Geweigerd op de universiteit

Columns van de week

Hannah Prins en Chard van den Berg

Achtergrond

Ruben Wissing

AI is een oplossing én een probleem voor klimaatverandering

Het referendum lijkt er dan eindelijk te komen

Waarom Schiphol maar niet krimpt

Reportage

<div class="info-box">
<iframe src="https://w.soundcloud.com/player/?url=https%3A//api.soundcloud.com/tracks/1629906495%3Fsecret_token%3Ds-ukmUPa0l2Df&amp;color=%23ff5500&amp;auto_play=false&amp;hide_related=false&amp;show_comments=true&amp;show_user=true&amp;show_reposts=false&amp;show_teaser=true" width="100%" height="120" frameborder="no" scrolling="no">﻿﻿</iframe> 
Dit verhaal is ook te beluisteren.
</div>
Zuid-Europese rivieren als de Loire en de Po overkomt het inmiddels vaak: na lange perioden van droogte en hoge temperaturen, <a href="https://www.rtlnieuws.nl/nieuws/artikel/5326352/rivieren-droog-waterstand-zorgelijk">drogen ze voor een deel op</a>. Zandbanken verschijnen en de rivieren worden onbevaarbaar. Dat heeft grote gevolgen voor de scheepvaart, drinkwaterwinning, landbouw, industrie, vispopulatie en ander waterleven. Voor de Rijn, die vanuit de Zwitserse Alpen via Frankrijk en Duitsland bij Rotterdam de Noordzee in stroomt, zou zo’n scenario desastreus zijn.
‘De Rijn is nog veel gevoeliger voor laagwater dan bijvoorbeeld de Loire,’ zegt Marc Daniel Heintz, hoofd van het secretariaat van de Internationale Commissie ter bescherming van de Rijn (ICBR) in Koblenz. ‘De Rijn kent intensieve scheepvaart en industrie, een groot deel van de Nederlandse en met name de Duitse economie is afhankelijk van de rivier.’
Zo gaat het merendeel van het transport van brand- en grondstoffen naar Duitsland via de Rijn, wat sinds de oorlog in Oekraïne en de daaropvolgende energiecrisis alleen maar crucialer is geworden. Dat is ook de reden waarom Heintz werd platgebeld door journalisten van over de hele wereld tijdens de droge zomer van 2022. ‘De Loire kwam droog te liggen, maar iedereen vroeg naar de Rijn, terwijl die gewoon nog stroomde,’ zegt Heintz.
<h5>Ineens een grote bak water</h5>
Kán de Rijn überhaupt droogvallen? Volgens Joost Buitink en Marjolein Mens van kennisinstituut Deltares hoeven we daar voorlopig niet voor te vrezen. ‘In onze modelberekeningen komt droogval niet voor. Er blijft altijd wel water door de Rijn stromen,’ zegt Buitink. Voor kleine zijtakken van de Rijn bestaat de mogelijkheid op droogval wel, stelt de expert op het gebied van stroomgebiedshydrologie.
Toch wordt de Rijn kwetsbaarder en krijgen we in de toekomst vaker te maken met laagwater. ‘Door klimaatverandering verandert het gedrag van het stroomgebied. Zo verandert de Rijn langzaam van een sneeuwgedreven rivier in een regengedreven rivier,’ zegt Buitink. Door zachtere winters zal de jaarlijkse sneeuwvoorraad in de Alpen voor een groot deel verdwijnen. Veel skigebieden zullen het einde van deze eeuw dan ook <a href="https://www.rtlnieuws.nl/nieuws/nederland/artikel/5354985/wintersport-sneeuw-sneeuwzekerheid-klimaat">niet halen</a>. ‘De sneeuw is nu een belangrijke zoetwatervoorraad. Van het Rijnwater dat Nederland ’s zomers binnenstroomt, is ongeveer twintig procent afkomstig van smeltwater uit de Alpen,’ zegt Marjolein Mens, specialist op het gebied van droogte en zoetwatervoorziening. ‘Die twintig procent hebben we hard nodig.’
<blockquote>De watervraag stijgt. ‘De bevolking neemt toe, en we hebben bijvoorbeeld ook steeds meer zoet water nodig om bodemdaling tegen te gaan.’</blockquote>
In Nederland wordt tijdens droge zomers ál het zoete Rijnwater gebruikt, van drinkwaterwinning tot industrievoorziening en het op peil houden van sloten en plassen. Maar de watervraag stijgt. ‘De bevolking neemt toe, en we hebben bijvoorbeeld ook steeds meer zoet water nodig om bodemdaling tegen te gaan,’ zegt Mens. Het grotendeels wegvallen van smeltwater kan dus aanzienlijke gevolgen hebben. Maar, zoals Buitink zei, de Rijn verandert intussen in een regenrivier. En door de opwarming van de aarde krijgen we <a href="https://www.knmi.nl/over-het-knmi/nieuws/hoeveel-meer-regen-gaat-de-toekomst-brengen#:~:text=Door%20de%20opwarming%20gaat%20het,en%20minder%20in%20Zuid%2DEuropa.">vaker te maken met (extreme) neerslag</a>. Deze zomer pakte dat voor de rivieren goed uit. Vanwege de warme winter stroomde er nauwelijks smeltwater uit de Alpen deze kant op, maar door de fikse buien in juli is extreem laagwater voorkomen. Extra zoetwaterpompen zijn zelfs <a href="https://www.bnr.nl/nieuws/binnenland/10519952/pompen-uitgezet-in-west-nederland-wegens-regen-en-stijging-waterpeil">uitgezet</a>.
Toch is er geen reden om achterover te leunen: de Rijn zal zich namelijk in de toekomst een stuk onvoorspelbaarder gaan gedragen.
‘Het meest onzekere element in de afvoervoorspelling is regen,’ zegt Mens. ‘De sneeuwvoorraad in het voorjaar kunnen we al redelijk goed inschatten, en we kunnen berekenen hoeveel die kan bijdragen aan de afvoer tijdens de zomermaanden. Regen kun je vaak pas een paar dagen van tevoren voorspellen, en zelfs dan is het geregeld nog onduidelijk waar het precies gaat vallen.’
Dan speelt ook nog mee dat áls het in de zomermaanden regent, het intenser kan zijn. ‘Als er ineens een grote bak water valt in het stroomgebied, is die vaak lastig vast te houden,’ vult Deltares-collega Buitink aan.
Een rampzalig voorbeeld was de zomer van 2021 in onder andere Limburg en delen van België en Duitsland. ‘Situaties als deze gaan we door klimaatverandering vaker zien,’ zegt Mens. Afgelopen zomer zagen we het al gebeuren in <a href="https://nos.nl/artikel/2485415-noodweer-in-slovenie-twee-nederlanders-omgekomen">Slovenië</a> en <a href="https://www.ad.nl/buitenland/grote-ravage-door-storm-hans-dam-bij-noorse-elektriciteitscentrale-breekt-door-na-overstromingen~a08663ec/">Noorwegen</a>, waar zijrivieren ver buiten hun oevers traden en dammen doorbraken.
<h5>Wake-upcall</h5>
Ook wat betreft droogte is er een verschuiving zichtbaar. De landen rondom de Rijn hebben sinds het begin van deze eeuw al drie perioden van extreme droogte meegemaakt: in de zomers van 2003, 2018 en 2022 werden keer op keer nieuwe <a href="https://nos.nl/artikel/2441098-waterstand-rijn-daalt-naar-laagste-niveau-ooit-gemeten-6-48-meter-boven-nap">laagwaterrecords</a> geregistreerd.
2018 spande de kroon, toen waren delen van de drukste rivier van Europa maandenlang <a href="https://nos.nl/artikel/2440311-hoe-het-lage-peil-in-de-rijn-de-duitse-economie-in-het-nauw-brengt">onbevaarbaar</a>, omdat het waterpeil tussen Mainz en Koblenz <a href="https://www.politico.eu/article/germany-rhine-river-climate-change-heath-shallow-rhine-undermines-europes-waterways-push/">onder de 40 centimeter</a> zakte. In Duitsland alleen al leverde dat <a href="https://www.ccr-zkr.org/files/documents/om/om19_II_en.pdf">5 miljard euro</a> schade op.
Ook in de Rotterdamse haven zorgde de zomer van 2018 voor problemen. ‘Het was echt een wake-upcall,’ zegt Johan Gille, scheepvaartadviseur van de haven van Rotterdam. ‘Sinds 1976 was er niet zo’n lange tijd laagwater geweest.’ De binnenvaart van en naar het Ruhrgebied leed onder de lage waterstand. ‘Door laagwater kunnen schepen minder zwaar beladen worden. Ladingen bleven staan omdat er geen vervoer mogelijk was of er waren soms twee keer zoveel schepen nodig om dezelfde lading te vervoeren.’
In 2018 stond de Rijn zó laag dat er te weinig tegendruk was van zoet rivierwater tegen de indringing van het zoute zeewater. Er stroomde zout water het Brielse Meer in, een belangrijk zoetwaterreservoir voor industrieën in de haven. ‘We konden niet anders dan het toelaten. Om de industrie draaiende te houden, is door waterbedrijf Evides voor één miljoen euro drinkwater bijgemengd,’ zegt Marc Eisma, adviseur waterveiligheid van het havenbedrijf. In 2022 kwam het niet zo ver, maar volgens Eisma kan het bij een volgende uitzonderlijk droge zomer, zo weer misgaan.
<blockquote>Als we vaker te maken krijgen met een lagere afvoer vanuit de Rijn én een versnelde zeespiegelstijging, zal het zoute water verder landinwaarts trekken.</blockquote>
Zoutwaterindringing is niet alleen een risico voor de industrie. Overal in Nederland gebruiken we rivierwater om drinkwater uit te winnen. Zelfs het IJsselmeer, ons grootste zoetwaterreservoir, wordt bijna volledig gevoed met Rijnwater. Maar als we in de toekomst vaker te maken krijgen met een lagere afvoer vanuit de Rijn én een versnelde zeespiegelstijging, zal het zoute water verder landinwaarts trekken. ‘Bijvoorbeeld de rivier de Lek op,’ zegt Marjolein Mens. ‘Daar zitten innamepunten voor drinkwater. Die zouden bij 1 à 2 meter zeespiegelstijging permanent verzilten als het huidige beleid onveranderd blijft.’
Daarom wordt er onderzoek gedaan naar hoe we de zoutwaterindringing tegen kunnen gaan. ‘Eigenlijk zou in de winter meer zoet water moeten worden vastgehouden, zodat de basisafvoer in de zomer blijft bestaan en tegendruk kan geven,’ zegt Joost Buitink. Toch denken beide deskundigen van Deltares dat water vasthouden in Nederland slechts een beperkte bijdrage kan leveren. ‘Het waterpeil tijdelijk wat verhogen, is niet voldoende voor onze watervraag, want je hebt dan enorm veel ruimte nodig. Ook verdampt een deel van het water. Eigenlijk vergt het een totaal andere landinrichting,’ zegt Mens. ‘Meer potentie zit in een aanpak op stroomgebiedsniveau, waar mogelijk nog ruimte is in de bodem, maar daar heb je internationale samenwerking met onder andere Duitsland voor nodig,’ stelt Buitink.
<h5>Symbolische correctie</h5>
Martin Hendriksma, journalist en auteur, schreef in 2017 De Rijn: biografie van een rivier. ‘Ik zou het nu anders opschrijven. Droogte is niet nieuw, in de negentiende eeuw stond de Rijn al eens zo laag dat een Romeins beeld nabij Xanten uit het rivierslib verscheen, maar het wordt wel een steeds belangrijker thema.’
Hendriksma ziet potentie in de aanleg van reservoirs in Zuid-Duitsland en Frankrijk door het ‘vrijgeven’ van de Rijn, geïnspireerd op het Nederlandse <a href="https://www.rijkswaterstaat.nl/water/waterbeheer/bescherming-tegen-het-water/maatregelen-om-overstromingen-te-voorkomen/ruimte-voor-de-rivieren">Ruimte voor de rivier</a>-project. ‘Daar zijn ze bezig om bekkens te creëren waar de Rijn bij hoogwater in kan uitstromen en waar je tegelijkertijd reservecapaciteit kunt opbouwen voor perioden van droogte in de zomer.’
Volgens de Rijnbiograaf is het een belangrijke en symbolische correctie om de Rijn tussen Bazel en Mannheim weer de vrije loop te geven. In de negentiende eeuw werd de rivier hier juist gekanaliseerd: ‘recht’ gemaakt. Dit was het werk van de Duitse ingenieur Johann Gottfried Tulla om de bevaarbaarheid te verbeteren en ziektes te verdrijven – door het vele stilstaande water kon de malariamugpopulatie er flink uitbreiden. ‘Hiermee werd het natuurlijke reservoir weggehaald, maar liep Nederland juist meer gevaar. Door het smalle kanaal kwam het Rijnwater veel sneller en massaler onze kant op.’ Dat wordt nu dus weer teruggedraaid. Of het genoeg gaat zijn? ‘Het is een druppel op een gloeiende plaat, maar wel een druppel,’ zegt Hendriksma.
<h5>Bijna-natuurlijk</h5>
Ook de eerdergenoemde Internationale Commissie ter bescherming van de Rijn( ICBR) in Koblenz zet zich in om de Rijn voor een deel in zijn originele staat te herstellen. In 1950 werd de commissie opgericht door alle Rijnoeverstaten om samen de waterkwaliteit in de toen behoorlijk vieze rivier te waarborgen. ‘Er werd destijds redelijk ongecontroleerd afvalwater geloosd en de schadelijke mijnbouw was nog actief. Dat is nu totaal anders, er zijn regels waar industrie, scheepvaart en gemeentes zich aan te houden hebben,’ zegt Heintz. Ook beheert de ICBR een internationaal alarmsysteem zodat bij calamiteiten innamepunten voor drinkwater gesloten kunnen worden. Wanneer er bijvoorbeeld extreem laagwater is, maar er nog steeds evenveel vies afvalwater wordt geloosd, kan dat de veiligheid van het drinkwater in gevaar brengen. ‘Nederlandse drinkwaterbedrijven worden meteen ingeschakeld als bepaalde drempelwaarden worden overschreden,’ legt Heintz uit.
<blockquote>‘Net boven Straatsburg heb je een meetpunt, daar passeerden in een recent “recordjaar” 166 zalmen. Vroeger waren het er miljoenen, dus het blijft een schamel aantal.’</blockquote>
Sinds de Sandozramp in 1986 staat ook biodiversiteit hoog op de agenda van de ICBR. Door een brand in een chemieconcern nabij Bazel stroomden toen allerlei giftige stoffen de Rijn in, die vervolgens felrood kleurde en vol lag met dode vissen. De palingpopulatie van de Rijn stierf hierdoor bijna uit. ‘Sinds deze milieuramp wordt in het hele stroomgebied de urgentie gevoeld om de biodiversiteit van de rivier te beschermen, want ook legale afvallozingen kunnen slecht zijn voor de vispopulatie,’ aldus Heintz. Er zijn pogingen gedaan om vissoorten terug te krijgen in de Rijn, met succes. Door ze eerst in de rustige zijriviertjes los te laten, kunnen ze makkelijker wennen aan het water. Vroeg of laat migreren ze dan ook weer via de Rijn naar de oceaan. ‘Alle vissoorten die er ooit waren, behalve de steur, zwemmen weer in de Rijn,’ zegt Heintz met trots.
Maar volgens Martin Hendriksma zijn we er nog niet. ‘Net boven Straatsburg heb je een meetpunt, daar passeerden in een recent “recordjaar” 166 zalmen. Vroeger waren het er miljoenen, dus het blijft een schamel aantal.’
De ICBR blijft de vispopulatie goed monitoren. Ook pleit ze voor natuurlijke oplossingen, zoals zogeheten ooibossen (ooi betekent ‘nat terrein nabij een rivier’) die voor schaduw (en dus temperatuurafname) zorgen, wat goed is voor de vispopulatie. ‘Bijna-natuurlijke rivieren zijn bestendiger tegen klimaatverandering,’ zegt Heintz.

<h5>Meer Rijnbewustzijn</h5>
Wat kunnen we nog meer doen om ons voor te bereiden op een Rijn die steeds onvoorspelbaarder wordt? Volgens scheepvaartadviseur Johan Gille staat het vraagstuk bij de Rotterdamse haven hoog op de agenda. ‘In 2018 werden we wakker, nu moeten we wakker blijven. We monitoren de waterstanden actief en werken samen met andere beheerders aan betere voorspelmodellen. Verladers en vervoerders denken na over het organiseren van alternatieve treinverbindingen van Rotterdam naar het Ruhrgebied.’ Gille ziet dat de binnenvaartsector ook begint te bewegen: daar zijn ze bezig met de ontwikkeling van laagwaterbestendige schepen. Of die altijd soelaas zullen bieden, is maar de vraag. Marc Daniel Heintz steunt deze ontwikkeling: ‘Laat de schepen zich aanpassen aan de rivier in plaats van andersom.’ En over het zoet water zegt Eisma: ‘De gezamenlijke waterbeheerders hebben sinds 2018 ons meetsysteem verbeterd zodat je zoutindringing eerder ziet aankomen. Ook is voor de veiligheid een extra inlaatpunt aangebracht in het Brielse Meer. En we blijven <a href="https://www.portofrotterdam.com/nl/nieuws-en-persberichten/delfland-havenbedrijf-en-hollandse-delta-samen-voor-zoet-water">verder onderzoek</a> doen.’
<blockquote>‘De watervraag moet, hoe lastig dat ook is, omlaag. Dat betekent dat bepaalde sectoren in de toekomst zuiniger met water moeten omgaan.’</blockquote>
Volgens Marjolein Mens wordt het noodzakelijk om na te denken over onze afhankelijkheid van rivierwater. ‘De watervraag moet, hoe lastig dat ook is, omlaag. Dat betekent dat bepaalde sectoren in de toekomst zuiniger met water moeten omgaan.’ Volgens de zoetwaterexpert is het daarnaast nodig om een beter beeld te krijgen van de huidige wateronttrekkingen in het hele stroomgebied. Zo wordt er in Duitsland naast drinkwaterwinning bijvoorbeeld ook koel Rijnwater onttrokken voor de industrie en de irrigatie van landbouw. ‘Er zijn wel pogingen gedaan om dit goed in kaart te brengen, maar dat gaat niet erg snel. Dat heeft ook te maken met het feit dat er heel veel data nodig zijn, en die zijn niet altijd zo makkelijk los te krijgen omdat het niet geregistreerd wordt of niet mag worden gedeeld,’ zegt Mens.
Martin Hendriksma pleit daarnaast voor meer Rijnbewustzijn bij Nederlanders. ‘Je leest er weinig over. De Rijn heeft een wat tuttig imago in Nederland, je denkt meteen aan riviercruises voor senioren. Dat is anders in Duitsland, daar noemen ze de rivier Vater Rhein.’ De OESO constateerde in 2014 dat het waterbewustzijn in Nederland <a href="https://www.h2owaternetwerk.nl/h2o-actueel/kraanwaterbewustzijn-nederlanders-nog-altijd-onvoldoende-ontwikkeld">opvallend laag</a> is. ‘Dit is wel aan het veranderen, maar bij ons komt het water uit de kraan en we leven achter de dijken, dus het idee dat je ooit te veel of te weinig water zou kunnen hebben is hier verdrongen,’ zegt de journalist. In 2020 maakte hij samen met acteur Huub Stapel <a href="https://www.npostart.nl/langs-de-rijn/POW_04529663" target="_blank" rel="noopener">de NPO-serie Langs de Rijn</a>, geïnspireerd op zijn boek. ‘Dat was voor velen een openbaring. Nederlanders zagen voor het eerst hoe mooi de rivier is, maar ook welke gevaren hij met zich mee kan brengen in de toekomst.’

Onze levensader staat onder druk: de toekomst van de Rijn is onzeker

Rondgang

Waarom overstromingen in de voormalige koloniën (ook) ons probleem zijn

Begin maart was het een week lang onrustig in het centrum van het doorgaans vredige Oslo. Zo’n tweeduizend inheemse Sami en klimaatactivisten – onder wie Greta Thunberg – <a href="https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/activisten-onder-wie-greta-thunberg-blokkeren-noorse-ministeries-uit-protest-tegen-windmolenpark-dat-inheemse-tradities-bedreigt~ba9faa50/">demonstreerden</a> voor het Noorse Koninklijk Paleis en blokkeerden overheidsgebouwen. Ditmaal niet met als doel de <a href="https://www.reuters.com/business/energy/norway-offers-up-92-new-oil-gas-exploration-blocks-2023-01-24/">geplande olieboringen in het Noordpoolgebied</a> te dwarsbomen, maar om ervoor te zorgen dat de stekker uit Europa’s grootste onshore-windpark Fosen Vind wordt getrokken.
Fosen Vind is in 2016 aangelegd aan de westkust van Noorwegen en bestaat uit 278 turbines die zo’n 100.000 huizen van energie kunnen voorzien. De locatie is ideaal: vlak, dunbevolkt en er is veel wind. Maar het is ook beschermd leefgebied van de Sami, een van oorsprong nomadisch volk uit Noord-Europa dat leeft van de rendierjacht. Hun cultuur komt in gevaar doordat het geluid van de windmolens de rendieren afschrikt en verjaagt.
‘Het spirituele bestaan van de Sami is onlosmakelijk verbonden met de natuur. Natuurlijk weet de Noorse regering hiervan, maar ze erkennen het niet,’ zegt de Noorse klimaat- en communicatiewetenschapper Knut Ivar Karevold. ‘Ze staren zich blind op lagere emissies.’
Dat laatste gaat zelfs zo ver dat de regering een uitspraak van het Noorse hooggerechtshof aan haar laars lapte. In oktober 2021 oordeelde het hof dat een deel van het windpark moest sluiten, omdat de energieopwekking indruist tegen de bescherming van de leefwijze van de Sami-bevolking. Toch bleven de wieken draaien.
Geen wonder dus dat zowel Sami als klimaatactivisten begin maart (precies vijfhonderd dagen na de uitspraak van het hooggerechtshof) de straat opgingen. Ook voor progressieve groenen gaan mensenrechten voor ambitieuze klimaatplannen.
Volgens Karevold is de aanleg van het windpark een voorbeeld van zorgwekkend ondemocratisch beleid. Zo zijn er vóór de bouw alleen gesprekken gevoerd tussen windcoöperaties, politici en bureaucraten, maar niet met de omwonenden. ‘Dat mag helemaal niet en staat haaks op hoe we in Noorwegen al decennialang ruimtelijke ordening regelen: een lange en strenge procedure van inspraak en overleg met veel respect voor het behoud van natuur,’ zegt Karevold. ‘Om de klimaatplannen te versnellen, is de aanleg van windparken simpelweg uit deze procedure gehaald. Onze overheid is bang voor de grote anti-wind-beweging langs de kust, dus die probeerden ze gewoon zo te omzeilen.’
<h5>1300 gigawatt</h5>
Noorwegen is een land met veel ruimte, goede windcondities, geld én een sociale en groene traditie. Als de windpuzzel daar al tot problemen van deze omvang leidt, hoe staat het er dan elders in Europa voor? En in Nederland, waar elke vierkante meter een bestemming heeft?
Belangrijk is eerst vast te stellen wat er al is aan windenergie en wat er nog nodig is. Aangezien de huidige politieke koers wereldwijd ons waarschijnlijk <a href="https://nos.nl/collectie/13871/artikel/2468191-klimaatonderzoekers-doel-1-5-graad-raakt-snel-uit-zicht-snelle-actie-is-noodzakelijk">niet onder de 1,5 graad opwarming gaat houden</a>, met alle gevolgen van dien, is het EU-doel van 95 tot 100 procent minder CO2-uitstoot in 2050 essentieel. Windenergie moet van de Europese Commissie in 2050 <a href="https://windeurope.org/about-wind/wind-energy-today/">de helft van de Europese elektriciteitsvraag opvullen</a>, wat neerkomt op 1300 gigawatt. Ter illustratie: 1 gigawatt kan ongeveer een miljoen huishoudens van stroom voorzien. Van die 1300 gigawatt komen er 1000 van wind op land en 300 van wind op zee. ‘Europa heeft op dit moment 250 gigawatt, waarvan 30 op zee staat,’ zegt Christoph Zipf, woordvoerder van WindEurope, de grootste belangenvereniging voor windenergie in Europa. ‘Dat laat zien dat we nog voor een grote opgave staan.’
<blockquote>Wind op zee is dus goedkoop, makkelijk te realiseren en profiteert van stabielere harde wind, maar is ver weg van de afnemers. Daarom zal in de toekomst het leeuwendeel van de Europese turbines op land komen.</blockquote>
Waar moeten die nieuwe windparken dan idealiter komen? In principe geldt: hoe dichter je bij de gebruiker zit, hoe beter het is voor het systeem. ‘Kijk naar de Rotterdamse haven, daar staat een windpark dat de haven direct van energie voorziet,’ zegt Zipf.
Maar volgens Frans Rooijers, directeur van onderzoeksbureau CE Delft, zijn de voordelen van dicht bij de vraag zitten beperkt. ‘Het maakt niet zoveel uit of je elektriciteit over tien kilometer via laag- of middenspanningsniveau of over honderd kilometer via hoogspanningsniveau transporteert. Juist op die korte transporten zijn de verliezen van het elektriciteitsnet namelijk het grootst.’
Volgens Zipf is het een misvatting dat je windenergie geproduceerd op zee niet terugziet in het landschap. ‘De mensen die zeggen: not in my backyard, doe alles maar op zee, zijn impliciet voorstander van een groot elektriciteitsnet. Vanaf een landingsplaats aan de kust moet de elektriciteit dan gedistribueerd worden via extra hoogspanningskabels in het land.’
Wind op zee is dus weliswaar goedkoop, relatief makkelijk te realiseren en profiteert van stabielere harde wind, maar is ver weg van de afnemers. Daarom zal in de toekomst het leeuwendeel van de Europese turbines op land komen.
<h5>Groot zeeoppervlak</h5>
Toch is wind op zee in sommige plaatsen wel degelijk een efficiënte keuze. Zo biedt de Noordzee ideale omstandigheden. ‘Het waait er vaak hard en de zee is ondiep, wat de aanleg vergemakkelijkt,’ zegt Zipf.
Maar landen als Tsjechië en Oostenrijk hebben geen kustlijn. En de Middellandse Zee is ongeschikt. ‘Die is minstens 50 tot 60 meter diep, boren gaat dan haast niet,’ zegt Zipf. Al is Spanje wel bezig met de ontwikkeling van <a href="https://www.reuters.com/business/energy/spain-maps-out-first-boundaries-offshore-wind-parks-2023-02-28/">drijvende windmolens</a>, en onderzoeken ook Italië en Griekenland deze mogelijkheid. Voor een land als Duitsland, de grootste energieafnemer in de EU, is wind op land ook nog steeds de beste optie. Veel kust hebben ze niet, en de grote industrie is voornamelijk geconcentreerd in het Ruhrgebied, ver weg van windparken op zee.
Nederland kijkt logischerwijs meer naar wind op zee dan Duitsland. Bij ons heeft iedere vierkante meter land een bestemmingsplan en we hebben een relatief groot zeeoppervlak ter beschikking. De zeewaartse windplannen zijn opgenomen in het Klimaatakkoord en de daaruit geboren Regionale Energiestrategieën (RES).
Uit <a href="https://ce.nl/publicaties/nut-en-noodzaak-extra-wind-op-land-in-2030-en-2050/">recente berekeningen</a> van CE Delft blijkt zelfs dat er een scenario mogelijk is waarin er geen extra wind op land meer nodig is om de 2050-doelstelling te halen. ‘In één van de scenario’s die we schetsen hebben we op de lange termijn genoeg aan de weldadigheid van de Noordzee,’ zegt directeur Frans Rooijers.
Volgens Joeri Vendrik, onderzoeker van dit rapport, staan we voor een keuze. Geen extra wind op land ís mogelijk, maar dan moet je wel meer inzetten op zonne-energie op daken en de import van groene waterstof uit andere landen, zoals Chili en het Midden-Oosten. ‘Het gaat dus wel ten koste van je onafhankelijkheid,’ zegt Vendrik.
Hoewel energie-onafhankelijkheid urgenter is dan ooit sinds de oorlog in Oekraïne, vindt Rooijers dat de voordelen van volledige energie-onafhankelijkheid overschat worden. ‘Economisch gezien is het altijd een slechte zaak om alles zelf op te lossen. Als je wedt op meerdere paarden is er geen groot risico.’
Ook Urgenda-directeur Marjan Minnesma onderschrijft de conclusie uit het CE Delft-rapport, mits de windturbines die al overheidssubsidie hebben gehad voor tachtig procent daadwerkelijk doorgaan. ‘Om de doelen van de Regionale Energiestrategieën te halen, hoef je er dan niet meer wind op land doorheen te duwen,’ zegt Minnesma. ‘Je hebt genoeg ruimte op de Noordzee voor de opwekking van energie voor onze vitale onderdelen, exclusief de internationale lucht- en scheepvaart. Dat blijkt allang uit onze sommetjes.’
Op land volstaat volgens haar zonne-energie op daken, wanden en boven parkeerterreinen en fruitgaarden plus de coöperatieve windmolens waar energie-coöperaties draagvlak voor hebben gevonden. ‘Mensen verwachten niet dat ik dat zeg, want ik streef naar honderd procent duurzame energie, maar de plannen voor wind op land worden – met de beste intenties – doorgeduwd. Zo krijg je je bevolking tegen je, dat lijkt me niet slim.’
<h5>Ik hoor de kassa</h5>
Maar volgens Jop Fackeldey, gedeputeerde namens de PvdA en voorzitter van de RES in Flevoland, hebben we niet de luxe om een vinkje te zetten achter wind op land. ‘Ik werd een beetje moedeloos van het rapport van CE Delft. Het doet weinig recht aan de werkelijke situatie. We blijven wind op land keihard nodig hebben in de totale energiemix. In theorie zal het onderzoek vast kloppen, maar zij houden in hun berekeningen te weinig rekening met de toenemende vraag naar elektriciteit in de toekomst.’
Het is interessant dat juist een gedeputeerde in Flevoland meer wind op land niet schuwt. Deze provincie is namelijk de <a href="https://zonneplan.news/persberichten/flevoland-heeft-meeste-groene-stroom-per-inwoner">absolute koploper</a> van de transitie naar windenergie in Nederland: in het uitgestrekte landschap buiten Lelystad en Almere kun je bijna overal wel een windturbine zien draaien. Hoewel er ook zeker weerstand klinkt bij de lokale bevolking – zo is <a href="https://boerburgerbeweging.nl/flevoland/provinciale-staten/verkiezingsprogramma/">BBB Flevoland</a> geen voorstander van extra windparken – gaat de transitie volgens Fackeldey over het algemeen goed. Er is hier relatief veel ruimte, geen eeuwenoud landschap om je koppig aan vast te klampen, een (boeren)bevolking die zich graag ziet als pioniers én de financiële mogelijkheden zijn algemeen bekend. Flevolandse boeren bouwden in de jaren negentig al op eigen houtje windmolens. ‘Ik zei vijftien jaar geleden tegen een vriend met een windmolen op zijn erf: wat maakt dat ding een herrie, heb je daar geen last van? Hij zei: jij hoort dit geluid, ik hoor de kassa,’ zegt Fackeldey.
<blockquote>Als je meer kunt verdienen met wind dan met de aardappeloogst, is zo’n turbine een stuk minder afschrikwekkend.</blockquote>
Als je meer kunt verdienen met wind dan met de aardappeloogst, is zo’n turbine een stuk minder afschrikwekkend. Veel van de particuliere, willekeurig geplaatste boerenwindmolens zijn of worden inmiddels afgebroken en via de RES vervangen door sterkere turbines.
‘Die hagelslagplanologie maakt nu plaats voor turbines op keurig rechte lijnen,’ zegt gedeputeerde Fackeldey.
Hoewel windparken niet meer particulier worden gerealiseerd, blijft het financiële belang gewaarborgd. ‘Het gaat om iets wat in hun achtertuin gebeurt, daar vinden ze wat van. Daarom worden de directe omwonenden vanaf het begin betrokken bij de ontwikkeling en zijn ze vaak helemaal of gedeeltelijk eigenaar.’ Heeft een omwonende geen investeringsruimte? Dan gaat een deel van de opbrengsten naar een gebiedsfonds en ziet de burger de voordelen terug in bijvoorbeeld het behoud van een buurthuis of betere infrastructuur.
<h5>Waken voor ingenieursdenken</h5>
Christoph Zipf is het ermee eens dat participatie de sleutel is voor het opbouwen van een sterke windtraditie. ‘De aanpak in Flevoland is uniek. Je ziet het ook in Noord-Duitsland, waar burgers in zogeheten energiegemeenschappen windparken bezitten, maar verder is het in Europa niet de norm.’ Volgens Zipf kan het ook niet altijd. ‘Kijk naar Zuid-Europa, waar omwonenden vaak geen bestedingsruimte hebben om te investeren in windparken.’
Niettemin wijst Zipf op de hoge acceptatie van windmolens, ook zonder financieel belang. Die ligt op Europees niveau tussen de <a href="https://www.wind-energy-the-facts.org/index-388.html">70 en 80 procent</a>. ‘Zo stuiten we bijvoorbeeld bij bijna alle nieuwe projecten in Europa in eerste instantie op weerstand, maar zien we dat die angst verdwijnt wanneer de turbine er eenmaal staat. Het land kan worden gebruikt voor andere doeleinden en men begrijpt dat de energietransitie nodig en urgent is. Ook went het vernieuwde landschap, net zoals wij ooit sterk geïndustrialiseerde landbouw als ‘natuurlijk’ zijn gaan zien.’
Volgens Marjan Minnesma moeten we wel waken voor ingenieursdenken en is er een meer afgewogen planologie nodig. ‘Niet alleen windmolens plaatsen waar het het hardst waait, maar kijk ook meer naar de sociale gevolgen, biodiversiteit en leefomgeving van mensen. Ja, dan maak je soms net wat suboptimale keuzes, maar zo voorkom je veldslagen zoals in Noorwegen.’

<h5>Klimaatknaller</h5>
De windbranche heeft nog een grote troef in handen: repowering. Windturbines die vandaag de dag worden ontwikkeld, leveren een stuk meer energie op dan die uit de eerste grote windgolf begin deze eeuw. ‘Stel, je repowert een windpark. Je gebruikt dan gemiddeld een kwart minder turbines, terwijl de capaciteit 2,7 keer hoger ligt en de output verdrievoudigt,’ zegt Zipf. Dat wil niet zeggen dat er in de toekomst over de hele linie minder turbines draaien, want de vraag neemt ook toe, maar ze leveren per stuk dus wel meer op. Dit proces is zich al aan het voltrekken in gevestigde markten als Duitsland, Denemarken en Nederland. Zo ook in Flevoland, waar het regioplan in 2026 is afgerond en nog slechts één windpark aangelegd zal worden. Ook de andere RES-regio’s liggen op schema.
De vraag is: wat gebeurt er na 2026 als de doelen gehaald zijn? Zou Flevoland met overschotten een belangrijke windexporteur kunnen worden? Elektriciteits-overschotten zijn niet altijd wenselijk, zegt Joeri Vendrik van CE Delft. ‘De aansluitcapaciteit kan het momenteel niet aan. Daarnaast kun je elektriciteit niet makkelijk exporteren of opslaan, in tegenstelling tot bijvoorbeeld waterstof.’
De denktank onderzoekt desalniettemin de mogelijkheden om Nederlandse windenergie te exporteren naar Duitsland en België. CE Delft pleit voor intensievere Europese samenwerking op het gebied van windenergie. ‘De landen aan de Noordzee werken al nauw samen, en voor windarme landen in Centraal-Europa zou het ook soelaas kunnen bieden,’ zegt Vendrik.
<blockquote>‘Beleidsmakers zijn kortetermijndenkers. Je kunt goed voor het klimaat zijn, maar tegelijkertijd vernietigend voor mens en natuur. Dat laatste gebeurt in Noorwegen.’</blockquote>
Marjan Minnesma voegt daaraantoe dat Europa vooral ook in geopolitieke zin samen moet optrekken. ‘Je wilt voor je vitale energie-infrastructuur niet afhankelijk zijn van landen die onbetrouwbaar zijn of kunnen worden,’ zegt de Urgenda-directeur. Daar zijn ze in Brussel druk mee bezig. Onlangs heeft de Europese Commissie de <a href="https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/brussel-europa-moet-klimaatneutraal-op-eigen-benen-staan~b2a3c259/">Critical Raw Materials Act</a> in het leven geroepen: een plan om Europa minder grondstofafhankelijk te maken. ‘Nu zien we dat zeldzame aardmetalen, die nodig zijn in de magneten van windturbinegeneratoren, bijna allemaal uit China komen,’ zegt Zipf. Het idee is dat de EU meerdere leveranciers zoekt (denk aan Canada), zoveel mogelijk recyclet en zelf gaat mijnen naar zeldzame aardmetalen. Zo is er recentelijk <a href="https://nos.nl/artikel/2459591-zweden-ontdekt-grote-hoeveelheid-zeldzame-aardmetalen-in-de-grond">een uitzonderlijke hoeveelheid zeldzame aardmetalen gevonden in Noord-Zweden</a>. Dat zou van groot belang kunnen zijn voor de Europese energietransitie. Toch zijn er ook bezwaren: de mijnbouw levert schade op en ook deze klimaatknaller ligt in beschermd Sami-gebied.
In Noorwegen heeft de regering inmiddels excuses aangeboden aan de Sami en het eigen handelen een <a href="https://www.regjeringen.no/en/aktuelt/norwegian-government-apologises-to-sami-reindeer-herders-on-the-fosen-peninsula/id2965357/">mensenrechtenschending</a> genoemd. Onduidelijk is of Fosen Vind operationeel blijft, ze gaan de zaak nog eens opnieuw bekijken. Klimaatpsycholoog Knut Ivar Karevold betwijfelt of de Sami aan het langste eind zullen trekken. Hij vreest dat commerciële (klimaat)belangen opnieuw de boventoon zullen voeren. ‘Beleidsmakers zijn kortetermijndenkers. Je kunt goed voor het klimaat zijn, maar tegelijkertijd vernietigend voor mens en natuur. Dat laatste gebeurt in Noorwegen.’
Je zou kunnen zeggen dat Fosen Vind dient als een les voor Europese overheden met de beste groene intenties: er is genoeg land en zee om vaart te maken met windenergie, maar verlies in dat proces je burger niet uit het oog.

Is Europa groot genoeg voor alle windparken?

Onlangs verscheen de VPRO-documentaire <a href="https://www.2doc.nl/documentaires/2022/10/de-klimaatverkenner.html">Kan vi leve med deg?</a>, Noors voor ‘Kunnen we bij jou wonen?’ Documentairemaker Nicolaas Veul verkende daarin de opties van een toekomst voor Nederlanders in Noorwegen, mocht het water ons op een gegeven moment écht aan de lippen staan. Uit <a href="https://www.theecoexperts.co.uk/blog/climate-change-map">onderzoek van de Amerikaanse University of Notre Dame</a> kwam Noorwegen uit de bus als veiligste bestemming in het geval van een globale klimaatcatastrofe. De meeste Noren die Veul sprak in zijn documentaire – van willekeurige passanten tot een lokale burgemeester – hadden er wel oren naar: miljoenen Nederlanders zouden in zo’n doemscenario van harte welkom zijn in het hoge noorden. Noorwegen heeft net als wij te maken met een groot personeelstekort en Nederlanders ‘lijken van alle volken misschien wel het meest op Noren’.
Win-win dus: als klimaatmitigatie de komende jaren niet effectief blijkt en een opwarming van 3 graden Celsius realiteit wordt, kunnen we in ieder geval terecht in Noorwegen. Niet iedereen is het ermee eens dat <a href="https://decorrespondent.nl/13396/het-water-komt-maar-wees-niet-bang/40349427359340-c3b03616">migratie nodig zal zijn</a>, en Nederland kan nog een flinke poos vooruit met de huidige bescherming van het land (dijken, gemalen, dammen, keringen, en die kunnen allemaal groter), maar een <a href="https://www.vn.nl/wonen-als-het-water-komt/">gecontroleerde terugtrekking</a> behoort zeker tot de toekomstscenario’s. Dit houdt in dat we hogerop gaan wonen wanneer het te duur of onveilig wordt om Nederland droog te pompen. Maar is klimaatgerelateerde migratie echt zo makkelijk te realiseren als Veul in zijn documentaire doet vermoeden? Ja en nee. Het ligt eraan wie de groep migranten is en hoe de volksverhuizing wordt georganiseerd.
<h5>De kanarie in de kolenmijn</h5>
Een land waar dit vraagstuk al veel langer leeft, is Kiribati, een eilandstaatje in de Grote Oceaan dat slechts een paar meter boven zeeniveau ligt. Op papier zitten zij in een vergelijkbaar klimaatschuitje als Nederland, maar voor de krap 120.000 inwoners is zeespiegelstijging nu al een existentiële bedreiging. Stukken land zijn al onbewoonbaar geworden, er zijn overstromingen en zoet water is schaars. ‘Iedereen heeft een zelfgemaakte zeewering van zandzakken voor z’n deur. Anders wordt je huis weggespoeld bij vloed,’ zegt oud-president Anote Tong over een haperige Zoom-verbinding vanwege slechte weersomstandigheden op Kiribati.
De zeventigjarige Tong was van 2003 tot 2016 president van het eilandstaatje en maakte zich als een van de eerste wereldleiders hard voor een strenge klimaataanpak. ‘In 2004 zei ik het al bij de Verenigde Naties: we moeten nú handelen. Ik ging naar huis denkend dat ik mezelf voor schut had gezet, want niemand leek te luisteren. Ze waren allemaal te druk met het bestrijden van internationaal terrorisme.’
<blockquote>‘Het is te laat voor mijn land. Kiribati zal in zee verdwijnen, ook al gaat de globale CO2-uitstoot naar nul.’</blockquote>
Uit een prognose van het laatste <a href="https://report.ipcc.ch/ar6/wg2/IPCC_AR6_WGII_FullReport.pdf">IPCC-rapport</a> van het VN-klimaatpanel blijkt dat Kiribati – naast de Malediven, Tuvalu, de Marshalleilanden en Nauru – mogelijk in het jaar 2060 al volledig onbewoonbaar zal zijn. ‘Het is te laat voor mijn land. Kiribati zal in zee verdwijnen, ook al gaat de globale CO2-uitstoot naar nul’, zegt Tong. Hij heeft zich neergelegd bij deze wrede realiteit, maar blijft denken in oplossingen. ‘Ik wil een veilige toekomst voor mijn kleinkinderen.’
Voor de inwoners van Kiribati wordt migratie noodzakelijk. En ze zijn niet de enigen. Naar schatting zijn er in 2050 wereldwijd tussen de <a href="https://report.ipcc.ch/ar6/wg2/IPCC_AR6_WGII_FullReport.pdf">31 en 143 miljoen mensen</a> die zich elders moeten vestigen vanwege klimaatverandering. Vooral mensen in Sub-Sahara-Afrika (vanwege hitte en droogte) en de Caraïben en Pacifische Eilanden (vanwege verzilting en zeespiegelstijging) zullen in de komende decennia tot migratie worden gedwongen.
<h5>Preventief handelen</h5>
Maar hoe organiseer je dat als staat? Idealiter heb je vrijwillige migratie in plaats van gedwongen migratie. ‘Als we wachten tot het laatste moment, zal migratie gehaast en ongecontroleerd gaan met alle gevolgen van dien. Kijk hoe dat bij jullie gaat op de Middellandse Zee,’ zegt Tong. Helen Adams, klimaatwetenschapper en socioloog aan King’s College in Londen, stelt dat mensen zeggenschap moeten hebben over hun eigen migratie. &#8216;Van een noodlijdende, dwangmatige of onveilige migratie ondervindt iedereen schade.’
Preventief handelen dus, tijdig verkennen waar je in de toekomst droge voeten kunt halen. ‘Maar een plek voor onze mensen vinden is niet makkelijk,’ zegt Tong. Toch schoot één land Kiribati te hulp. Tong werd in 2012 wereldnieuws toen bekend werd dat Kiribati <a href="https://www.parool.nl/nieuws/overspoeld-kiribati-koopt-vluchtheuvel-op-fiji~bc70bc73/">een stuk land van Fiji had gekocht</a>. Het landoppervlak is ruim 22 vierkante kilometer, ongeveer de grootte van de gemeente Delft, en kostte een kleine <a href="https://devpolicy.org/kitibatis-land-purchase-in-fiji-does-it-make-sense-20160111/#:~:text=The%20Government%20of%20Kiribati%20purchased,event%20of%20future%20leadership%20changes.">8,5 miljoen euro</a>. Fiji ligt ook in de Grote Oceaan, maar is een vulkanisch eiland en vanwege de hogere ligging een stuk minder kwetsbaar voor zeespiegelstijging. Dit gebied kan op de lange termijn dienen als vluchtheuvel. ‘En het was een boodschap aan de internationale gemeenschap: terwijl jullie blijven uitstoten, leven wij aan de frontlinie,’ zegt Tong.
Het probleem is: hoe de volksverhuizing eruit zou moeten komen te zien is niet duidelijk en tot op de dag van vandaag is er nog niemand naar het gebied in Fiji verhuisd. Net zoals een Nederlandse exodus naar Noorwegen hoogstwaarschijnlijk voelt als een surrealistisch toekomstbeeld, hebben de inwoners van Kiribati de investering in Fiji ook nooit helemaal omarmd. Volgens Tong voelt het voor velen nog steeds als een ver-van-je-bed-show. ‘Ook al slinkt het land en horen ze de alarmerende verhalen, ze geloven het simpelweg niet.’ Migreren vanwege je veiligheid doe je pas als het echt niet anders kan, stelt Adams. ‘Mensen vertrekken van de een op de andere dag naar het buitenland voor familie, werk of een studie, maar als ze hun huis zijn kwijtgeraakt aan een bosbrand, bouwen ze vaak gewoon een nieuw huis op dezelfde plek. Ook al weten ze dat er nog een bosbrand komt’, zegt de Britse socioloog.
Daarom startte Tong een programma genaamd ‘migreren met waardigheid’: door middel van onderwijs de bevolking voorbereiden op een toekomst buiten Kiribati. Niet alleen inlichten over de pushfactoren (gevaren van klimaatverandering), maar ook de pullfactoren (kansen op een welvarend leven). ‘Maak mensen gekwalificeerd. Met diploma’s op zak ben je als Kiribatiër welkom in landen als Australië of Nieuw-Zeeland. Laat ons de personeelstekorten oplossen.’
<h5>Klimaatvluchtelingen hebben nog geen status</h5>
Andere Pacifische leiders verklaarden Tong voor gek. Je beste mensen wegsturen? Onzin en onnodig. Volgens Tong zijn de leiders in klimaatontkenning of hopen ze op mogelijkheden van het internationaal recht. Wachten op rechtsbescherming doet Tong liever niet. Op basis van klimaatschade komt een Kiribatiër momenteel namelijk niet zo ver. ‘Als Nederlander kun je je bijna overal ter wereld zonder problemen vestigen, maar als klimaatmigrant uit het globale zuiden loop je tegen een visumplicht aan,’ zegt Evelien Brouwer, docent Publiekrecht, Migratie en Technologie aan de Universiteit Utrecht.
En dat visum krijgt een Kiribatiër die de stijgende zeespiegel probeert te ontvluchten hoogstwaarschijnlijk niet. ‘Afgezien van arbeids- en gezinsmigratie, kun je als je niet vervolgd wordt in het land van herkomst, bijvoorbeeld vanwege je geaardheid of journalistieke werk, moeilijk via de legale weg naar bijvoorbeeld de Europese Unie komen.’
Het huidige <a href="https://www.unhcr.org/nl/2021/07/vluchtelingenverdrag-1951-70-jaar/?campaign=unhcr_werving|source=network_unhcr_wv|medium=search&amp;gclid=CjwKCAiA7vWcBhBUEiwAXieItjrqRE9ocI0GN2PJuC6vH2nNOxWbEt2X2NOShxkKjizY9X7mEWJHzBoCbWsQAvD_BwE">VN-Vluchtelingenverdrag</a> stamt uit 1951 en is qua beginselen duidelijk gericht op individuele vervolging. Asiel wordt enkel verleend aan mensen die kunnen aantonen dat zij om politieke of andere redenen vervolgd worden. Klimaatvluchtelingen vallen buiten deze definitie. ‘Een natuurramp wordt immers niet aangemerkt als een situatie van individuele “vervolging” of “bedreiging”’, zegt Brouwer. ‘Het huidige recht moet daarom worden uitgebreid met een juridische regeling van klimaatvluchtelingen.’
<blockquote>‘De grootste vervuilers zijn nog steeds aan de macht en moreel leiderschap zie je maar zelden.’</blockquote>
De juridische erkenning van klimaatvluchtelingen staat al langer op de agenda, staat al langer op de agenda, maar veel landen, onder andere binnen de Europese Unie, stribbelen flink tegen. ‘Steeds vaker wordt het geagendeerd, maar telkens wordt het op de lange baan geschoven. Iedereen is bang voor een aanzuigende werking van migranten,’ zegt Brouwer. ‘Als het Westen in zo’n grote mate verantwoordelijk is geweest voor de uitstoot – waar we rijk van zijn geworden, dan is het wel heel cynisch als we tegen de slachtoffers van klimaatverandering zeggen: jammer voor jullie, maar dit is niet onze verantwoordelijkheid.’
Adams sluit zich daarbij aan. Volgens de Britse wetenschapper heerst er in Europa een irrationele angst voor migratie: ‘Mensen denken dat het tot oorlog zou kunnen leiden, maar er is helemaal geen bedreiging voor de nationale veiligheid of onze economieën. Sterker nog: in het globale noorden hebben we migranten nodig om personeelstekorten op te vullen.’
Anote Tong gelooft niet langer dat het Globale Noorden zijn morele verantwoordelijkheid oppakt en klimaatgerelateerde migratie zal toestaan, laat staan faciliteren. ‘De grootste vervuilers zijn nog steeds aan de macht en moreel leiderschap zie je maar zelden. We moeten de toekomst van onze kleinkinderen niet overlaten aan het grootkapitaal uit het Globale Noorden, die geeft alleen iets om economische groei.’ De noodzaak van zijn experimentele klimaataanpak wordt steeds duidelijker.
<h5>Het internationaal recht komt langzaam in beweging</h5>
Er lijkt wel iets te gebeuren om de minder bevoorrechten bescherming te bieden voor de gevolgen van klimaatverandering. Het <a href="https://www.europa-nu.nl/id/vku67qxmlgz2/nieuws/wat_staat_er_in_het_vn_migratiepact">VN-Migratiepact</a>, dat een groot deel van de landen ter wereld in 2018 heeft ondertekend, biedt mogelijkheden. ‘Het verdrag richt zich voornamelijk op het welzijn van de migrant in plaats van de economische voordelen van migratie,’ zegt Adams.
Een recente uitspraak van het VN-Mensenrechtencomité verschaft ook perspectief voor de bescherming van klimaatvluchtelingen en -migranten. In 2020 klaagde Ioane Teitiota, een inwoner van Kiribati, de Nieuw-Zeelandse staat aan bij het Mensenrechtencomité. Teitiota vond dat Nieuw-Zeeland zijn asielaanvraag onterecht afwees. De aanklager eiste asiel omdat Kiribati vanwege de gevolgen van klimaatverandering binnen tien tot vijftien jaar niet meer leefbaar zou zijn.
Het Mensenrechtencomité <a href="https://www.unhcr.org/nl/2020/01/besluit-vn-mensenrechtencomite-klimaatverandering/">gaf hem geen gelijk</a>, maar dat zat hem in de tien tot vijftien jaar. Teitiota liep daardoor geen onmiddellijk risico in Kiribati. Was dat wél het geval geweest, dan hadden ze hem niet teruggestuurd. ‘De Teitiota-uitspraak betekent dat wanneer in een bepaald gebied essentiële mensenrechten in gevaar komen als gevolg van klimaatverandering, bijvoorbeeld wanneer er weinig voedsel is en dat tot conflicten kan leiden, iemand niet zomaar naar dat gebied teruggestuurd mag worden’, zegt Brouwer. Aangezien klimaatverandering steeds erger wordt, verwacht de jurist dat het niet lang zal duren voordat de eerste klimaatvluchteling vanwege de Teitiota-uitspraak asiel moet krijgen. Toch is dit nog geen garantie. Ook kan het Mensenrechtencomité geen bindende uitspraken doen. Terwijl de tijd begint te dringen voor de inwoners van Kiribati.

<h5>Je wieg bepaalt je klimaatschade</h5>
Hoe anders is de situatie in Nederland. Ons land ligt op veel plekken nog lager dan Kiribati, maar we hebben tal van alternatieven voordat migratie echt het overwegen waard is. En al zou het zover komen, dan zijn er in ieder geval geen juridische obstakels. De relatief makkelijk te verwezenlijken Noorse droom van Nicolaas Veul voelt toch wrang als je beseft hoe benauwend de situatie van Kiribati op dit moment al is.
Adams, die meeschreef aan het laatste IPCC-rapport, benadrukt dat het niet zozeer gaat om de fysieke dreiging van klimaatverandering, maar om de onderliggende kwetsbaarheid van groepen mensen. ‘Het is niet de vloedgolf die je verdrijft, het is je sociaaleconomische positie. De situatie zou aanzienlijk beter zijn in Sub-Sahara Afrika als ze irrigatiesystemen hadden. Kijk naar landen in het Midden-Oosten, daar kan de bevolking zorgeloos leven omdat ze airconditioning kunnen betalen.’
Een ander voorbeeld zijn de laaggelegen Malediven, een bekende huwelijksreis-hotspot in de Indische Oceaan. Het land is geografisch gezien zeer vergelijkbaar met Kiribati. De eilandengroep overwoog in 2012 land te kopen in Australië en India, maar heeft dat plan in de ijskast gezet en is nu met de opbrengsten uit de toerismesector bezig met de <a href="https://www.theguardian.com/environment/2022/may/23/maldives-plan-to-reclaim-land-for-tourism-could-choke-the-ecosystem">creatie van kunstmatige eilanden</a>. Zoiets is voorlopig ondenkbaar in Kiribati. ‘Eén zeewering bouwen is al een reusachtige kostenpost voor ons’, zegt Tong. Met andere woorden: wie het kan betalen, gaat over tot klimaatmitigatie, wie dat niet kan, is aan zijn lot overgelaten.
<blockquote>‘Ik heb altijd gerefereerd aan klimaatverandering als ‘s werelds grootste morele uitdaging. En dat is het nog steeds.’</blockquote>
Dus wat bepaalt je klimaatkwetsbaarheid? Waar je huis staat of welk paspoort je hebt en of je in staat bent om je elders te vestigen? Beleidsmakers in het Globale Noorden zouden zich voornamelijk met dat laatste moeten bezighouden als het gaat om klimaatgerelateerde migratie, stelt Helen Adams. ‘Het gaat om armoede en ongelijkheid.’
Ook binnen Nederland zullen de meest kwetsbare personen de meeste schade ondervinden van klimaatverandering. ‘Belangrijk is dat je probeert gemeenschappen bij elkaar te houden, ook al is dat niet op dezelfde plek,’ zegt de Britse socioloog. ‘Hoe zorg je voor de ouderen, die al hun hele leven lang in een diepe polder wonen? Hoe zorg je voor ongedocumenteerde migranten en thuislozen? Of mensen die simpelweg niet het menselijke kapitaal hebben om hun spullen te pakken en elders een nieuw leven te starten? Dit zijn zaken waar de Nederlandse autoriteiten over na zouden moeten denken.’
Anote Tong is inmiddels gepensioneerd. Zelf zal hij Kiribati niet meer verlaten. ‘De grote klimaatimpact komt pas na mijn dood. En ook al zou het nu zijn, dan zou ik er juist voor willen zorgen dat jongeren een veilig thuis krijgen.’ Volgens de oud-president is de juiste klimaataanpak een kwestie van je belangen op orde krijgen. ‘Ik heb altijd gerefereerd aan klimaatverandering als ‘s werelds grootste morele uitdaging. En dat is het nog steeds.’

Niet de natuurramp, maar je economische positie bepaalt je klimaatkwetsbaarheid

Analyse

De woningnood is al lang niet meer alleen een Randstedelijk probleem, al blijft het nog altijd betaalbaarder om een optrekje in Twente of Noord-Brabant te vinden dan in Amsterdam. Los van geld en ruimte brengt migreren naar het zuiden of oosten nog een voordeel met zich mee: je woont dan boven NAP.
Geen overbodige luxe, zou je haast denken als je het verontrustende laatste <a href="https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg1/">rapport</a> van het IPCC (het klimaatpanel van de Verenigde Naties) leest. Daarin worden de schattingen naar boven afgesteld: de zeespiegel zal minimaal één meter stijgen in de komende honderd jaar, maar dat zou ook zomaar eens twee meter kunnen worden. Alleen als er mondiaal drastische maatregelen worden ingevoerd om de emissies te verlagen, zou de temperatuur- en zeespiegelstijging binnen de perken kunnen blijven.
Voor een doucheputje als Nederland zou dit rapport extra alarmerend moeten zijn, ‘want als preventie niet lukt, wordt adaptatie op de lange termijn erg ingewikkeld,’ zegt Marjolijn Haasnoot, klimaatonderzoeker bij kennisinstituut Deltares. ‘Eén graad opwarming heeft een klimaaterfenis van 2,3 meter zeespiegelstijging. We hebben nu al 1,1 graad gehad. Je kunt bedenken wat dat voor ons betekent als het op de lange termijn 3, 4 of 5 graden warmer wordt. Voor ons bestaansrecht moeten we dus nú ook al bezig zijn met adaptatie.’
Onze grote keringen zijn nu open, maar bij een stijgende zeespiegel zullen die vaker sluiten. Bij een gesloten Maeslantkering blijft niet alleen het zeewater buiten, maar ook het rivierwater binnen. ‘Dan moet je een rivier naar zee pompen. Dat is echt next level en zal gepaard moeten gaan met tijdelijke berging,’ zegt Haasnoot.
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="" href="https://www.vn.nl/zeespiegelstijging-plan-b/" class="article-embed article-embed--left article-embed--new">Lees ookDe zeespiegelstijging is een groter probleem dan we denken. En Nederland heeft geen plan B7 februari 2019</a>
<h5>domweg te duur</h5>
Het moge duidelijk zijn dat we de laaggelegen Randstad niet zomaar zullen opgeven, maar je kunt je afvragen of het verstandig is om <a href="https://www.zuidplas.nl/de-nieuwe-zuidplaspolder" target="_blank" rel="noopener">achtduizend woningen</a> te bouwen in de Zuidplaspolder nabij Rotterdam – een veen- en kleigebied van 6,76 meter beneden NAP dat zwaar onderhevig is aan bodemdaling. Volgens de projectontwikkelaars en de gemeente Zuidplas is het <a href="https://www.bouwformatie.nl/productnieuws/bouwen-onder-de-zeespiegel-is-dat-verstandig" target="_blank" rel="noopener">veilig</a> om daar ‘het Vijfde Dorp,’ zoals het project is genoemd, te realiseren. Zo zou er een een laag overstromingsrisico zijn, vanwege de ligging op een kreekrug en de ringdijk die ook de rest van Zuid-Holland beschermt.
De bouwplannen hebben al groen licht gekregen, maar kunnen rekenen op veel <a href="https://www.nrc.nl/nieuws/2021/04/14/niet-bouwen-in-zuidplaspolder-a4039723">kritiek</a>, waaronder van hoogleraar Transitiekunde en Duurzaamheid Jan Rotmans. Volgens Rotmans is de combinatie tussen zeespiegelstijging en bodemdaling funest: ‘Als je één meter zeespiegelstijging en één meter bodemdaling hebt, woon je daar straks op bijna negen meter onder zeeniveau. Zelfs als je veronderstelt dat je veilig kunt zijn achter de ringdijk, wordt het domweg te duur om al dat water te blijven afvoeren, rondpompen en te bemalen.’ Ook stelt hij dat in zo’n toekomstscenario het water onder de dijken door gaat komen, wat weer slecht is voor de landbouw.
<blockquote>&#8216;De ruk oost- en zuidwaarts is ontstaan vanwege de druk op de woningmarkt en wellicht het thuiswerken. Niet vanwege het klimaat.’</blockquote>
Marjolijn Haasnoot wijst op nog een probleem: het bergen van water. ‘Hoe meer we blijven bouwen in diepe polders, hoe lastiger het wordt om straks gebruik te maken van die ruimte wanneer het nodig is om ieders veiligheid te garanderen. Afgelopen zomer hebben we overstromingen gehad, in de toekomst gaan dat soort extreme rivierafvoeren vaker voorkomen, naast zeespiegelstijging, meer neerslag en opkomend grondwater. Van alle kanten dreiging dus.’ In laagland bouwen is volgens de onderzoeker niet per definitie onverstandig, maar watermanagement moet wel de ruimte krijgen.
<figure id="attachment_517671" aria-describedby="caption-attachment-517671" style="width: 640px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="wp-image-517671 size-image_640" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2021/10/Kaart-Nederland-boven-NAP-640x396.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2021/10/Kaart-Nederland-boven-NAP-640x396.jpg 640w" alt="" width="640" height="396" /><figcaption id="caption-attachment-517671" class="wp-caption-text">Illustratie: Jan Rotmans/KuiperCompagnons. Uit het boek Omarm de chaos. Zo zou Nederland er over honderd jaar uit kunnen zien willen we de strijd met het water winnen: boven NAP wonen in de Kantstad (rood), en drijvend en op terpen wonen in de Randstad (wit).</figcaption></figure>
<h5>grote opgave</h5>
In de praktijk gebeurt dat nog maar mondjesmaat. De Nationale Omgevingsvisie, de Deltacommissaris en de Waterschappen hebben allemaal opgeroepen om water leidend te maken, ook voor woningbouw, maar de uitvoering valt op gemeentelijk niveau tegen. Uit een <a href="https://www.bouwendnederland.nl/media/5129/goed-ge%25C3%25AFnformeerd-over-klimaatadaptatie.pdf">inventarisatie</a> van brancheorganisatie Bouwend Nederland bleek dat slechts één op de vier gemeenten iemand in dienst heeft die zich – niet eens fulltime – bezig houdt met klimaatadaptatie. ‘Dat verwacht je niet voor een land met zo’n grote opgave,’ zegt Haasnoot.
In Arnhem, waar het project <a href="https://www.rijkswaterstaat.nl/water/waterbeheer/bescherming-tegen-het-water/maatregelen-om-overstromingen-te-voorkomen/ruimte-voor-de-rivieren" target="_blank" rel="noopener">Ruimte voor de Rivier</a> is gerealiseerd, liggen plannen om <a href="https://pointer.kro-ncrv.nl/kritiek-op-nieuwbouwproject-arnhem-dit-is-overstromingsgebied" target="_blank" rel="noopener">430 woningen te bouwen</a> in kwetsbare uiterwaarden. Volgens een berekening van de gemeente is de kans op overstromingen nihil, maar Haasnoot sluit dit niet uit. ‘Het hangt sterk af van de aannames die zijn gedaan. In de toekomst kan de waterafvoer van de Rijn nog meer toenemen dan nu is aangenomen vanwege klimaatverandering. En als de Duitsers hun dijken gaan ophogen, wat niet ondenkbaar is na afgelopen zomer, kan de instroom van rivierwater ook toenemen.’
Jan Rotmans, die zelf meewerkte aan de Maaswerken, deelt deze zorgen. Volgens de hoogleraar hadden de overstromingen van afgelopen zomer nog veel erger kunnen uitpakken als de zware regenval boven Zuid-Limburg had plaatsgevonden in combinatie met een westerstorm. ‘Dan was het water met een bulderende kracht naar de kust gestroomd, waardoor je niet alleen in Limburg, maar ook in Zuid-Holland en Zeeland serieus overstromingsgevaar krijgt. Wij dachten altijd dat de kans hierop één keer in de honderd jaar was, maar volgens het laatste IPCC-rapport is dat één keer in de tien jaar.’ Natuurlijk wordt er in Arnhem, de Zuidplas en andere gemeenten onderzocht of bouwplannen verantwoord zijn, maar deze gaan wel uit van een tamelijk gunstig toekomstbeeld.
<h5>Hoog wonen? We staan nog niet te popelen</h5>
Wat zijn dan wel de beste plekken om te bouwen? Een analyse van Deltares wijst uit op hoog Nederland. Daar is geen of minder bodemdaling en je loopt niet het risico dat je op den duur weer moet verhuizen vanwege watermanagement. Hoe voor de hand liggend dit ook klinkt, in de praktijk wordt hier nog weinig rekening mee gehouden. Al wordt er wel meer gebouwd buiten de Randstad – zoals in de Gelderse Vallei en rond Eindhoven, ziet Peter Boelhouwer, hoogleraar woningmarkt aan de TU Delft. ‘Maar die ruk oost- en zuidwaarts is ontstaan vanwege de druk op de woningmarkt en wellicht het thuiswerken. Niet vanwege het klimaat.’
<blockquote>‘We hebben een ministerie van Volkshuisvesting nodig, maar vooral van Ruimtelijke Ordening. En een nieuwe visie op hoe we Nederland gaan inrichten.’</blockquote>
Wil je dit proces versnellen, dan zou economische bedrijvigheid buiten de Randstad gestimuleerd moeten worden. Want de markt volgt de woonvoorkeuren, en mensen wonen nou eenmaal het liefst in de buurt van voorzieningen. Volgens Boelhouwer is boven NAP wonen nog amper een ding onder woningzoekenden, dus zal dit politiek afgedwongen moeten worden.
Zo’n geplande volksverhuizing is al eens eerder uitgeprobeerd. ‘In de jaren zeventig zijn een paar grote overheidsbedrijven in het door werkloosheid geteisterde noorden en Limburg geplaatst, in de hoop dat de voorspoed zich organisch daaromheen zou bouwen. Dat bleek niet waanzinnig succesvol, al denk ik dat dit in de toekomst met centrale sturing wel te realiseren is.’ Dat laatste is wat volgens Boelhouwer ontbreekt in het langetermijndenken over de woningbouw in Nederland. ‘We hebben een ministerie van Volkshuisvesting nodig, maar vooral van Ruimtelijke Ordening. En een nieuwe visie op hoe we Nederland gaan inrichten.’
Haasnoot en Rotmans sluiten zich daarbij aan: er is een integraal plan nodig, een duidelijke landelijke visie. ‘Waterschappen en de Deltacommissie durven op de lange termijn te denken en schuwen adaptatieplannen niet, maar zij kunnen het niet alleen,’ zegt Haasnoot. De verantwoordelijkheid ligt volgens de twee klimaatwetenschappers momenteel te veel bij regio’s en gemeenten die vooral kortetermijnoplossingen bieden. Zij zwaaien maar korte tijd de scepter en hebben ook te maken met andere grote opgaven: de aanpak van de prangende woningnood, het beperken van de stikstofuitstoot, het behoud van biodiversiteit, natuur en recreatie; boeren tegemoetkomen, de aanleg van windmolenparken en ga zo maar door.
Probeer in die ruimtelijke puzzel maar eens plek te vinden voor klimaatadaptatie. Het is broodnodig om daar nu mee te beginnen, maar er zit een behoorlijk prijskaartje aan, de ontwikkeling kan decennia duren de effecten gaan onopgemerkt voorbij aan het volk. Geen wonder dat klimaatadaptatie op lokaal niveau een ondergeschoven kind is.
<h5>God created the world, but the Dutch created the Netherlands</h5>
Waarom bestaat er dan nog geen landelijke visie? De respondenten onderscheiden drie oorzaken. Allereerst hebben we te lang gedacht dat Nederland af is, stelt Boelhouwer. ‘Tien jaar geleden dachten we dat er geen opgaven meer waren.’ De Rijksplanologische Dienst werd in 2001 afgeschaft, de gaswinning in Groningen draaide op volle toeren, en er kon gestopt worden met bouwen. ‘Nu zijn we op alle fronten ingehaald door de realiteit.’
Ook hebben Nederlanders last van hoogmoed. Het zit diep in onze genen dat we onszelf de beste vinden in de strijd tegen het water. Daar zijn we beroemd mee geworden en dat gaat al meer dan duizend jaar terug. ‘Het idee bestaat dat we het weer gaan doen: de dijken ophogen en verbreden. Dat beeld moeten we doorbreken, want het gaat niet genoeg zijn,’ zegt Rotmans. Haasnoot voegt daaraan toe dat we niet eindeloos kunnen blijven pompen, op een gegeven moment is die rek eruit. Die mentale omslag moet nog plaatsvinden bij veel Nederlanders.
Als laatste oorzaak wijst Rotmans op het hebben van een visie op zich, dat is in het Rutte-tijdperk lang besmet geweest (denk aan Ruttes uitspraak uit 2013: ‘Visie is als een olifant die het zicht belemmert’). ‘Visie wordt gezien als een blauwdruk, als links, de planeconomie. Langzamerhand komen we tot de conclusie dat we wel een visie móéten ontwikkelen. Zonder visie heb je geen idee waar je op afkoerst.’

<h5>De Randstad en de Kantstad</h5>
Van de herintroductie van <a href="https://www.bnr.nl/nieuws/mobiliteit/10401157/vanaf-2120-wonen-nederlanders-weer-in-terpen" target="_blank" rel="noopener">terpen</a>, <a href="https://www.nemokennislink.nl/publicaties/eilanden-voor-de-kust-hoge-dijken-of-ruimte-voor-water/" target="_blank" rel="noopener">nieuwe eilanden voor de kust</a>, een <a href="https://www.parool.nl/nieuws/een-dijk-van-637-km-kan-europa-beschermen-tegen-stijgende-zeespiegel~b6835709/" target="_blank" rel="noopener">dijk rondom het Verenigd Koninkrijk</a>, tot de oprukkende zee voor een deel <a href="https://publicwiki.deltares.nl/display/KWI/Beschermen+open%23:~:text=De%2520oplossingsrichting%2520Beschermen%2520heeft%2520als,een%2520gesloten%2520en%2520open%2520variant." target="_blank" rel="noopener">vrij spel geven</a> in het land: aan radicale plannen voor klimaatadaptatie buiten het Binnenhof geen gebrek. Jan Rotmans schetst in zijn nieuwe boek Omarm de chaos naar eigen zeggen een totaalvisie voor Nederland over honderd jaar, rekening houdend met alle grote vraagstukken die op ons afkomen: van de energietransitie tot de circulaire economie en klimaatrobuust wonen. Dit plan ontwikkelde hij met architecten, planologen en wetenschappers, en behelst onder meer het onder water zetten van delen van de Randstad. ‘Hou er rekening mee dat elke vierkante meter op de schop gaat.’
Toen Rotmans 31 jaar geleden zijn proefschrift schreef over klimaatverandering, veronderstelde hij dat we simpelweg moeten verhuizen naar hoger gelegen land. ‘Nu zie ik dat anders. Steden als Rotterdam, Gouda en Den Haag willen we niet opgeven. In onze visie bouw je daar dijken omheen. En het Groene Hart wordt het Blauwe Hart. We gaan drijvend leven.’ Hier wordt al op kleine schaal mee <a href="https://www.rotterdam.nl/nieuws/floating-office/" target="_blank" rel="noopener">geëxperimenteerd</a>, maar voor wie drijvende dorpen toch te veel angst inboezemt, is er in deze visie naast de Randstad straks ook de Kantstad. Deze term heeft Rotmans in het leven geroepen voor de hoger gelegen gebieden in Zuid- en Oost-Nederland die volgens hem in de toekomst ook meer mensen zullen moeten huisvesten. Een combinatie van boven en op het water wonen dus.
Grootse plannen die het landschap van Nederland voorgoed veranderen, weinig mensen willen zich eraan wagen. Laat staan dat het weerklank krijgt in Den Haag. ‘We willen altijd maar een breed draagvlak, dat kan hierbij niet, maar je moet radicale maatregelen nemen,’ zegt Rotmans.
Volgens Marjolijn Haasnoot moet je de maatregelen opknippen, dan maak je ze behapbaar. ‘Ik blijf constant zeggen: groot denken, klein doen. Als je het gelijk groot doet, gaan de hakken in het zand. Maar we moeten nu wel beginnen,’ zegt Rotmans. Volgens hem zijn de komende tien jaar beslissend. ‘Als in het komende decennium een besluit uitblijft en de politiek denkt: nou, het zal zo’n vaart niet lopen, dan ben je in feite al te laat.’

Waar gaan we wonen als het water komt?

Afgelopen juni werd in Hongarije een wet ingevoerd die verbiedt om lhbti+-content te promoten aan jongeren onder de 18 jaar in mediaproducties, advertenties en op scholen. Een grove mensenrechtenschending naar Russisch model, maar zeker niet de eerste stap achteruit voor de Centraal-Europese EU-lidstaat.
In de elf jaar dat de nationalistische Fidesz-partij aan de macht is, hebben Hongaren hun democratie en rechtsstaat beetje bij beetje zien afbrokkelen. Zo is <a href="https://blogs.lse.ac.uk/medialse/2017/08/29/the-state-of-hungarian-media-endgame/" target="_blank" rel="noopener">negentig procent</a> van de media in handen van de regering, is de grondwet <a href="https://www.bbc.com/news/world-europe-21748878" target="_blank" rel="noopener">aangepast zonder inspraak van de oppositie</a> en werd de Central European University uit het land <a href="https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/hongaarse-universiteitswet-die-onderwijsinstelling-soros-uit-boedapest-verdreef-in-strijd-met-eu-regels~b4e564f6/" target="_blank" rel="noopener">verdreven</a>. Ook <a href="https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2020/12/15/hongarije-verbiedt-adoptie-door-holebi-koppels-en-neemt-traditi/" target="_blank" rel="noopener">adoptierechten voor lhbti+-koppels</a>, <a href="https://www.hrw.org/news/2020/05/21/hungary-ends-legal-recognition-transgender-and-intersex-people" target="_blank" rel="noopener">erkenning van transgender en intersekse personen</a> en een <a href="https://www.dailymail.co.uk/news/article-9059211/Hungary-writes-mother-woman-father-man-constitution.html" target="_blank" rel="noopener">inclusieve interpretatie van het begrip ‘ouders’</a> zijn onder het bewind van Viktor Orbán wettelijk onmogelijk gemaakt.
Hongarije is — zoals de meeste landen van het voormalig Oostblok — een overwegend conservatief land, maar dat is niet de drijvende kracht achter deze wetgeving. Het inperken van de rechten van de lhbti+-gemeenschap is eerder bedoeld als bliksemafleider, stelt Ferenc Laczó, historicus aan de Universiteit van Maastricht. Hij doet regelmatig onderzoek naar de verhoudingen tussen West- en Oost-Europa. ‘De parlementsverkiezingen naderen en Orbán is bang voor de oppositiepartijen die samen op 50 procent staan in de peilingen. Hij moest iets verzinnen om ze uit elkaar te drijven.’
<h5>Tien jaar lang carte blanche</h5>
Het oorspronkelijke wetsvoorstel werd vijf jaar eerder geïnitieerd door de oppositie – een coalitie van links, liberaal en ultrarechts dat als één front opereert tegen het autoritaire Fidesz, maar ging toen alleen over de bescherming van kinderen tegen seksueel misbruik. De regering voegde vervolgens behendig het lhbti+-element eraan toe, ‘wetende dat de links-liberalen niet meer zouden instemmen, maar de ultrarechtse Jobbik-partij wel’, zegt Laczó. ‘Lhbti+-rechten zijn een machtsspel voor Orbán. Hij is cynisch, manipulatief en creëert broodjeaapverhalen die zijn positie versterken.’
<blockquote>‘Er was helemaal geen bekend “probleem” met lhbti+-content in de media en op scholen, deze actie kwam uit het niets.’</blockquote>
Dávid Vig, advocaat en voorzitter van Amnesty International Hongarije, beaamt dat: ‘Er was helemaal geen bekend “probleem” met lhbti+-content in de media en op scholen, deze actie kwam uit het niets.’
Volgens Vig wil Orbán ook in Brussel de aandacht verleggen ‘om te voorkomen dat er gepraat wordt over de afbrokkelende rechtsstaat, massacorruptie en de onvrijheden van academici. Dus creëert hij een andere mensenrechtenschending die veel symbolischer is, en dus veel interessanter voor West-Europa.’ Dat had Orbán goed ingeschat, de leiders van 17 EU-lidstaten – met name ten westen van Hongarije – <a href="https://www.politico.eu/article/16-eu-leaders-sign-lgbtq-rights-letter-in-response-to-hungary-anti-gay-law/" target="_blank" rel="noopener">ondertekenden een scherpe veroordeling</a> van de wet.
Veel te laat, vindt Ferenc Laczó: ‘Orbán heeft tien jaar lang min of meer carte blanche gekregen, ook al stapelden de schandalen zich op. Zelfs toen hij geen enkele vluchteling wilde opnemen tijdens de vluchtelingencrisis, een hapklare overtreding van een fundamentele Europese waarde, bleef het bij wat kritiek die Orbán thuis makkelijk wist weg te wuiven.’
Waarom is de toon nu dan veel scherper? Laczó denkt dat de EU zich geen afvallige lidstaat kan permitteren vanwege de liberale en internationaal georiënteerde koers van Joe Biden. Eerder was dat minder urgent, Trump was immers een in zichzelf gekeerde ideologische bondgenoot van Orbán (die zichzelf overigens openlijk ‘<a href="https://www.maastrichtuniversity.nl/news/ten-years-viktor-orb%C3%A1n-rise-%E2%80%98soft-authoritarianism%E2%80%99" target="_blank" rel="noopener">illiberaal</a>’ noemt).
Ook Krisztina Lajosi-Moore, universitair docent Europese Studies aan de UvA, vindt dat Orbán te lang is getolereerd. Dat juist Rutte nu zo hoog van de toren blaast toen hij zei dat Hongarije niks te zoeken heeft in de Europese Unie heeft volgens haar te maken met twee dingen. ‘Enerzijds heeft deze wet iets losgemaakt in het Nederlandse nationale zelfbeeld dat sterk verbonden is aan openheid, tolerantie, vrijheid en acceptatie van de lhbti+-gemeenschap. Voorgaande schandalen raakten die gevoelige snaar niet of niet genoeg’, zegt Lajosi-Moore.
Anderzijds veronderstelt ze dat het een opportuun moment voor Rutte was: ‘De formatie is in volle gang en een uitspraak als deze is simpelweg goed voor de Nederlandse bühne.’ Geen gekke gedachte, de klare taal van Rutte valt namelijk prima te lezen als slotstuk van de collectieve verontwaardiging en woede bij veel Nederlanders. Als zelfs voetbalfans – niet per se de eerste groep waaraan je denkt bij queeractivisten – zich uitspreken voor lhbti+-rechten, hoeft de premier hun boodschap alleen maar te papegaaien.
In de Hongaarse, door de staat gecontroleerde media was geen lof voor Ruttes gebalde vuisten. Integendeel, hij werd met de grond gelijk gemaakt door de minister van Justitie Judit Varga. Op <a href="https://www.facebook.com/VargaJuditMinisterofJustice" target="_blank" rel="noopener">Facebook</a> schreef ze dat Hongaren &#8216;nooit voor Rutte en andere kolonisators zullen knielen&#8217;. Zelfs de uitschakeling van Oranje op het EK werd aangegrepen, want volgens de stafchef van Orbán lieten de Tsjechen de Nederlanders in Boedapest zien ‘wie er nou echt op de knieën moet’.
Volgens Lajosi-Moore is het uniek dat er in de Hongaarse media een tegenreactie te horen was, omdat kritiek vanuit West-Europa doorgaans wordt genegeerd. Wel is er sprake van een bredere anti-EU-mediacampagne. ‘Ik lees het elke dag in de kranten: zo zou de EU pro-pedofilie zijn, Amsterdam vol no go-zones zitten, moorden migranten erop los in West-Europa en wilde een jonge Rutte in zijn tijd bij de JOVD een wetsvoorstel indienen dat seks met dieren legaal maakt.’
Nederland spant de kroon in deze angstschets en neemt de vorm aan van een soort Sodom en Gomorra. ‘In de jaren nul stond Nederland in Hongarije juist bekend als land van barmhartigheid en ontwikkelingswerk. Dat beeld bestaat niet meer,’ concludeert de docent. En dat terwijl Nederland juist in die tijd vooropliep wat betreft lhbti+-rechten. ‘Het zegt veel over de shift die Hongarije nu doormaakt, het land werd destijds niet geregeerd door middel van angst en dwang.’ In tien jaar is het beeld van het westen helemaal gekanteld.
<h5>Europese toekomst</h5>
Tot de verkiezingswinst van Fidesz in 2010 was Hongarije een van de beste jongetjes van de post-communistische klas wat Europeanisering betreft. Volgens Laczó was het geloof in een Europese toekomst mainstream. ‘In die zin is het verrassend dat we nu het probleemkind van de Unie zijn.’
Deze positie – Hongarije als het zwarte schaap van Europa – probeert Orbán uit te melken. De Hongaarse soevereiniteit zou volgens hem constant onder druk staan van buitenaf. Zijn het niet de migranten, dan wel de ngo’s, George Soros, de lhbti+’ers of de liberale EU die Hongarije kapot willen maken. ‘Hongaren hebben een sterk gevoel dat ze “er alleen voor staan”. We zitten in het hart van Europa, hebben zeven buurlanden, maar horen er net niet helemaal bij,’ licht Laczó toe.
<blockquote>De strenge taal van Rutte, hoe solidair ook bedoeld, werkt juist averechts.</blockquote>
De mythe is dat Hongaren hun oorsprong vinden in Centraal-Azië en het Hongaars is niet verwant aan Indo-Europese talen, maar juist aan Turkse en Finoegrische talen uit Siberië.
‘Orbán flirt openlijk met Rusland en China en laat veel investeringen toe. Deze “oosterse opening”, zoals het programma heet, wordt door Fidesz losjes gepresenteerd als een alternatief voor de EU.’ Al is het ook een <a href="https://www.researchgate.net/publication/282217890_The_Eastern_Opening_-_An_Element_of_Hungary's_Trade_Policy/link/56080b4e08aea25fce3b80b3/download">economisch initiatief</a>, Hongarije loopt niet voor niets voorop in de vaccinatiecampagne: ze hebben vooral relatief goedkope Chinese en Russische coronavaccins ingeslagen, in tegenstelling tot West-Europese landen.
Tot nu toe blijft het echter bij flirten, en blijft het land liever lid van de EU. Hongarije is namelijk een grote netto-ontvanger van EU-subsidies.
Naast publieke statements lijkt de subsidiekraan dichtdraaien het enige pressiemiddel dat Brussel in handen heeft. Mechanismen om Hongarije uit de EU te zetten bestaan niet. Een lidstaat kan alleen zelf besluiten eruit te stappen. Dat is precies waar de Nederlandse (en West-Europese) aanpak vastloopt. Provocaties als die van Rutte worden door Orbán gebruikt om zijn nationalistische achterban op te jutten, subsidies intrekken raakt ook de Hongaarse bevolking en een vrijwillige Hongaarse EU-exit zal de positie van mensen uit de lhbti+-groep al helemaal niet ten goede komen. De strenge taal van Rutte, hoe solidair ook bedoeld, werkt daardoor juist averechts.
<h5>Leegloop</h5>
Dat er wel iets moet gebeuren, staat vast. De internationale media-aandacht neemt geleidelijk weer af. Tegelijkertijd worden er sinds de invoering van de anti-lhbti+-wet <a href="https://twitter.com/divaDgiV/status/1409767592676495360" target="_blank" rel="noopener">meer hate crimes gemeld</a> en kan de wet zelf nog erger uitpakken dan gedacht. ‘De wet is multi-interpretabel,’ zegt Borbála Forrai, woordvoerder van de Hongaarse lhbti+-organisatie Háttér. ‘Het biedt geen duidelijke definitie van “blootstelling aan homoseksualiteit”. De Boedapest Pride-mars is aanstaande, zijn we dan al in overtreding als we regenboogvlaggen opspelden terwijl er jongeren meelopen? Niemand die het precies weet, en dat arbitraire karakter van de wet is alleen voordelig voor Orbán.’
Volgens Dávid Vig bestaat de angst onder regenboogfamilies dat de Sociale Dienst dit instrument zal inzetten om hun kinderen van ze af te nemen. Tot op heden is dat niet gebeurd, maar het doel van de wet is wel bereikt: de lhbti+-groep houdt zich gedeisd uit angst. Op de dag dat deze wet in het parlement werd besproken, vroeg ik aan een stuk of tien vrienden uit de lhbti+-gemeenschap hoe het met hen ging. De helft zei hun koffers te pakken.’
Zo’n leegloop is geen ongegronde aanname. ‘We zagen het al gebeuren toen de rechten van transgender personen werden ingeperkt,’ zegt Vig. ‘Een aantal sleutelfiguren uit de transbeweging zijn toen naar het buitenland vertrokken.’
Iemand die dat niet zou doen is Mária Takács, bestuurslid van de lesbische vereniging Labrisz uit Boedapest. Ze is al ruim twintig jaar activist en filmmaker en kreeg als een van de eersten te maken met de wet – die toen nog niet eens was ingevoerd. ‘Afgelopen herfst publiceerde Labrisz een sprookjesboekje voor kinderen, waar ook een homostel in verwerkt is. De overheid eiste dat er een 18+ sticker op het kinderboekje moest, bijna alsof het sigaretten zijn.’ Omdat de wet nog niet was ingevoerd, konden ze dit nog niet afdwingen. Een rechtse politicus sprak schande en haalde het boekje publiekelijk door de shredder. Door de ophef is het boekje 27.000 keer verkocht, veel meer dan waar vooraf op werd gehoopt.
Er zijn meer vormen van protest in Hongarije, zien Borbála Forrai en Dávid Vig. Beiden geven aan hoe groot de steun is die ze ontvangen vanuit Hongarije. ‘Een pro-lhbti+-demonstratie waar tienduizend mensen aan meelopen, een petitie tegen de wet die ruim 130.000 keer is ondertekend, er zijn echt genoeg mensen die durven op te staan’, zegt Forrai.
Mária Takács is voorlopig niet van plan haar werk te stoppen, ook al maakt ze lhbti+-gerelateerde films en wordt ze als ‘propagandist’ bestempeld. ‘Zolang ik mijn camera heb, zal ik films blijven maken om te laten zien dat lhbti’ers niet alleen of abnormaal zijn.’
‘De oppositie maakt bij de verkiezingen in 2022 een wezenlijke kans,’ denkt Ferenc Laczó. ‘Maar zelfs als Orbán verdwijnt, zal het decennia duren voordat zijn politieke en economische infrastructuur wordt weggewerkt. De schade die hij heeft aangericht is te groot.’
Europa kan schreeuwen, maar de échte verandering kan alleen plaatsvinden vanuit Hongarije zelf.