 1967, en zal ook bestaan als Israël zich teruggetrokken heeft uit de bezette gebieden, wat een onvermijdelijkheid is. Uiteindelijk gaat het om het voortbestaan van Israël zelf. De ellende is dat de actualiteit ons steeds met de neus op een los incident duwt. En dat ik voortdurend wil zeggen: nee, een stap terug, een stap terug. Er is erg veel context, daar moeten we naar kijken.&#8217;
Uitgebreid weidt hij uit over Sabra en Sjatila – &#8216;een ramp voor de beeldvorming van Israël&#8217; – en Jenin. &#8216;Jenin bevredigt nu dezelfde behoefte. Daar heeft, anders dan de kranten schreven, geen massaslachting plaatsgevonden. Er gaat meteen een golf van ontzetting over de wereld: kijk eens wat de joden, die toch beter zouden moeten weten, aanrichten. Daarna vindt er geen correctie plaats.&#8217;
De Winter wil &#8216;het A-woord&#8217; niet gebruiken, dat is te zwaar, maar hij ontwaart wel een gevaarlijke stemming. &#8216;De stemming van: het moet eens ophouden met de joden. Vanaf de Libanon-oorlog is het gevoel ontstaan dat joden zelf ook heel vreselijke dingen ondernemen. Tegelijk is er afstand in de tijd ontstaan, de oorlog ligt twee generaties achter ons. En is er sprake van joodse tegoeden en herstelbetalingen. Dat zorgt samen voor het sentiment dat er een punt kan worden gezet achter het verleden. We hoeven ons niet meer bezwaard te voelen, we kunnen &#8220;ze&#8221; nu gewoon de waarheid zeggen.
Ik maak me vooral zorgen over wat er bij jonge Marokkanen schijnt te spelen. Ik heb inzicht in wat de Arabische zenders verspreiden en dat is heel grof en zonder twijfel anti-semitisch. Waarom jonge Marokkanen dat overnemen? Men zegt om te provoceren. Maar het is angstwekkend dat ze zo boos zijn op een land waarin ze zoveel kansen krijgen. Veel meer dan ze ooit hadden gekregen in Marokko. Je denkt in eerste instantie: wat zijn ze ondankbaar. Het is echter belangrijker om te bedenken door welke culturele kenmerken hun razernij is ontstaan en hoe we die kunnen ombuigen. Ik ben bang dat we dat niet kunnen.&#8217;
Met gevoel voor understatement voegt hij daaraan toe: &#8216;Om begrijpelijke redenen zijn wij nogal gevoelig bij ons thuis voor dergelijke dingen. Niet dat letterlijk de koffer klaar staat. Het is wel iets waar we het bijna dagelijks over hebben en erg op gespitst zijn. Maar we moeten ook niet overdrijven. Ik word niet door het toenemend anti-semitisme gehinderd in mijn bestaan. Gelukkig niet. Dan was ik al weg geweest. Daar hoef ik maar twee minuten over na te denken.&#8217;
Kan hij zich voorstellen dat men hem heel fel vindt als het over Israël gaat?
Met een lachje: &#8216;Nee, dat kan ik me niet voorstellen.&#8217;
</div>

Gerelateerd