Het complot aan de macht

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

Interview

<p class="tekst">Ze woont nu driekwart jaar in een straat in een dorp. Het heeft nieuwe gewoontes met zich meegebracht in het leven van Eva Meijer, filosoof, literair schrijver, muzikant en kunstenaar. Zo inspecteert ze bijvoorbeeld dagelijks de elf straatputten in de stegen achter de tuinen. Ze tilt dan een voor een de roosters op om te kijken of daaronder kikkers of padden verzeild zijn geraakt. Die kunnen er vanwege de gladde wanden niet op eigen kracht uitklimmen, ontdekte ze nadat ze een keer vanuit zo’n put door een paar kraaloogjes werd aangekeken.</p>
<p class="tekst">Met de gemeente is ze in gesprek over het plaatsen van uitklimmatten of kikkertrappen in de putten, waarlangs de kikkers kunnen ontsnappen, maar er schijnt een probleem te zijn met de afwatering. Ze moet die man van de gemeente weer eens een mail sturen.</p>
<p>Nu moet ze dus elke dag langs die putten om te kijken of er kikkers in nood zijn, bij voorkeur vroeg in de ochtend als de buren nog niet wakker zijn. Dit om opmerkingen te voorkomen. ‘Zo hebben we vanaf het begin van de zomer dus wel mooi honderdzestig beesten bevrijd.’</p>
<p>We, dat zijn Eva en haar hond Doris, die inmiddels de gewoonte heeft aangenomen om bij elke put op haar te wachten.</p>
<h5>Vast ritueel</h5>
<p class="tekst">Wie met dieren samenleeft, deelt gewoontes. Dat begint meteen na het opstaan. Dan moeten de honden naar buiten, waarna zich een vast ritueel afspeelt met hondenvoer, koffie en havermout. Hond Olli mag de pan uitlikken en hond Doris de kom.</p>
<blockquote><p>Tussen de bedrijven door wordt er geschreven. Als het lukt duizend woorden fictie en duizend woorden non-fictie per dag.</p></blockquote>
<p class="tekst">In de loop van de ochtend volgt dan nog een wandeling van ongeveer anderhalf uur, en tussen de bedrijven door wordt er geschreven. Als het lukt duizend woorden fictie en duizend woorden non-fictie per dag.</p>
<h5>De grondstructuur van het bestaan</h5>
<p class="tekst">Ja, gewoontes zijn uiterst belangrijk in het leven, vindt Meijer, nog afgezien van de nuttige handelingen die je verricht. ‘Het hebben van gewoontes is een goede manier om uitsteeksels in een dag aan te brengen waarop je een beetje kunt leunen. Je raakt, zoals de Franse filosoof Merleau-Ponty het zegt, er op een rijkere manier door in de wereld geworteld. Er zijn ook andere filosofen die er wel het nut ervan inzien, maar dan gaat het vaak om het cultiveren van de juiste levenshouding, zoals Aristoteles, die beschrijft dat je alleen een goed mens kunt worden door het goede te doen, waardoor je een praktische wijsheid en een goed oordeelsvermogen ontwikkelt.’</p>
<p class="tekst">Andere filosofen willen nog wel eens neerkijken op gewoontes, zegt Meijer. Ze houden niet van herhalingen, of vinden gewoontes misschien een te dagelijks onderdeel van het leven. De filosofie is vaker gericht op nieuwe systemen en universele wetten. Dat kent ze. Zowel in de literatuur als in de filosofie is ze de hele tijd ‘onderweg’ om nieuwe dingen onder woorden te brengen. ‘Maar daarnaast kan juist herhaling van handelingen en het dagelijkse aspect veel zeggen over de grondstructuur van het bestaan. In gewoontes zie je nou juist dat de rede en het lichaam met elkaar verweven zijn. Die kun je niet zo maar uit elkaar halen,’ vindt Meijer.</p>
<h5>Uitzicht</h5>
<p class="tekst">Neem het lopen, dat bovenaan haar lijst met gewoontes staat. Enerzijds is er de noodzaak: de honden moeten worden uitgelaten, dus neemt ze hen mee naar buiten. ‘Maar het lopen is ook iets wat mijn denken vormt. Wat niet alleen mijn leven vormgeeft, maar ook de inhoud ervan bepaalt.’</p>
<p class="tekst">Het lopen heeft ze niet van huis uit meegekregen. Haar ouders zijn meer van het museum dan van het bos.</p>
<p>Van haar eerste hond Pika leerde ze hoe belangrijk het lopen is. ‘Het brengt een soort openheid de dag in en het levert een uitzicht op. Niet alleen het letterlijke uitzicht, maar lopen werkt ook op het gemoed en het denken.’</p>
<p>Lopen is waardevol omdat je gedurende de wandeling vrij lang niet aan het werk bent. Al kan haar dan soms toch ineens een oplossing te binnen schieten. ‘Dan denk je er kennelijk wel over na, zonder je er bewust van te zijn.’</p>
<h5>Een koker in</h5>
<p class="tekst">Lopen en hardlopen, het zijn twee gewoontes met een heel verschillend effect. Bij het rennen is ze zich minder bewust van de omgeving. Je wordt gelopen door het ritme, zo beschrijft ze in haar boek <em>De grenzen van mijn taal. Een klein filosofisch onderzoek naar depressie</em>. In het begin gaan de gedachten gewoon door, maar op den duur vallen ze stil. Dan neemt ze alleen nog maar waar: de mist, een koe, een sloot. Ze gaat dan een koker in.</p>
<p class="tekst">Hardlopen is een gewoonte die te maken heeft met de depressie, die haar op haar veertiende voor het eerst overviel en die meteen zeven jaar aanhield.</p>
<p>Ze is nu in evenwicht en het gestamp van het rennen, dat serotonine aanmaakt, is een soort onderhoud. Als depressiebestrijding is het effectiever dan wandelen. ‘Als het schemert, is het extra belangrijk om te blijven hardlopen, naar buiten te gaan.’ Het feit dat het een gewoonte is, maakt het makkelijker om het vol te houden.</p>
<h5>Gerieflijke herhaling</h5>
<p class="tekst">Dat is meteen het nadeel van gewoontes. Ze brengt hier nou wel een lofzang, maar er is ook een keerzijde. Sommige schadelijke gewoontes, zoals daar zijn autorijden, dieren eten, televisiekijken, het bezigen van populistisch taalgebruik op social media, worden in stand gehouden omdat we ze nou eenmaal gewend zijn. ‘Je moet je hoofd erbij houden om te voorkomen dat je niet wegzakt in een gerieflijke herhaling van zetten.’</p>
<blockquote><p>‘Als ik iets niet meer wil, dan wil ik het ook echt niet meer.’</p></blockquote>
<p class="tekst">Het aanleren van goede of het afleren van minder goede gewoontes, het kost Meijer vrij weinig moeite. ‘Als ik iets niet meer wil, dan wil ik het ook echt niet meer.’ Zo is ze van de ene dag op de andere gestopt met roken. Ook de definitieve overstap van vegetarisch naar veganistisch eten kostte geen enkele moeite. Ja, iedereen heeft weer een andere gebruiksaanwijzing. ‘Dat is ook wat je in het leven moet leren, wat je eigen gebruiksaanwijzing is. Er zijn dingen die ik niet moet willen, omdat ik ze niet kan of dat ze niet goed voor me zijn.’</p>
<h5>Zo’n plumeau-achtig ding</h5>
<p class="tekst">Daarnaast zijn er ook dingen die sinds de verhuizing géén gewoonte zijn geworden. Tuinieren, bijvoorbeeld. Kijk, die grote tuin gaat geen Engelse landschapstuin worden, dat zien we zeker wel. Maar het moet wel een natuurlijke tuin blijven, vanwege de bijen. Er zijn al te veel versteende tuinen in de buurt. Ze beheert de tuin als het ware, zorgt ervoor dat deze niet overwoekerd raakt door een of andere plant.</p>

<p class="tekst">Ook het schoonmaken van het huis is nog niet als gewoonte geïncorporeerd. Terwijl: met honden leven betekent dat je veel moet stofzuigen en dweilen.</p>
<p>Toen ze in dit huis kwam wonen, heeft ze zelfs zo’n plumeau-achtig ding gekocht. Een Swiffer, ja. Het moet hier niet zo stoffig worden als in het vorige huis, heeft ze zich voorgenomen. Dus stofzuigt ze braaf twee keer per week en dweilt ze een keer per week, hoewel niet op een vaste dag. Zowel tuinieren en stofzuigen zijn meer activiteiten dan gewoontes die haar leven hebben vormgeven.</p>


Nienke Denekamp

De gewoontes van Eva Meijer: ‘Lopen vormt mijn denken’

<p class="tekst">Bonne Reijn heeft veel projecten lopen. Zes jaar geleden lanceerde hij de ‘Bonne Suits’, pakken voor alle lichamen van alle maten, leeftijden, alle genders, geschikt voor alle weerstypen, te dragen op zowel huwelijken als begrafenissen en op alle andere dagen van het jaar.</p>
<p class="tekst">De eerste lichting bestond uit vijftig zwarte en vijftig witte pakken, die hij in één klap vanuit zijn eigen woonkamer verkocht. Inmiddels zijn duizenden van die suits in de meest uiteenlopende uitvoeringen wereldwijd verkocht. Er is een tweede model op de markt, de Rrusie Suit, waarvan inmiddels ook een leren versie in de maak is. Er zijn Bonne schoenen, er is een lange jas (die in de zandkleur verdacht veel op een stofjas lijkt), er is een pak met een afritsbroek. Er is, samen met een paar andere merken, een winkel op Zeedijk 60 in Amsterdam. En in december gaat even verderop, op nummer 28, zijn restaurant Galerie De Schans open.</p>
<h5>Amodisch type</h5>
<p class="tekst">Hij heeft er een gewoonte van gemaakt om met mensen samen te werken. Daar gaat het om. Er lopen altijd projecten met schrijvers, schilders en andere kunstenaars en dwarsverbanden met ontwerpers van andere merken. Dat worden vaak ook weer vrienden, die gehuld in pak en groepsgewijs terugkomen op de foto’s, gemaakt op de stoep van zijn huis aan de Oudeschans, waar hij met een aantal vrienden woont.</p>
<p class="tekst">In dit huis werd Reijn in 1990 geboren en woonde hij tot hij acht was en zijn moeder overleed. Daarna, zegt hij, volgde een vage periode. Hij verbleef op verschillende plekken en wist alleen dankzij de beste vriendin van zijn moeder zijn middelbare schooldiploma te halen. Daarna keerde hij op zijn zeventiende terug in het huis dat hij van zijn moeder had geërfd.</p>
<blockquote><p>&#8216;Dat mensen zich adornen, versieren, en dat ze op die manier tot elkaar in verhouding staan vind ik een heel interessant cultureel verschijnsel.’</p></blockquote>
<p class="tekst">Omstreeks die tijd liet hij de tatoeage op zijn rechterschouder zetten van een hand met een opgestoken middelvinger die hard wegrent voor de woorden ‘Nine to five’.</p>
<p class="tekst">Het had te maken met de moeite die het hem als kind al kostte om zich te conformeren. Verder studeren was gewoon geen goed idee. In plaats daarvan solliciteerde hij bij alle kebabzaken, avondwinkels en coffeeshops die er te vinden waren aan de Rozengracht in Amsterdam.</p>
<p class="tekst">Hij werd aangenomen bij SPRMRKT, een zaak met mode, kunst en design, waar ze wel lol hadden in het zeventienjarige amodische type. Zo kwam hij toevallig in de mode terecht, waarna hij heel snel een prijs won als veelbelovende aankomende stylist. Hij leerde er hoe de mode-industrie werkt, hoe merken zichzelf profileren, hoe mode werkt. ‘De essentie ervan is heel leuk. Dat mensen zich adornen, versieren, en dat ze op die manier tot elkaar in verhouding staan vind ik een heel interessant cultureel verschijnsel.’</p>
<h5>Vrouwenblouse</h5>
<p class="tekst">Hij maakte tijdens zijn tijd bij SPRMRKT ook kennis met de andere kant van de mode: de vervuiling van de industrie, de oppervlakkigheid, dat er veel te veel stijlen zijn en dat mensen die stijlen krijgen opgelegd. Dat mannen alleen mannenkleren moeten dragen en vrouwen vrouwenkleren. Klinkklare onzin, vond hij toen al.</p>
<p class="tekst">Op de foto draagt hij een Prada-blouse. ‘Mooi, hè? Zou inderdaad best wel eens een vrouwenblouse kunnen zijn. Hij is namelijk behoorlijk kort.’</p>
<p class="tekst">Hij kocht de blouse in een tweedehands zaak in Italië, waar hij een paar jaar eerder vijf wollen maatpakken voor 350 euro aanschafte uit de boedel van een failliet gegane casinobaas. ‘Die had exact mijn maat!’</p>
<h5>Onverwoestbare katoen</h5>
<p class="tekst">Het kwartje viel toen hij op de Lauriergracht, waar hij tijdelijk woonde, een bijzondere man zag lopen. Hij was in de zeventig, had krullen, droeg een felblauw effen pak met Palladiums. De oudste hipster van Amsterdam! Het bleek een schilders- of boerenpak, voor tachtig euro te koop in een winkel voor werkkleding. De onverwoestbare katoen ervan herinnerde hem aan de tuinen van zijn oudtante, de tuinarchitecte Mien Ruys. Ze was voor hem een soort oma, en als kind werd hij in die tuinen losgelaten in een overall. ‘Ik kocht zo’n schilderspak, liet het vermaken en droeg het vervolgens vier jaar lang dag in, dag uit.’</p>
<blockquote><p>Sinds een maand of tien is er Nobbe, een uit de kluiten gewassen labradoodle-pup.</p></blockquote>
<p class="tekst">En op een dag lag er ineens dat idee. Een merk. Ook dat viel alleen maar te realiseren met vrienden. Guillaume Schmidt van Patta, de uit de hiphopscene voortgekomen kledingwinkel aan de Zeedijk, hielp hem bijvoorbeeld met de verkoop van de honderd eerste Bonne Suits. Die waren vanuit de huiskamer aan de Oudeschans in één keer uitverkocht.</p>
<p class="tekst">Toen hij in een supermarkt een dik pak cash tevoorschijn haalde om de boodschappen mee af te rekenen, zei zijn vriend Justus Cohen Tervaert hoofdschuddend: ‘Hier met dat geld. We gaan dit even anders aanpakken.’ Sindsdien zijn ze partners in de firma Bonne Suits. De ideeën komen van Reijn, Justus doet het zakelijke gedeelte. ‘Maar als Justus uitstapt, zakt het hele kaartenhuis in elkaar.’ Zonder vrienden gaat het niet, wil hij maar zeggen.</p>
<h5>Puppycursus</h5>
<p class="tekst">Goede gewoontes. Hij heeft er lang over nagedacht. Was van zichzelf niet echt een gewoontemens. Hij stond op, hij werkte en hij ging weer naar bed. ‘Ik had dat huis, maar dat was ook weer werk. Als er geen werkdingen waren, deed ik geen fuck. Ja, een boek lezen of in bed een film kijken.’</p>
<p class="tekst">Maar sinds een maand of tien is er Nobbe, een uit de kluiten gewassen labradoodle-pup, eigenlijk een puber, die zo nu en dan laat weten dat hij nu dan toch echt naar buiten wil. Hij komt grote kauwbotten aanbieden, gooit zijn waterbak in de lucht, wil geaaid worden.</p>
<p class="tekst">Dit is Reijns eerste hond, maar hij heeft er lang over nagedacht, hoor, is zich eerst obsessief gaan inlezen, heeft anderhalf jaar naar een geschikte hond gezocht, is met hem naar puppycursus geweest. ‘Ik ben elke dag vijf uur in de weer met voeren, in bad stoppen, kammen en zorgen dat Nobbe voldoende beweging krijgt zodat hij moe is, want hij zit ook dagelijks een paar uur alleen in de voorkamer. Tijdens het wandelen kan ik muziek luisteren en een beetje nadenken. Dat is heel goed voor mij.’</p>

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div>
<h5>Eenzaamheidsprobleem</h5>
<p class="tekst">Hij heeft er inmiddels veel van geleerd. ‘Ik had vanuit het verleden een soort eenzaamheidsprobleem. Door de hond weet ik hoe het is om voor iemand anders te zorgen. Dat zie ik echt als een goede gewoonte, elke dag vijf uur met die hond. Ik ben er heel trots op dat het zo goed met hem gaat.’</p>
<p class="tekst">Het leerde hem ook om geduldig te zijn. Hij kan namelijk snel gefrustreerd raken als dingen niet gaan zoals hij het wil. Een hond heeft daar schijt aan. Die wil eten, hij wil lol hebben en hij wil dat iemand lief voor hem is.</p>
<p class="tekst">Met de hond zijn er dus een heleboel dagelijkse gewoontes meegekomen. Tegenwoordig staat hij om negen uur naast zijn bed, met zijn anti-nine-to-five-tatoeage, ja. ‘Daar sta ik nog steeds achter, hoor. Dit is een zelfgekozen vastigheid.’</p>


De gewoontes van Bonne Reijn: ‘Door de hond weet ik hoe het is om voor iemand anders te zorgen’

<p class="tekst">Ze woont al bijna vijftig jaar op het landgoed Vogelwater in de Noord-Hollandse duinen. Een negentiende-eeuws jachthuis is het, dat tientallen jaren als rusthuis voor ouderen fungeerde. Het ligt afgelegen en het is er stil. Twee elementen die onontbeerlijk zijn om de concentratie op te brengen om een gedicht te kunnen schrijven, vindt dichter Elly de Waard. Daarnaast werkt ze dagelijks aan het onderhoud van het omliggende terrein van vierenhalve hectare. Het buitenwerk is een ideale combinatie met dichten. Dat gaat gewoon door. Dichters gaan niet met pensioen.</p>
<p class="tekst">In 1973 – het jaar waarin ze voor Vrij Nederland recensies schreef over platen en concerten van onder anderen David Bowie, Lou Reed, Ry Cooder, Van Dyke Parks, Roxy Music, The Kinks en The Rolling Stones – betrok De Waard de villa samen met haar man, de dichter Chris van Geel, die nog geen negen maanden later plotseling overleed.</p>
<p class="tekst">Toen woonde ze dus alleen in een villa die verwarmd werd met stookolie van tien cent per liter en waar de muizen tussen de betengeling en de halfsteens muur renden.</p>
<blockquote><p>‘Op den duur wachtte ik tot na vijven en dan zaagde ik als de bliksem een boom om.&#8217;</p></blockquote>
<p class="tekst">Tien jaar heeft ze nodig gehad om zich het huis toe te eigenen. Dat was een langdurig proces van aanpassingen doorvoeren waarbij steeds de vraag was: wat wil het huis? Het kwam erop neer dat het huis hersteld wilde worden in zijn oorspronkelijke stijl, maar wel met een aantal gemakken van heden, ontdekte De Waard. Pas toen dat klaar was, keek ze goed naar buiten en bleek dat de tuin van vierenhalve hectare ondertussen ook van alles wilde. Die groeide namelijk dicht.</p>
<h5>Gericht op het grote geheel</h5>
<p class="tekst">Het gazon dat zich voor nu voor ons in de zon uitstrekt, dat was allemaal bos. Er kwam steeds minder licht in huis en de zaailingen van de esdoorns groeiden tot in de kozijnen. ‘Als je esdoorns hun gang laat gaan, zijn ze in twee jaar tijd manshoog. Ze verdringen elkaar in hun strijd om het licht.’</p>
<p class="tekst">Het was kortom een jungle die open-gezaagd moest worden. Een kwestie van ontginnen. Het heeft jaren gekost om ruimte te creëren.</p>
<p class="tekst">Dat had in het begin nogal wat voeten in de aarde, want De Waard mocht van de boswachters niet aan de bomen komen. ‘Op den duur wachtte ik tot na vijven en dan zaagde ik als de bliksem een boom om. Die kon ik in mijn eentje wel aan. De stammen verdwenen meteen richting de kloofmachine in de schuur, de takken werden in houthagen verwerkt. Niemand die het zag.’</p>
<p class="tekst">Nee, ze is niet bepaald iemand die met een mandje en een snoeischaar de tuin ingaat om een boeket rozen te knippen. Aan borders doet ze niet. Die verzorgt haar vrouw Marijke nu. Die heeft ook zeer belangrijk werk verricht in de plantenbakken. Zelf is ze meer gericht op het grote geheel. Eigenlijk kijken we hier niet naar een tuin maar naar een landschap. Het is de bedoeling om de cultuur af te zetten tegen de wildernis. Dat is de opdracht die ze zichzelf heeft gegeven. Nog steeds ontgint ze stukjes wildernis. Ze maakt haar eigen landschap, maar wel met medewerking van wat er al is.</p>
<p><img decoding="async" class="size-image_640 wp-image-479967" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/09/VN-Elly-de-Waard-©Annaleen-Louwes-640x853.jpg" alt="Elly de waard" width="640" height="853" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/09/VN-Elly-de-Waard-©Annaleen-Louwes-640x853.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/09/VN-Elly-de-Waard-©Annaleen-Louwes-600x800.jpg 600w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/09/VN-Elly-de-Waard-©Annaleen-Louwes-768x1024.jpg 768w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/09/VN-Elly-de-Waard-©Annaleen-Louwes-565x753.jpg 565w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/09/VN-Elly-de-Waard-©Annaleen-Louwes-320x427.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/09/VN-Elly-de-Waard-©Annaleen-Louwes.jpg 1125w" sizes="(max-width: 640px) 100vw, 640px" /></p>
<h5>Een schuur vol zagen</h5>
<p class="tekst">En met behulp van een schuur vol zagen, zien we. Op de werkbank liggen elektrische zagen zoals boswachters die ook hebben, te wachten op wat olie. ‘Daar kan je een flinke boom mee omhalen, hoor.’</p>
<blockquote><p>Als de zitmaaier het goed gedaan heeft, krijgt hij een klopje op de motorkap. Braaf!</p></blockquote>
<p class="tekst">Verder zien we een paar loopmaaiers, een motorzaag, een bosmaaier van bijna twee meter en trimmers voor de randen. Ze heeft ook nog een collectie telescoopzagen.</p>
<p class="tekst">Maar veruit het belangrijkste gereedschap is de zitmaaier, de John Deere. Haar vriend! Hij staat naast de vijver, waar een stuk of vijftig kikkers in de zon zitten. Negen kilometer per uur gaat de John Deere, niet zo hard, maar je zou er in principe de boodschappen mee kunnen doen. ‘Het is heerlijk om op de machine te zitten, in de zon, de wind door de haren. Dan is het net of je op een paard de gronden gaat inspecteren.’ Als hij het goed gedaan heeft, krijgt hij een klopje op de motorkap. Braaf!</p>
<h5>Kathedraal van groen</h5>
<p class="tekst">De Waard doet al bijna vijftig jaar het gras op Vogelwater. Dat kost ’s zomers enige dagen per week, maar het is juist een heel fijn taakje. Als kind was ze al dol op gras, knipte ze het met een schaartje. Op Vogelwater heeft ze inmiddels een stuk of zes gazons aan de wildernis onttrokken. Ze zijn genummerd, ja, dat is handig omdat ze in haar agenda opschrijft wat ze heeft gedaan, zodat ze weet wat ze morgen nog moet doen.</p>
<p class="tekst">De halfwilde bomen moeten in al hun schoonheid zichtbaar zijn. Dit hier is bijvoorbeeld een wonderbaarlijke groep van vijf beuken die opschieten uit één wortelpartij, vertelt ze. Het is de oudste boom in de verre omtrek. Die stammen heeft ze opgeschoren. Nee, dat is geen bestaand tuinjargon, maar een zelfbedachte term. ‘Ik liep steeds, al denkende, tegen de onderste takken aan. Toen ben ik begonnen met opscheren, het weghalen van het groen tot voor zover je erbij kunt. Zodat de naakte stam te zien is. Dat is zoveel mooier, het gras rond de stammen. Zuilen in een kathedraal van groen!’</p>
<blockquote><p>‘De beweging van het lopen, het ritme, gaat goed samen met dichten.&#8217;</p></blockquote>
<p class="tekst">Tot haar grote vreugde hebben haar ingrepen geleid tot een beter evenwicht in het landschap. Zo wemelde het van de konijnen op Vogelwater. Ze aten zelfs boombast in de winter. Maar nu het bos is uitgedund, komen er ook allerlei roofdieren, buizerds, een valk. Er komt dagelijks een moedervos langs met haar jongen. Ze kan er zo langsrijden met de John Deere. Daar kijkt die vos niet meer van op.</p>
<h5>Eerst konijnen, nu bramen</h5>
<p class="tekst">Er zijn op Vogelwater zoveel paden dat het wel een half uur duurt om ze te belopen. Het is niet gezegd dat we dat nu allemaal moeten doen, want erg goed ter been is ze niet. Dat is iets van het laatste jaar. Ze heeft toen de hond nog leefde veel gelopen. Alle dagen liep ze naar de zee. ‘De beweging van het lopen, het ritme, gaat goed samen met dichten. Soms kun je in het ritme van de zin niet kwijt wat je precies wilt zeggen. Dan is een andere volgorde van woorden nodig, of soms zelfs een heel ander woord. De oplossing kan je zomaar te binnen schieten tijdens het wandelen.’</p>
<p class="tekst">Het is de vraag of ze dat kwijtraakt nu ze met het dagelijkse wandelen is gestopt. Hoewel dat tot op heden wel is meegevallen, moet ze zeggen.</p>
<p class="tekst">Achter in de tuin reiken de bramen al weer over het pad om aan de overkant verder te woekeren. Zo verschrikkelijk begerig om plaats in te nemen. Dat was vroeger niet. ‘In de natuur komt alles in golven. Eerst konijnen, nu dus bramen.’ Jammer dat ze het snoeimes niet heeft meegenomen of de raapstok voor al die dennenappels.</p>
<p class="tekst">Veel hulp bij het tuinwerk heeft ze niet. Ze doet de dingen graag alleen, heeft ter compensatie sterke armen. En als het nodig is kan ze altijd even uitrusten op de John Deere.</p>

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div>


De gewoontes van dichter Elly de Waard: ‘De zitmaaier is mijn vriend!’

<p class="tekst">Als íémand een man van gewoontes is, is het theatermaker Steef de Jong wel. Maar alleen in het gewone leven. In dat leven gaat hij steeds naar hetzelfde restaurant, altijd naar dezelfde vakantieplek, kookt hij dezelfde paar dingen en maakt hij steeds dezelfde wandeling. Heerlijk. Maar als hij aan een voorstelling werkt, moet het juist groots en meeslepend. Steeds meer en steeds verder. Gaat het de ene keer zus, dan moet het de andere keer juist zo.</p>
<p class="tekst">Maar die uitklapbare, van karton gemaakte decors annex kostuums annex tegenspelers dan, die altijd in zijn voorstellingen te zien zijn? Ja oké, werken met karton, dat zou je inderdaad een gewoonte kunnen noemen.</p>
<p class="tekst">Het is ondenkbaar dat De Jong een voorstelling maakt zonder deze decorstukken. Ze kunnen in één vloeiende beweging een tegenspeler worden, of een kostuum, een compleet koor met zingende monden dan wel een steigerend paard van drie meter hoog.</p>
<blockquote><p>Het karton is inmiddels net zo belangrijk geworden als het verhaal.</p></blockquote>
<p class="tekst">In een voorstelling moet zich, heel letterlijk, altijd iets ontvouwen. Zelf heeft hij het al lang niet meer over decorstukken. Zeg nooit decor! Alsof het achtergrondjes zijn, een omlijsting van waar het eigenlijk om gaat. Nee. Het karton is inmiddels net zo belangrijk geworden als het verhaal. Op sommige momenten is hij als acteur bijvoorbeeld slechts ter ondersteuning aanwezig. Is hij degene die toevallig aan een touwtje trekt.</p>
<h5>Pop-upboeken</h5>
<p class="tekst">Eigenlijk wilde De Jong naar de toneelschool, maar hij werd op de Rietveld Academie aangenomen, op voorwaarde dat hij niet weer zou komen aanzetten met schilderijen van zijn poezen.</p>
<p class="tekst">Omdat er nou eenmaal altijd iets moest bewegen in zijn werk, kwam hij er uiteindelijk terecht op de audiovisuele afdeling, waar hij zich verdiepte in de technieken die in ouderwetse pop-upboeken worden toegepast. Dat is wel zoiets magisch. Eerst is iets plat en daarna komt het tot leven. Zonder batterijen! Daar kan geen video-animatie tegenop.</p>
<blockquote><p>Het was misschien logischer geweest om met hout te gaan werken, ‘maar toen dacht ik: waar moet ik dat dan maken?&#8217;</p></blockquote>
<p class="tekst">Wacht, hij zal het even laten zien aan de hand van een pop-upboek van het werk van Escher, hoewel het natuurlijk eigenlijk onzin is om van Eschers werk, pop-up in het platte vlak, ook nog eens een keer een uitklapboek te maken. Kijk maar eens naar de manier waarop de zwanen opstijgen als je de pagina openslaat. Er zit ook nog eens een keer een ingenieuze draai in. Deze wandjes staan een beetje schuin, waardoor de pop-up bij het dichtklappen van het boek mooi naar binnen valt. Het interessante is: iedere vouw kun je ook weer terugvouwen en je kunt er iets aanplakken. Zo kun je in principe blijven doorbouwen.</p>
<p class="tekst">Het was misschien logischer geweest om met hout te gaan werken, ‘maar toen dacht ik: waar moet ik dat dan maken? En met grote apparaten werken, dat zag ik al helemaal niet zitten. Die vind ik eng. Dus als ik voor een performance een met rozen begroeid poortje nodig had, maakte ik het snel even van karton.’</p>
<h5>Enkellaags of dubbellaags</h5>
<p class="tekst">Inmiddels heeft het materiaal geen geheimen meer voor hem. Een stanleymes, houtlijm en een lijmpistool, zijn Weapon of Mass Construction, meer heeft De Jong niet nodig. ‘Ik weet precies wanneer ik enkellaags of dubbellaags karton nodig heb. Ik weet hoe de naaf van het karton moet lopen. Altijd de scharnieren met stof afplakken, een rand stof langs de gaten zetten waar het hoofd doorheen moet zodat je het gat niet meer ziet. Nooit een liniaal gebruiken, want het mag allemaal niet te recht. Over gewoontes gesproken. Het publiek moet denken: “Als het maar niet stuk gaat.” Het moet eruitzien alsof het stukgaat. Dat is de spanning. In feite is het heel stevig. Ja, echt. Karton buigt, vouwt, deukt een beetje in, maar stuk gaat het niet. Het is net als bij een verfrommeld stukje papier. Je kunt het gladstrijken. Dat er na elke voorstelling wel iets te repareren valt, zit hem in de uitvouwtechnieken die steeds complexer worden. Op een scharniermoment schiet er wel eens een elastiekje kapot.’</p>
<p class="tekst"></p>
<h5>Operette</h5>
<p class="tekst">Maar hij kan steeds meer maken, dat is het mooie. Ergens halverwege de voorstelling Sisi Boy, nu in het theater, stapt hij bijvoorbeeld in een tekening. Dat kan met pop-up. Er was wel een ingenieus systeem met elektromagneetjes en gewichtzakjes voor nodig, maar het is gelukt. Het is een voorlopig hoogtepunt, want het in een tekening stappen was altijd al een diepe wens. Hij zag het gebeuren in Erik of het klein insectenboek, de eerste voorstelling die hij als kind zag.</p>
<p class="tekst">Sisi Boy is zijn meest persoonlijke voorstelling, over anders-zijn, over lichtheid en zwaarte in het leven. Dan is dat thema afgerond en kan hij verder.</p>
<p class="tekst">Met operette is hij daarentegen nog lang niet klaar. Met dank aan zijn oma, die vanaf haar vijftiende met een circusact door Europa reisde, als bejaarde dame nog steeds haar benen in haar nek kon leggen en hem de liefde voor operette bijbracht.</p>
<p class="tekst">Voor De Toneelschuur gaat hij een Johan Strauss-operette uit 1883 doen, <em>Eine Nacht in Venedig</em>, een van zijn lievelingsstukken. Daarvoor krijgt hij dan zes andere spelers slash zangers slash muzikanten tot zijn beschikking! Dat biedt enorme mogelijkheden. Als je in je eentje twee personages tegelijk kan spelen, dan kun je met zes acteurs twaalf personages op toneel zetten! Dan heb je twaalf handen die kartonnen dingen uitvouwen! Zes steigerende paarden!</p>
<h5>Loodzwaar pak</h5>
<p class="tekst">Daarnaast werkt hij ook nog aan een show die Baron Karton gaat heten. Daarin heeft het karton het zelfs tot in de titel geschopt. ‘Dat ben ik natuurlijk eigenlijk zelf, hè? Een James Bond met een lijmpistool.’ Dat wordt helemaal een feest. Het idee is dat de Baron de wereld repareert. Hij redt de mensen uit de werkelijkheid en brengt ze naar een fantasiewereld waar alles mogelijk is. Als hij een Lenny Kuhr wil maken, dan doet hij dat.</p>
<blockquote><p>&#8216;Dan kom ik er tijdens de repetities altijd weer achter dat ik ook nog moet acteren op het toneel.&#8217;</p></blockquote>
<p class="tekst">Voor de openingsact, een entertainmentmedley, is er al een loodzwaar pak van vele lagen karton in een vergevorderd stadium dat diverse personages herbergt. Wacht, hij trekt het even aan, als hij tenminste de juiste armsgaten kan vinden. Als het goed is, zien we nu de zingende hoofdjes van Queens ‘Bohemian Rapsody’. Klopt dat? ‘Is this the real life? Is this just fantasy?’ klinkt uit het pak, waarna Queen plaatsmaakt voor Frank Sinatra achter een microfoon in een jaren-zeventignachtclub (‘Start spreadin’ the news&#8230;’) in Lenny Kuhr in Julie Andrews op haar heuveltop, in Liberace achter zijn piano.</p>
<p class="tekst">Het moet allemaal nog een beetje één vloeiende beweging worden, zegt De Jong. ‘En dan kom ik er tijdens de repetities altijd weer achter dat ik ook nog moet acteren op het toneel. Het liefst laat ik gewoon zien wat ik gemaakt heb, wat er gebeurt als ik aan het touwtje trek.’</p>


De gewoontes van theatermaker Steef de Jong: geen voorstelling zonder karton

<p class="tekst">Veertig kilo raakte singer-songwriter Tim Knol in een half jaar tijd kwijt. Hij tweette de ultieme foto van iemand die heel veel kilo’s is afgevallen: poserend achter de broek van toen hij nog dik was, waarbij hij nu in één broekspijp lijkt te passen.</p>
<p class="tekst">Veertig kilo! We kennen echt niemand die in betrekkelijk korte tijd zoveel slechte voor goede gewoontes heeft ingeruild.</p>
<p class="tekst">We hebben hem zeker wel steeds dikker zien worden door de jaren heen, vraagt hij. Toen hij in 2010 op 21-jarige leeftijd – net met de Herman Broodacademie gestopt – debuteerde, liet zijn platenmaatschappij al t-shirts drukken met de tekst ‘Tim Knol is vet’.</p>
<p class="tekst">Vorig jaar, tijdens zijn optreden op muziek- en motorcrossfestival de Zwarte Cross, vlak na een heel zwaar weekend in Dublinse cafés, was hij tenslotte 120 kilo. Hij stond op het podium. Het was veel en veel te warm. Hij werd overvallen door duizelingen en iets engs als uitvalverschijnselen in de pink. Volgens de dokter kon dat wel eens een voorteken van suikerziekte zijn. Toen was het eindelijk echt genoeg geweest. Het klinkt zwaar, maar daar sprak uiteindelijk ‘the will to live’.</p>
<p class="tekst">Hij wil nog veel dingen doen, heel oud worden.</p>
<h5>Zorgen dat je vol zit</h5>
<p class="tekst">Er was niet echt een plan. Na die Dublinreis ging hij eens tellen wat er in een week allemaal naar binnen ging. Hij hoefde dat niet op te schrijven om te weten dat het enorm veel was. Koolhydraten, suiker, veel te veel bier, snoep en gehaktstaven en saucijzenbroodjes onderweg van en naar tien jaar optredens. Nog meer bier.</p>
<p class="tekst">Van de ene dag op de andere is hij met koolhydraten, drank en suiker gestopt.</p>
<blockquote><p>Voorafgaand aan de optredens wordt in de kleedkamers gekookt op een meegebracht kookstel, met eigen pannen.</p></blockquote>
<p class="tekst">‘Ik ging tegelijkertijd kijken: wat past bij mij? Ik hou van hele lekkere dingen. Die wilde ik ook zoveel mogelijk blijven eten. Ik kocht een stuk of zeven, acht kookboeken met koolhydraatarme gerechten. De truc is dat je veel groente moet eten. Je moet ervoor zorgen dat je vol zit.’</p>
<h5>Lijnzaadcrackers</h5>
<p class="tekst">Koken vond hij altijd al leuk, ook al kon hij het niet.</p>
<p class="tekst">Inmiddels is koken ingelijfd als hobby. Voorafgaand aan de optredens wordt in de kleedkamers gekookt op een meegebracht kookstel, met eigen pannen. Dat gaat prima. De resultaten worden via <a href="https://twitter.com/fitknol" target="_blank" rel="noopener">@fitknol</a> gedeeld: lijnzaadcrackers, rendang met bloemkoolrijst, een shakshuka, een poké bowl besprenkeld met zwarte sesam, maar zonder rijst. Heerlijk allemaal.</p>
<p class="tekst">Hij was na een maand al vijf kilo lichter. Zat na drie maanden rond de 105. Eigenlijk was het dus heel makkelijk vol te houden. ‘Ik zweer het je.’<br />
Het kost alleen wel ontzettend veel tijd.</p>
<blockquote><p>Volgend jaar gaat hij het nog eens proberen, zo nu en dan een glas wijn drinken.</p></blockquote>
<h5>Sluipgewoonte</h5>
<p class="tekst">Tuurlijk was er wel eens een terugvalletje. Na vier maanden dacht Knol: ‘Ik kan misschien af en toe wel een wijntje drinken. Begon ik met een glas en dat werden er al snel meer.’</p>
<p class="tekst">Met die sluipgewoonte is hij op 1 januari van dit jaar gestopt.</p>
<p class="tekst">Volgend jaar gaat hij het nog eens proberen, zo nu en dan een glas wijn drinken, want hij mist de wijn bij het eten. ‘Als ik dan weer geen maat kan houden, stop ik voor altijd. Dat moet dan. Gezondheid gaat nu echt voor.’ Hij gaat nooit meer terug. Echt niet.</p>
<h5>Optimale vetverbranding</h5>
<p class="tekst">De beste gewoonte die hij zichzelf heeft aangeleerd, is dagelijks wandelen. Meteen na dat optreden bij de Zwarte Cross is hij ermee begonnen. Hij had ergens gelezen dat iemand die wil afvallen moet gaan wandelen. Dan zit je precies in de optimale vetverbranding, met de hartslag en zo.</p>
<p class="tekst">Het was geweldig. Iedere ochtend reed hij zo snel mogelijk de stad uit om een paar uur in een van de natuurgebieden van Noord-Holland te gaan lopen. Fietsen en hardlopen was vanwege het gewicht toen nog <em>no go</em>. Tegenwoordig fietst hij om de dag tachtig tot honderd kilometer. En onlangs rende hij voor het eerst een halve marathon.</p>
<h5>De fitste muzikant van Nederland</h5>
<p class="tekst">Ja, corona. Die brak uit zo ongeveer uit op de dag waarop Knol en zijn vriendin de sleutel van een koophuis kregen overhandigd. Het ene optreden na het andere festival werd afgezegd. Toch wel zo’n dertig optredens verdwenen als sneeuw voor de zon.</p>
<p class="tekst">Er ontstonden nieuwe coronagewoontes. Waren ze ineens in het nieuwe huis voor de derde keer aan <em>The Sopranos</em> begonnen.</p>
<p class="tekst">Tegenwoordig ligt hij om elf uur op bed en wordt hij om zeven uur ’s ochtends wakker. Dat is zelden voorgekomen in de laatste tien jaar.<br />
Maar hij kan niet tegen niks doen. Wil niet op de zak van zijn vriendin teren, of gaan zitten wachten tot die Tijdelijke overbruggingsregeling zelfstandig ondernemers misschien wel of misschien niet met drie maanden wordt verlengd.</p>
<blockquote><p>Mensen zeggen: dan ga je toch lekker muziek maken? Maar daar heeft hij de rust niet voor.</p></blockquote>
<p class="tekst">Zo is hij alleen maar intensiever gaan sporten. Waar hij een kettlebell kan scoren, vroeg hij aan de 4600 volgers van @fitknol. Dit in verband met het laatste restje buikvet dat hij kwijt wil raken. Ze zijn overal uitverkocht.<br />
Ook gaat hij nog een keer zijn eetpatronen onder de loep laten nemen.<br />
En wandelen, dat moet hij weer wat vaker gaan doen, neemt hij zich voor. Hij mist het. Je hebt rust aan je kop. Juist tijdens het wandelen komen de beste ideeën. Belangrijk nu hij zo onrustig is, nu hij nauwelijks inkomsten heeft.</p>
<p class="tekst">Mensen zeggen: dan ga je toch lekker muziek maken? Maar daar heeft hij de rust niet voor. Hij componeerde muziek bij een gedicht van iemand anders getiteld ‘The strangest spring’. Een demo opnemen gaat ook nog wel. Maar echt liedjes uitwerken voor de plaat die in het najaar eigenlijk af zou moeten, gaat nu even niet.</p>
<blockquote><p>Fans kunnen zich nu inschrijven voor Tim Knols wandelclub.</p></blockquote>
<p class="tekst">Hij heeft wel wat ideetjes voor nieuwe projecten. Want ja, projecten verzinnen en uitvoeren met andere mensen, dat is wel een beetje zijn ding. Inderdaad, ook een goede gewoonte. Zo richtte hij al een eigen label op, kwamen er podcasts, werd er een bier gelanceerd.</p>
<p class="tekst">Fans kunnen zich nu inschrijven voor Tim Knols wandelclub. ‘Wandelen met de fitste muzikant van Nederland,’ aldus de platenmaatschappij, inclusief openluchtvoorstelling. De petjes zijn in de maak.</p>
<p class="tekst">Daarnaast werkt hij aan de verkoop van ingekleurde vergrotingen van afdrukken uit zijn verzameling glasnegatieven. Hij kent iemand die prachtig foto’s kan inkleuren. Met de hand. Het is het idee van Ikeastockbeelden, maar dan exclusiever. En toch betaalbaar. Je moet toch iets doen?</p>

<h5>Uitverkocht concert</h5>
<p class="tekst">Op 29 april tweette hij dat hij in 2020 vermoedelijk niet meer op de planken zou staan, maar inmiddels is er een optreden geweest in het Rietveld Thuis Theater in Delft dat online live werd uitgezonden en waar 190 kaarten voor werden verkocht. Er staat al weer een – overigens uitverkocht – concert gepland in Westeremden ergens eind juni, waarschijnlijk inclusief diner.</p>
<p class="tekst">‘Ik kan niet wachten om op te treden’, tweette Knol toen bekend werd gemaakt dat bijeenkomsten tot dertig mensen weer zijn toegestaan.<br />
Of hij wel wist dat bij die dertig man ook het garderobe- en barpersoneel, de technici en de artiesten moeten worden gerekend, vroegen zijn collega’s.</p>
<p class="tekst">Tim Knol: ‘Had ik al gezegd dat ik niet kan wachten?’</p>


De gewoontes van singer-songwriter Tim Knol

<p class="tekst">Wat is de binnenstad toch opgeknapt, nu er geen stromen toeristen meer in het blikveld lopen, vindt Hans van der Meer, fotograaf.</p>
<p class="tekst">Halverwege de jaren negentig zocht hij juist de drukste punten in Amsterdam om de <a href="http://www.hansvandermeer.nl/projects/amsterdamtraffic" target="_blank" rel="noopener">verkeerschaos</a> in beeld te brengen. Het werden panoramafoto’s van de stad, met fietsers die elkaar net niet of net wel kunnen ontwijken, auto’s die over een vluchtheuvel moeten, uitladende vrachtwagens midden op de weg en voetgangers die probeerden over te steken (zoals al zijn werk te zien op zijn <a href="http://hansvandermeer.nl/" target="_blank" rel="noopener">site</a>). Alles tegen de achtergrond van een stedelijk landschap van 25 jaar geleden. Met de ogen van nu bijna iets om naar terug te verlangen.</p>
<p class="tekst">En nu is de stad leeg. Heerlijk, ja, maar fotografisch gezien niet zo interessant. Althans voor Van der Meer. Fotografie heeft iets nadrukkelijks, en hij houdt meer van een terloopse blik. ‘De bebouwing speelt in ons leven een rol op de achtergrond en geef ik in mijn foto’s dan ook graag een plek achter een ander onderwerp.’ Zoals het verkeer in Amsterdam, of het Nederlandse landschap dat in zijn boek <a href="http://www.hansvandermeer.nl/projects/dutchfields" target="_blank" rel="noopener"><em>Hollandse velden</em></a> (1998) zogenaamd toevallig in beeld komt achter het amateurvoetbal.</p>
<h5>De toevallige blik</h5>
<p class="tekst">In de jaren zeventig en tachtig ging iedereen ineens foto’s van zijn kinderen nemen met een telelens. Zo van: kijk eens wat een leuke kinderen ik heb. Maar die kinderen hebben dus dertig jaar later helemaal niets meer aan die foto’s! Ze vertellen dertig jaar later niets over de verdwenen wereld eromheen, die toevallige blik erop is er niet, vindt Van der Meer.</p>
<p class="tekst">Dus zet hij altijd minimaal een paar stappen naar achteren als hij een foto neemt. Snappen we dat? Hij wil maar zeggen: ‘Ik deed altijd al aan <em>social distancing</em>.’</p>
<h5>Die leegte eromheen</h5>
<p class="tekst">Jazeker, die stap naar achteren doet hij ook als hij zijn eigen dochters fotografeert. Hij fotografeert ze hun hele leven al in de Jodenbreestraat, tegen de achtergrond van de Zuidertoren en het Rembrandthuis. Precies zoals fotografen uit de negentiende eeuw dat deden. Hij laat die foto’s bij lezingen wel eens zien. Die twee gebouwen staan er nog exact zo. De rest van die straat is totaal veranderd.</p>
<blockquote><p>‘Waarom heb ik het gevoel dat als ik oog in oog sta met een koe in een wei, dat het ook iets over mijzelf vertelt?’</p></blockquote>
<p class="tekst">Hij heeft wel eens uitgezocht hoe ver je een mens naar achteren in een beeld kunt plaatsen zonder dat het landschap van decor in onderwerp verandert. Lang, zo bleek, toen hij een geënsceneerde fotoserie maakte over <a href="http://www.hansvandermeer.nl/projects/gowestyoungman" target="_blank" rel="noopener">Amerikaanse landschappen</a> zoals we die uit westerns kennen. Hiervoor huurde hij cowboys te paard, Marlboro men, en beeldde hen nu eens niet af als held maar als onderdeel van een landschap. Dit alles overigens in het tijdperk van vóór de mobiele telefoon, dus dat was hard schreeuwen als de cowboy even met zijn paard door een rivier moest waden.</p>
<p class="tekst">Zo’n cowboy in de verte, een <a href="http://www.hansvandermeer.nl/projects/animals" target="_blank" rel="noopener">schaap in de mist</a>, een wachtende keeper in zijn doel. ‘Dat doelloze met die leegte eromheen, daar zit voor mij ook een vraag in.’</p>
<h5>Oog in oog met een koe</h5>
<p class="tekst">Van der Meer vraagt zich wel eens af waarom. ‘Waarom heb ik het gevoel dat als ik oog in oog sta met een koe in een wei, dat het ook iets over mijzelf vertelt?’</p>
<p class="tekst">Zou het kunnen komen door de periode die hij alleen in het ziekenhuis doorbracht toen hij zes maanden was? Of door een existentiële crisis in zijn tienerjaren?</p>
<p class="tekst">Toen hij voor de militaire dienstkeuring tegenover een officier zat, werd hij ‘voorgoed ongeschikt’ verklaard. De huisarts begon te lachen toen hij dat hoorde, dacht dat Van der Meer het erom had gedaan. ‘Maar dat was helemaal niet zo. Niet dat ik graag in dienst wilde, maar ik dacht: ik ga niet met uien onder mijn arm lopen, zoals anderen deden, om maar niet in militaire dienst te hoeven.’</p>
<h5>De wereld vanaf een keukentrap</h5>
<p class="tekst">Hij doet ondanks het virus precies wat hij altijd al deed. Rijdt naar een bepaalde plek, tegenwoordig bij voorkeur buiten de stad. Haalt een paar rubberen laarzen achter uit de kofferbak en een keukentrap met zes treden. Zoekt – trap onder de arm – naar het beeld.</p>
<blockquote><p>Tientallen trappen heeft hij gekocht. Het was het eerste wat hij deed als hij op een vliegveld aankwam.</p></blockquote>
<p class="tekst">De wereld vanaf een keukentrap bekijken is een gewoonte die stamt uit de tijd dat Van der Meer landschappen met voetbalvelden erin fotografeerde als er wedstrijden waren, eerst in Nederland, daarna in heel Europa. Het iets verhoogde standpunt, die extra anderhalve meter, doet heel veel, zelfs als je al op een dijkje staat. Het suggereert overzicht. Je kijkt op het landschap als op een toneel vanuit een zaal met oplopende stoelen. Dan zie je dat acteur en toneel een geheel vormen.</p>
<p class="tekst">Tientallen trappen heeft hij gekocht. Het was het eerste wat hij deed, als hij voor die serie over <a href="http://www.hansvandermeer.nl/projects/europeanfields" target="_blank" rel="noopener">Europese voetbalvelden</a> op een vliegveld aankwam. Eerst een auto huren en dan een keukentrap kopen bij de dichtstbijzijnde bouwmarkt.</p>
<p class="tekst">Het was soms lastig om die trap weer kwijt te raken voor vertrek. Dan gaf hij hem aan iemand. Of hij zette de trap ergens neer en liep weg.</p>

<h5>Waar kijk ik naar?</h5>
<p class="tekst">Hij wil foto’s maken die de vraag oproepen: waar kijk ik naar? Soms is het niet nodig dat we weten wat er op de foto aan de hand is. Een speler rent op een keeper af, er liggen twee andere spelers op de grond die naar hun been grijpen. Wat is hier gebeurd? Dat mag de kijker zelf invullen. Daar hoef je niets aan uit te leggen.</p>
<p class="tekst">Hetzelfde geldt voor de serie over Amsterdamse verkeersknooppunten. Dat zijn situaties die iedereen herkent. Je staat tegenover elkaar in het verkeer. Je kijkt een andere weggebruiker aan. Wat doe je? Laat je iemand voorgaan of neem je voorrang?</p>
<h5>Van der Meerse raadsel</h5>
<p class="tekst">Als beginnend fotograaf had hij nog wel eens de neiging om het raadselachtige in de foto uit te vergroten.</p>
<p class="tekst">Nog steeds roepen zijn beelden vragen op, maar hij is gaan schrijven om uitleg te geven. Dat is soms noodzakelijk. Bijvoorbeeld in zijn onlangs verschenen boek <em><a href="http://www.hansvandermeer.nl/projects/timetochange" target="_blank" rel="noopener">Het moet anders</a></em>. <em>De veranderende wereld van de Nederlandse koe</em>. En in de serie ‘<a href="https://www.volkskrant.nl/kijkverder/v/2019/de-metende-mens/">De metende mens</a>’ in<em> de Volkskrant</em>.</p>
<blockquote><p>‘Achteruitgang is soms de enige manier om vooruit te komen, vooral op een doodlopende weg,’ concludeert Van der Meer.</p></blockquote>
<p class="tekst">Je ziet in die serie, over de bezorgdheid van de mens voor zijn leefomgeving, typisch Van der Meerse raadsels. Duikers die aan een dode boom in een rivier trekken. Een man met een soort tv-antenne midden in een weiland. Allemaal manieren om kennis te vergaren om de natuur te herstellen.</p>
<p class="tekst">‘Achteruitgang is soms de enige manier om vooruit te komen, vooral op een doodlopende weg,’ concludeert Van der Meer.</p>
<h5>Andere inzichten</h5>
<p class="tekst">Wat hem de laatste jaren bezighoudt, is het begrip ‘voortschrijdend inzicht’.</p>
<p class="tekst">Beeld speelt daarbij een belangrijke rol. We gaan anders kijken omdat we tot andere inzichten zijn gekomen. Je ziet bijvoorbeeld een landschap met Engels raaigras. Twintig jaar geleden dacht je bij het zien van een grazige wei aan voedsel. Nu denk je: shit, biodiversiteit naar de knoppen.</p>
<p>Het beeld is hetzelfde, maar we zien iets anders.</p>


De gewoontes van fotograaf Hans van der Meer

<p class="tekst">Katinka Simonse kennen we als de kunstenaar Tinkebell, die haar leven wijdt aan het redden van de wereld. Met haar projecten weet ze thema’s op de politieke agenda te krijgen en vooral mensen te choqueren. Dat begon in 2004 met de veelbesproken damestas, opgetrokken uit poezenbont van haar eigenhandig geëuthanaseerde kat. De projecten van de afgelopen vijftien jaar leverden zoveel hatemail op, dat er makkelijk de bloemlezing <span class="Cursief">Dearest TINKEBELL</span> uit kon worden samengesteld.</p>
<p class="tekst">In maart 2018 verscheen haar zesde boek<span class="Cursief">: Het gevaar van angst. Hypochonderen in Fukushima</span>, over het Japanse gebied dat negen jaar geleden werd getroffen door een tsunami en een daaropvolgende kernramp. In dit boek stelt ze dat de angst voor radioactieve straling meer slachtoffers kostte dan de straling zelf. Ze reisde de afgelopen jaren vijf keer naar het besmette gebied om er nog meer projecten te realiseren die de voormalige bewoners van Fukushima een stem kunnen geven.</p>
<div class="info-box">
<p>In deze serie vragen we mensen naar hun (goede) gewoontes. Volgende maand is fotograaf Hans van der Meer aan de beurt. Schrijf je in voor <a href="https://www.vn.nl/service/vrij-nederland-nieuwsbrief/" target="_blank" rel="noopener">onze nieuwsbrief</a> om geen aflevering te missen.</p>
</div>
<p class="tekst">Haar projecten worden steeds omvangrijker en moeilijker te realiseren. Voor de Fukushima-projecten is ze de hele tijd bezig ‘<em>shit te fixen</em>’ en mensen en middelen te regelen. Niemand heeft zin om in dit besmette gebied, 200 kilometer van Tokyo, te investeren. Dat is wel even een ander project dan het opzetten van een huisdier: ‘Een poes opzetten kan in principe iedereen thuis doen.’</p>
<h5>Het briljante verschijnsel post</h5>
<p class="tekst">Wat altijd hetzelfde blijft: ze schrijft brieven. Vrijwel elke dag stuurt Simonse iemand – een vriend, een familielid, iemand die ze ergens heeft ontmoet – een handgeschreven brief.</p>
<p class="tekst">En dat al sinds het moment dat ze voor het eerst zelf een ansichtkaart over de post kreeg toegestuurd. Ze kon nog net niet lezen. Het was een kaart van een klasgenootje dat al iets verder was, met twee poezen op de voorkant. Op de achterkant woorden in kleurenpotlood. Niet eens een boodschap, maar met zomaar wat losse woorden in de orde van ‘vuur’ en ‘vis’. Ja, hoe oud ben je dan? Zes?</p>
<p class="tekst">Zo leerde Simonse niet alleen haar eerste woorden, maar maakte ze ook kennis met het briljante verschijnsel post. Vanaf die dag ging het hard. Tijdens de basisschooljaren correspondeerde ze op een gegeven moment met 28 penvrienden tegelijk. Die duikelde ze op in de oproepkolommen van bladen en tijdens ellenlange campingvakanties in Frankrijk. Het was haar trots. En nu is ze veertig en schrijft ze nog steeds elke dag een brief.</p>
<blockquote><p>Tijdens de basisschooljaren correspondeerde ze op een gegeven moment met 28 penvrienden tegelijk.</p></blockquote>
<p class="tekst">Elke dag? We kunnen het nauwelijks geloven. Ja, nee, echt. Even tellen. Tijdens haar studie schreef ze weliswaar niet dagelijks, maar tegenwoordig zelfs meer dan een brief per dag. Zo liggen er vijf dikke enveloppen klaar die voor zessen op de bus moeten. Vorige week heeft ze zeker twintig poststukken verzonden. Dat brengt het gemiddelde wel op één per dag.</p>
<p>Ze heeft thuis zelfs een speciale postkamer ingericht. We krijgen een rondleiding in een doolhof van opgestapelde dozen, boeken, papieren en ladekastjes vol postpapier, Alice-in-Wonderlandstempels, lakzegels, enveloppen en etiketten, maar ook grappige plakbandjes, glitters, confetti. In het midden van dat alles een stukje leeg bureau. Daar zit ze dus, meestal in de avond, te schrijven. Nee, ze heeft geen televisie. Ze houdt ervan om dingen met aandacht te doen, mooie post te maken.</p>
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="" href="https://www.vn.nl/goede-gewoontes-maartje-wortel/" class="article-embed article-embed--left article-embed--new"><span class="article-embed__image" style="background-image:url(https://www.vn.nl/wp-content/uploads/fly-images/459547/Maartje-Wortel_Bastiaan-Woudt_Thumbnail-520x520-cc.jpg);"></span><span class="article-embed__content"><span class="article-embed__read-more">Eerste aflevering gemist?</span><span class="article-embed__title">De gewoontes van Maartje Wortel: 'Pas als je erover nadenkt, merk je hoeveel je er hebt'</span><span class="article-embed__date">25 februari 2020</span></span></a>
<h5>‘Kan dit door een brievenbus?’</h5>
<p class="tekst">Er is genoeg om over te schrijven en er zijn legio aanleidingen om post te versturen. Soms wil ze dingen kwijt, maar een brief voor bijvoorbeeld een vriendin die net haar man heeft verloren, moet gaan over die vriendin. Dan probeert Katinka te bedenken hoe ze troost kan bieden.</p>
<p class="tekst">Aan de muur hangt een brief van een neefje dat op vijfjarige leeftijd hanepootte: ‘Hoe werkt kunst weet je dat al?’ Leg dat maar eens uit aan een kleuter. Voor het antwoord is ze eens goed gaan zitten.</p>
<p>Maar het hoeft niet altijd een dikke brief te zijn. Ze stuurt mensen de meest uiteenlopende dingen. Dat kan ook snoep, stickers of een toepasselijk boek zijn. Bij vrijwel alles denkt ze: ‘Heb ik hier een envelop voor?’ en ‘Kan dit door een brievenbus?’ Of het is een kaartje met de groeten als ze even aan iemand moet denken. Simonse vindt: als mensen langskomen in je hoofd, dan moet je meteen iets van je laten horen.</p>
<h5>Reageren met een appje</h5>
<p class="tekst">Om eerlijk te zijn, krijgt ze slechts sporadisch een brief terug. Behalve toen ze laatst in de tuin door een oude keukentrap zakte en ze, in een vlaag van verstandsverbijstering, een foto van de diepe vleeswond op Twitter postte. Die wond ging dus meteen viraal. Eenmaal verbonden raakte ze bedolven onder de kaarten, brieven en pakjes met ballonnen, boeken en kilo’s chocola. Het hielp echt.</p>
<p class="tekst">De poststroom is inmiddels weer opgedroogd. De meeste ontvangers van haar brieven reageren met een appje. Ach, is ook helemaal niet erg. Dat is deze tijd: ‘Mijn plezier zit hem in het versturen.’</p>
<p>Soms wordt een correspondentie toch ineens een project. Bijvoorbeeld als een vriendin met een dode kikker komt aanzetten. Omdat Katinka toevallig nog formaldehyde had staan, zetten ze die kikker op sterk water. ‘Als ik sindsdien ergens een kikker tegenkom, op een ansichtkaart of whatever, dan stuur ik die aan haar op.’</p>
<blockquote><p>Omdat Katinka toevallig nog formaldehyde had staan, zetten ze de kikker op sterk water.</p></blockquote>
<p class="tekst">Voor een vriend met Iraanse roots kocht ze een doos met Iraanse postzegels, bij voorkeur met een horizon erop, om de enveloppen mee te versieren. Aan weer iemand anders stuurt ze pinguïns, omdat tijdens een gesprek ooit eens dansende pinguïns ter sprake kwamen.</p>
<p>‘Deze pinguïnman, zeg maar, merkte laatst op dat zijn collega’s het raar beginnen te vinden dat ik zoveel post stuur. Hoe vaak? Valt best mee hoor, een keer in de anderhalve, twee maanden. Sommige mensen vinden het vreemd. Die denken: wat wil ze van me? Het is zo ongebruikelijk geworden om post te sturen.’</p>
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="" href="https://www.vn.nl/gewoontes-jeroen-krabbe/" class="article-embed article-embed--left article-embed--new"><span class="article-embed__image" style="background-image:url(https://www.vn.nl/wp-content/uploads/fly-images/460577/Jeroen-Krabbe_tumbnail-520x520-cc.jpg);"></span><span class="article-embed__content"><span class="article-embed__read-more">Tweede aflevering gemist?</span><span class="article-embed__title">De gewoontes van acteur, regisseur, schilder en programmamaker Jeroen Krabbé</span><span class="article-embed__date">15 maart 2020</span></span></a>
<h5>Geen kopieën</h5>
<p class="tekst">Hoewel Tinkebell en Simonse al weer een tijdje een en dezelfde persoon zijn, wordt het brieven schrijven nooit een kunstproject. Simonse houdt bijvoorbeeld geen archief bij, zoals haar grote voorbeeld Lewis Carroll deed, die in zijn leven tienduizenden brieven schreef en noteerde wat hij wanneer aan wie schreef. Ze maakt ook geen kopieën. De brieven van Simonse worden geschreven, gaan in de brievenbus en dan zijn ze weg.</p>
<p class="tekst">Aan anderen schrijven is een manier om haar gedachten te ordenen. ‘Vaak merk ik dat ik dingen pas weet als ik ze heb opgeschreven.’ Schrijven helpt om het hoofd, dat chronisch overuren draait, stil te krijgen.</p>

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div>
<p>Het houdt niet op daarboven. In dat verband heeft ze nog een gewoonte: ze moet na het wakker worden minstens een uur voor zich uit staren. Het liefst buiten. Als dat niet lukt ’s ochtends, wordt ze gek. ‘In dat uur komt alles langs wat ik nog moet doen, wat ik gedaan heb, oplossingen die ik bedacht heb. Alles door elkaar. Daarna ga ik de krant lezen. En daar moet ik dan vervolgens ook weer een hele tijd over nadenken.’</p>
<div class="info-box">
<p><strong>Wie</strong> Katinka Simonse, kunstenaar Tinkebell<br />
<strong>Gewoonte</strong> brieven schrijven<br />
<strong>Frequentie</strong> vrijwel dagelijks<br />
<strong>Overig </strong>werkt op het moment onder meer aan diverse projecten in het door een kernramp getroffen gebied Fukushima in Japan</p>
</div>


De gewoontes van kunstenaar Katinka Simonse, beter bekend als Tinkebell

<p class="tekst">Jeroen Krabbé was al acteur, regisseur en schilder, maar sinds een jaar of vier maakt hij ook nog tv-series over beroemde schilders. Na de series over Vincent van Gogh, Pablo Picasso en Paul Gauguin studeerde hij een vol jaar op leven en werk van de Wit-Russisch-Franse schilder Marc Chagall.</p>
<p class="tekst">Acht afleveringen Chagall, dan is het zaak om voor de opnames in onder meer (Wit-)Rusland, Israël en de VS zoveel mogelijk studie-uren te maken. Met dank aan een hele serie routines kan Krabbé het opbrengen om ook op de donkerste ochtenden naar zijn atelier elders in de stad te rijden om daar in de boeken te duiken.</p>
<p class="tekst">Om negen uur, en niet om tien over negen of zeven voor half tien, parkeert hij zijn Birò op de stoep.</p>
<p class="tekst">Het koffiezetten na binnenkomst gaat vervolgens in één vloeiende beweging. Met links water in het apparaat gieten en het filter plaatsen, met rechts bonen malen. Dat past precies.</p>
<blockquote><p>Zonder rommel kan er niet gewerkt worden.</p></blockquote>
<p class="tekst">Daarna zet hij zich op een spartaanse rechte stoel aan een kleine lattentafel, die na enkele minuten is bedolven onder scripts, opengeslagen Chagall-boeken en geprinte research. Het is dan een totale chaos. Zonder rommel kan er niet gewerkt worden.</p>
<p class="tekst">In de loop van de dag verdwijnt de rommel en aan het eind van een studiedag ligt alles op keurige stapels. ‘Zo gaat dat ook als ik aan het schilderen ben. Ik begin met een berg tubes, maar aan het eind van de dag liggen alle roden naast elkaar.’</p>
<div class="info-box">
<p>In deze serie vragen we mensen naar hun (goede) gewoontes. Volgende maand is kunstenares Tinkebell aan de beurt. Schrijf je in voor <a href="https://www.vn.nl/service/vrij-nederland-nieuwsbrief/" target="_blank" rel="noopener">onze nieuwsbrief</a> om geen aflevering te missen.</p>
</div>
<h5>Twaalf keukenstoelen</h5>
<p class="tekst">Kijk, als hij aan zo’n tv-serie over een schilder begint, zitten de grote lijnen van het verhaal al in zijn hoofd en ligt er een voorlopige indeling in afleveringen. Bij het studeren hanteert hij de stofkam, dan gaat het om de details.</p>
<p class="tekst">Het is bijvoorbeeld uiterst belangrijk om te weten dat Vincent van Gogh bij een uitdragerij twaalf keukenstoelen kocht toen hij het beroemde Gele Huis in Arles inrichtte. Dat staat in zomaar een boodschappenlijstje uit een brief die Van Gogh aan zijn broer Theo stuurde. Dat komt: Van Gogh hoopte dat er een hele groep kunstenaarsvrienden uit Parijs in Zuid-Frankrijk op bezoek zou komen. Alleen Paul Gauguin kwam uiteindelijk opdagen, weten we nu. En dat was ook nog een nare kerel. Twaalf stoelen! Dan begrijp je het drama van deze man.</p>
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="" href="https://www.vn.nl/goede-gewoontes-maartje-wortel/" class="article-embed article-embed--left article-embed--new"><span class="article-embed__image" style="background-image:url(https://www.vn.nl/wp-content/uploads/fly-images/459547/Maartje-Wortel_Bastiaan-Woudt_Thumbnail-520x520-cc.jpg);"></span><span class="article-embed__content"><span class="article-embed__read-more">Eerste aflevering gemist?</span><span class="article-embed__title">De gewoontes van Maartje Wortel: 'Pas als je erover nadenkt, merk je hoeveel je er hebt'</span><span class="article-embed__date">25 februari 2020</span></span></a>
<h5>Een woud van plakkers</h5>
<p class="tekst">Al dat soort kostbare details worden in de belangrijkste Chagall-boeken onderstreept. Bij de eerste lezing met potlood, en als ze na verschillende leesrondes nog steeds overeind blijven staan, worden ze met markeerstiften in meer kleuren gehighlight. Waarbij aangetekend moet worden dat de verschillende kleuren geen verschillende betekenissen hebben.</p>
<blockquote><p>Als er papieren op de grond vallen, dan trapt hij erop voor hij ze oppakt.</p></blockquote>
<p class="tekst">Er steekt al een woud van beschreven plakkers uit het boek, ook in diverse kleuren. Nooit van die lelijke vierkante geeltjes, want die zijn niet om aan te zien. De researcher die daarmee aan durft te komen zetten, wordt streng berispt en krijgt vervangende plakkers gepresenteerd.</p>
<p class="tekst">Met roodbruine HB-potloden van het merk Faber-Castell, met puntenslijperdop voor een goede grip, worden de details genoteerd in gelinieerde A5-blocnotes van Primera. De eerste van deze ‘boekjes’ kocht Krabbé in de vestiging in Dalfsen tijdens de voorbereidingen van de serie over Vincent van Gogh. Het kunnen niet net zo goed HEMA-blocnotes van hetzelfde formaat zijn. Diepe zucht. ‘Alles moet altijd zo hysterisch hetzelfde zijn.’</p>

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div>
<h5>Bijgeloof</h5>
<p class="tekst">Dat heeft te maken met bijgeloof. Krabbé klopt de hele tijd dingen af op ongeverfd hout. Als er papieren op de grond vallen, dan trapt hij erop voor hij ze oppakt. Nee, dat is geen Joods gebruik. Ank van der Moer deed dat zo. Elke acteur is bijgelovig. Er kan zoveel fout gaan waar je geen invloed op hebt.</p>
<p class="tekst">Inmiddels heeft Krabbé acht blocnotes volgeschreven met Chagall-details. Daar steken ook weer bossen plakkers uit. ‘Die boekjes zijn mijn leven. Als ik er een kwijtraak, word ik gek.’</p>
<p class="tekst">Wordt het geen chaos? Juist niet. Kijk, op de voorkant staat steeds – met zwarte stift – vermeld welke onderwerpen er in de betreffende blocnote zijn terug te vinden. Op de achterkant van de voorkant staat wat hij daarnaast ook vooral niet mag vergeten. De Moskouse periode (1920) waarin Chagall monumentale muurschilderingen maakte voor het Joodse theater? Boekje vijf. Het systeem werkt, moeten we eerlijk toegeven. Krabbé legt de stapel boekjes weer recht.</p>
<h5>Het is een rol</h5>
<p class="tekst">De voorbereiding voor de televisieserie over Chagall heeft álles te maken met acteren. Een film- of toneelrol benadert hij op exact dezelfde wijze.</p>
<p class="tekst">Dus het is een rol? ‘Ja, dat heb ik van tevoren niet verzonnen, hoor. Ik merkte gaandeweg de tv-series dat ik mij voorbereid alsof ik de rol van de kunstenaar moet gaan spelen. Voor de rol van de Russische impresario Sergej Diaghilev in de toneelbewerking van Arthur Japins roman <span class="Cursief">Vaslav</span> heb ik destijds alles over die man gelezen, en dan echt niet alleen over het gedeelte dat in het toneelstuk is terechtgekomen. Al die op het eerste gezicht overtollige kennis neem je mee op het toneel.’</p>
<blockquote><p>Krabbé wil ook helemaal geen kunsthistorisch verantwoord wetenschappelijk verhaal vertellen. Hou op zeg.</p></blockquote>
<p class="tekst">Zo geven al die details over Chagall Krabbé tijdens de opnames op locatie de ruimte om te improviseren, te preluderen, om ter plekke naar links of rechts te zwenken in het verhaal.</p>
<h5>Via het karakter van de schilder</h5>
<p class="tekst">Het is, legt Krabbé uit, de methode van Konstantin Stanislavski, de beroemde Russische regisseur en theatertheoreticus. ‘Die zegt: als je <span class="Cursief">Een maand op het land</span> van Toergenjev wilt spelen, moet je eerst een maand op het land wonen. Dat gaat vrij ver, maar het gaat mij erom: zonder al die details kom je niet bij het karakter, bij de bezetenheid van zo’n schilder. Via het karakter van de schilder kom ik bij de schilderijen. Niet andersom.’</p>
<p class="tekst">Krabbé wil ook helemaal geen kunsthistorisch verantwoord wetenschappelijk verhaal vertellen. Hou op zeg. Dan valt hij in slaap.<br />
Hij wordt wel eens gevraagd om een avondje over zo’n schilder te komen vertellen. Sommigen vragen hem zelfs of hij wil komen bevestigen dat hun Van Gogh echt is. Op deze uitnodigingen gaat hij nooit in. Hij kan uren over kunstenaars lullen, hoor, dat is het probleem niet. ‘Maar ik ben geen kenner. Ik ben een liefhebber die over zijn liefde mag vertellen en daarbij zijn eigen interpretatie geeft.’</p>
<div class="info-box">
<p class="kader"><strong>Wie</strong> Jeroen Krabbé, acteur, regisseur, beeldend kunstenaar en tv-maker<br />
<strong>Gewoonte</strong> studeren<br />
<strong>Frequentie</strong> dagelijks, gedurende een periode van een jaar<br />
<strong>Overig</strong> Krabbé zoekt Chagall, AVROTROS. Eerste aflevering 17 maart</p>
</div>


De gewoontes van acteur, regisseur, schilder en programmamaker Jeroen Krabbé

<p class="tekst">In het park komen ze als pinguïns op elkaar afgewaggeld. De armen veel te vroeg gespreid, zodat ze vóór de omhelzing eerst nog ettelijke meters voor gek lopen. Maartje Wortel doet even voor hoe ze haar beste vriendin en collega-schrijver Niña Weijers in het park tegemoet loopt. Ze maken, soms meermaal daags, exact dezelfde wandeling. Hebben dat rondje zo langzamerhand oneindig vaak gelopen. Het is een goede gewoonte geworden: iemand in een huis aan de ene kant van het park sms’t: ‘In de ronde?’ en dan zegt de ander aan de andere kant ‘ja’. Het hondje van Niña moet vier keer per dag uit en schrijven is nou eenmaal een eenzame bezigheid.</p>
<h5>Een echt gesprek</h5>
<p class="tekst">Het gaat niet zozeer om de lichaamsbeweging als om het gesprek dat ze dan voeren. Wat buiten het park uitwisselen van informatie is, wordt in het park als vanzelf een echt gesprek. Soms gaat het over schrijven. Het is handig om het daar al lopend over te hebben, vindt Maartje. Heeft met ritme te maken. ‘Je hoort toch wel eens van mensen die onder een dichter wonen dat dichters tijdens hun werk de hele tijd heen en weer lopen?’</p>
<p class="tekst">Gesprekken die in het park gevoerd worden, kunnen terugkomen in het werk. Ze zijn niet alleen vriendinnen, maar ook personages in elkaars boeken. Aan de orde komt dan bijvoorbeeld de kwestie of karakter N. op pagina tien moet sterven of toch aan het eind van het boek.</p>
<p class="tekst">Een beste vriend is niet automatisch een geschikt personage dat een boek lang meegaat, legt Maartje uit. En is het wel geloofwaardig om een in het wit geklede fysiotherapeut op te voeren, in een steriele behandelkamer, die haar klanten met verkoelende gels behandelt?</p>
<div class="info-box">
<p>In deze serie vragen we mensen naar hun (goede) gewoontes. Volgende maand is Jeroen Krabbé aan de beurt. Schrijf je in voor <a href="https://www.vn.nl/service/vrij-nederland-nieuwsbrief/" target="_blank" rel="noopener">onze nieuwsbrief</a> om geen aflevering te missen.</p>
</div>
<h5>Verliefdheden</h5>
<p class="tekst">Maar meestal zijn er belangrijkere gespreksonderwerpen, zoals verliefdheden, relatiecrises en dieren die doodgaan. Zo had Maartje een kat die Dennie heette. De naam was er zelfs eerder dan het dier. ‘Jij gaat met mij mee,’ zei ze toen ze hem als een kitten met een dichtgekoekt oog en een snotneus aantrof op een boerderij. Ze ontvoerde hem in een broodmand naar de dierenarts en nam hem, eenmaal hersteld, mee naar huis om ‘thuis te zijn’.</p>
<blockquote><p>Wim Brands zei: ‘Schrijf nooit over je kat. Of over welke kat dan ook.’</p></blockquote>
<p class="tekst">Dat bleek te werken. Hoewel Dennie over het toetsenbord liep, leeslinten in opschrijfboeken kapotkauwde en zich nogal vaak verzette tegen alle aandacht, bleek het leven met kat toch rustiger dan zonder. Omdat ze de hele tijd naar de kat keek, greep ze bijvoorbeeld minder vaak naar die telefoon. Overal ging Dennie mee naartoe. ‘Dan zei ik: “Kom Dennie, we gaan.”’</p>
<p class="tekst">Klinkt dit alsof Dennie een hond was? ‘Nee, nee, Dennie was toch echt een kat. Hij kon je namelijk behoorlijk goed afwijzen. En probeer maar eens een kat aan te lijnen. Dat lukt dus niet.’</p>
<h5>Schrijf nooit over je kat</h5>
<p class="tekst">Op school kreeg Maartje les van Wim Brands. Hij leerde haar in elk geval drie dingen. Ten eerste: ‘Probeer niet te lachen, want dat komt dom over.’ Ten tweede: ‘Je moet eerst weten hoe je moet sturen voor je uit de bocht vliegt.’ Hij zei ook: ‘Schrijf nooit over je kat. Of over welke kat dan ook.’</p>
<p class="tekst">Desondanks bracht Dennie het tot hoofdpersoon in de vorig jaar verschenen roman <span class="Cursief">Dennie is een star</span>. Aan het eind van het boek gaat Dennie plompverloren dood en hoewel de echte Dennie gelukkig bleef leven, stierf hij nu twee maanden geleden alsnog. Hij kwam om tijdens de chaos, veroorzaakt door een marathon die door de straat voerde. Dennie kwam onder een auto, helemaal bij het Tropenmuseum. Het was verschrikkelijk.</p>
<p class="tekst">Moet er een nieuwe kat komen? Maartje sluit niet uit dat dat gaat gebeuren. Het wordt uitgebreid besproken in het park.</p>
<h5>Parkgebruikers</h5>
<p class="tekst">Om eerlijk te zijn is het meestal Maartje die praat en praat. Niña luistert, schrijft zo nu en dan iets op in haar telefoon wat ze kan gebruiken voor haar boek en rolt met haar ogen als het alweer over liefdesverdriet gaat. Als het na één ronde niet klaar is, doen ze nog een rondje.</p>
<blockquote><p>Op bankjes zitten doen ze niet. Daar zitten de alcoholisten als het iets minder koud is.</p></blockquote>
<p class="tekst">Eigenlijk gaat het ook totaal niet om het park zelf of de mensen die er komen. Parkgebruikers herkent Maartje niet, of het moet een enkele hond zijn die ze eerder heeft zien lopen. Om je heen kijken, dat is meer voor als je in de natuur bent. Maartje kijkt standaard naar de grond: ‘Ik loop naar voren vallend.’ Zo is het makkelijker om iets te vertellen dan wanneer je tegenover iemand zit. Daar word je verlegen van. En het voordeel is dat je tegelijkertijd ziet hoe vies de stad eigenlijk is. In het boek van Niña komt nog wel eens iemand van de plantsoenendienst voor. ‘Ik kan daar niets mee, althans niet voor een boek.’</p>
<h5>In een groef</h5>
<p class="tekst">Nee, op bankjes zitten doen ze niet. Daar zitten de alcoholisten als het iets minder koud is. Er zitten ook mensen die slecht nieuws hebben gekregen in het ziekenhuis verderop. Als ze mensen op bankjes ziet zitten, denkt Maartje: ‘Wat zullen ze allemaal te horen hebben gekregen?’</p>
<p class="tekst">In de zomer strijken ze tijdens het rondje door het park wel eens op een veldje neer, bij het hostel, want dan nemen ze een ander pad. Ook weer een gewoonte, ja.<br />
‘Pas als je erover gaat nadenken, realiseer je je hoeveel je er hebt.’</p>

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div>
<p class="tekst">Je wil het niet, maar je zit toch in een groef met die dagelijkse wandelingen door het park. Doordat het rondje nu eenmaal een gewoonte is, moet het ook een gewoonte blijven. Nou ja, is het eigenlijk wel een gewoonte? Misschien is het beter te spreken van een gewoonte die hard bezig is een ritueel te worden. Zoals bijvoorbeeld elke dag mediteren om kalm te worden meer een ritueel is dan een dagelijkse gewoonte. ‘We geloven er beiden heilig in.’</p>
<h5>Op de automatische piloot</h5>
<p class="tekst">Dan hebben we het nog niet eens over schrijven gehad. Daar horen ook talloze gewoontes bij.</p>
<p class="tekst">Het liefst zou Maartje een totaal vrij leven leiden, zoals schrijven per definitie vrij denken is. Van gewoontes wordt de mens dommer, vindt ze. Je gaat over op de automatische piloot. Ze zou alles wat moet, vooral dat wat van anderen moet, willen loslaten. Weg met interviewafspraken om tien uur in de ochtend. Je belt elkaar als het zo uitkomt en dan zegt de een tegen de ander: ‘Zullen we nú gaan lopen?’</p>
<p class="tekst">Bij de uitgeverij kennen ze dat van haar. Daar zeggen ze: ‘Mocht je zin hebben om je aan een deadline te houden; er is er toevallig volgende week één.’</p>
<p class="tekst">Grote kans dat ze die deadline dan ineens wil halen.</p>
<div class="info-box">
<p class="kader"><strong>Wie</strong> Maartje Wortel, schrijver<br />
<strong>Gewoonte</strong> een rondje door het park<br />
<strong>Frequentie</strong> soms meermaal daags<br />
<strong>Overig</strong> Maartje Wortel, <em>Dennie is een star</em> (Das Mag Uitgevers, 2019), Niña Weijers, <em>Kamers antikamers</em> (Uitgeverij Atlas Contact, 2019)</p>
</div>


De gewoontes van Maartje Wortel: ‘Pas als je erover nadenkt, merk je hoeveel je er hebt’

<div class="wpg-element paragraph">
<p>Nienke Denekamp zoekt het culinaire avontuur.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Als die pudding van Willem de Zwijger nou maar uit de vorm wil komen. Banketbakker Cees Holtkamp staat achter de wiebelige tafel in een zijkamer in het Loosdrechtse kasteel Sypesteyn en maakt zich druk over een puddinkje. Ziet hij daar een scheur? Zakt de pudding weg? Waar is die fotograaf? </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Natuurlijk zei hij ja toen hij als co-auteur werd gevraagd voor ‘<span class="Cursief">Oranje toetjes</span>, een boek van culinair historicus Lizet Kruyff over de desserts van het Koninklijk Huis. Maar nu hij onberispelijke taarten en puddingen voor de foto moet serveren, zit hij met de gebakken Doyenné du Comice. De peren in de 18de-eeuwse amandeltaart zijn niet blank gebleven bij het bakken. Dat gaat helaas niet met verse peren. Wel met peren uit blik, maar die wil je dan weer niet in je taart. Dagenlang is hij bezig geweest om de schillen te konfijten van de bittere Sevilla-sinaasappel, de bergamot en voor de zekerheid ook maar van de gewone handsinaasappel. Zowel in dunnere als dikkere repen gesneden, al dan niet op siroop. Vier soorten abrikozenconfituur heeft hij meegenomen, van onder meer Turkse en Afrikaanse abrikozen. Daar moet iedereen echt even van proeven. Het is een wereld van verschil. Die intense smaken van de bittere sinaasappelschil en de uitgesproken zure pudding, die kennen we tegenwoordig niet meer. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Ondertussen steekt de stylist zelf maar wat sterretjes uit de sinaasappelgelei. Er moeten vandaag namelijk nog zes foto’s worden gemaakt. Hij rolt de geleisterren door de onsmeltbare banketbakkerssuiker, waarna ze met een pincet naast de pudding worden gelegd. Op een 18de-eeuwse schaal die net is binnengebracht door Esther Aardewerk, de zilverexpert uit <span class="Cursief">Tussen kunst en kitsch</span>. Of toch liever op een schaal van het 120-delige servies van Loosdrechts porselein, dat alleen tussen 1774 en 1784 werd gemaakt voor de Haagse en Amsterdamse rijken? De kasteelvrouw haalt het uit een vitrine. Juist niet met handschoenen, nee. Die borden wil ze zo stevig mogelijk vasthouden. De cameraploeg van het programma <span class="Cursief">Blauw Bloed</span> beweegt zich voorzichtig over de krakende vloeren, tussen de gedekte tafel en de vitrines door. Als hier een statief omvalt, loopt de schade meteen in de tienduizenden, vermoedt de fotograaf. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>En waar gaat de stylist met dat oranjeboompje naartoe, wil Lizet Kruyff weten. Die is toch niet voor naast de pudding? Mandarijnen waren er in de tijd van Willem de Zwijger nog niet in Nederland. Kruyff houdt het overzicht. Tijdens de research voor haar vorige boek, over de kokkin Rijntje Biljardt, die in 1837 op Soestdijk zou hebben gekookt, ontdekte ze dat de hofmaarschalk van het Koninklijk Huis placht op te schrijven wat er tussen 1830 en 1900 door de Oranjes werd gegeten. Niet alleen werd genoteerd wat de leden van het Koninklijk Huis kregen voorgeschoteld, maar ook wat het allerlaagste personeel at (spruitjes, aardappels en braadworst) en wat een bezoekende dominee (thee, bouillon en toast) en een optredend orkest (brood, boter en ossenvlees) kreeg. Rijntjes aandeel bleef daarin onduidelijk. Koks werden bij name genoemd, maar keukenmeiden werden als ‘vrouw’ aangeduid. Wel deed Lizet een andere ontdekking. Bij officiële diners en ontvangsten werden opvallend vaak uitbundige desserts geserveerd, vaak gemaakt van sinaasappel, mandarijn, abrikoos of perzik. <br />Het oranje sinaasappeltoetje was een traditie die, concludeerde Kruyff, doorgaat tot in de twintigste eeuw. Ook de chef de cuisine van Willem III, Emma en Wilhelmina, de Belg Monsieur Sody, die ‘Escoffier kookte’ en zich elk jaar in Parijs liet bijscholen, verzon de meest uiteenlopende oranje desserts. Pas onder Juliana werd afstand gedaan van het gebruik. Juliana kreeg tijdens haar verlovingsdiner een sinaasappelmousse, maar tijdens haar bruiloftsdiner praliné ijs. Daarna sluiten de archieven zich en in de recente culinaire geschiedenis is geen lijn meer te ontdekken. Wat Beatrix tijdens officiële gelegenheden liet en Willem-Alexander laat serveren, wordt angstvallig geheim gehouden. De koks mogen daar geen mededelingen over doen. Dus of Máxima, zoals wordt beweerd, dol is op chocolademousse, daar kan Kruyff niets zinnigs over zeggen, dat valt onder het geheim van het paleis. Erg? Ach. Historici zijn gewend tegen gesloten archieven aan te lopen.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Cees Holtkamp buigt zich ondertussen over het amandeltaartje met de peren die maar niet blank wilden blijven. Het is eigenlijk een heel simpel recept. Een bodem van fonceerdeeg, peren en daartussen een laagje frangipane, van boter, losgeklopt ei, bloem en amandelspijs. Nu nog even aflakken met verwarmde abrikozenjam. Kijk, dan komt zo’n taart toch helemaal tot leven? </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><span class="Cursief">‘Oranje toetjes’ van Lizet Kruyff en Cees Holtkamp , foto’s Michael van Emde Boas, verschijnt eind april bij uitgeverij Lubberhuizen.</span></p>
</p></div>


De Alleseter

<p>Anton Martineau’s hommage aan Velázquez</p>
<p>Anton Martineau is nog steeds helemaal kapot, twee dagen na de opening van zijn tentoonstelling aan het Singel 100 in Amsterdam. Dat heeft niet zozeer te maken met zijn leeftijd – hij is 87. Het komt vooral door de overweldigende aandacht voor zijn schilderijen. Nog nooit zag hij zoveel mensen bij elkaar op een tentoonstelling van zijn werk. Nog nooit heeft hij zoveel complimenten gekregen en – in één keer – zoveel schilderijen verkocht.</p>
<p>Kortgeleden vroeg de Spaanse galeriehoudster Pepa Santolaria of Martineau niet eens een hommage aan Velazquez wilde brengen. Dat was een spannend idee. Martineau schildert bijna uitsluitend naakten. De zeventiende-eeuwse Velázquez portretteerde leden van het Spaanse hof, vastgesnoerd in korsetten, hoepeljurken en harnassen, behangen met het goud dat ze van de indianen hadden gestolen.</p>
<p>‘Maar wat Velazquez in zo’n gezicht kan leggen, daar had hij geen naakt lichaam bij nodig.’ Martineau raakte gefascineerd door het portret van de mysterieuze Spaanse prinses María Teresa van Spanje die in 1653 werd geportretteerd. IJzeren ogen en een verbitterde trek om de mond.</p>
<p>‘En dan dat pompeuze kapsel met veren en rozen, die surrealistische kathedrale jurk met dat keurslijf. Je vraagt je af: waar zitten die borsten dan? Onder de armen soms?’</p>
<p>Na drie weken dag en nacht doorwerken had Martineau een tentoonstelling van vijftien Velazquez-interpretaties bij elkaar geschilderd. Maar nu heeft de galerie laten weten dat er nog eens vijf schilderijen van de Infanta María Teresa zijn besteld. Nog vijf keer 1,70 bij 1,40 meter. Half april moet het klaar. Ook dat heeft hij nooit eerder meegemaakt. Het wordt nachtwerk. Dat is niet erg, als het maar geen lopendebandwerk wordt. Hij zal voor ieder schilderij bij nul moeten beginnen. Ieder schilderij moet een eigen lading krijgen. Vijf keer moet het gevecht met de materie opnieuw worden aangegaan. Hij krijgt het nog voor zijn kiezen.</p>
<p>Geen klinische peeskamers</p>
<p>De naakten moeten dus nog langer wachten. Vier manshoge onvoltooide naakten staan in zijn atelier aan de KNSM-laan in Amsterdam. Martineau heeft ze gemist in de tijd dat hij met de Velázquez-tentoonstelling bezig was. Hij zal op naakten studeren ‘tot magere Hein mij komt halen’. Het is zijn thema sinds hij als kleuter door zijn moeder werd meegenomen naar de Ruysdaelkade in een zelfgetimmerde wandelwagen. Ze was helderziende, clairvoyant. De prostituees waren vaste klant bij haar. Ze wilden weten of ze ooit nog een ander leven zouden krijgen. Hun salons maakten diepe indruk op de kleine Martineau. ‘Dat waren geen klinische peeskamers, maar kamers volgepropt met doeken, tapijten, lampjes, divans met kussens en poppen. Cadeaus van zeelieden uit verre landen, vermoedt Martineau. ‘Ik werd met een handje likkoekjes tussen die poppen gezet. Daar had je de hele dag een rasperige tong van. Als afscheid kwam zo’n prachtige dame mij knuffelen. Ik dook met mijn kinderkopje zo in zo’n bepoederde boezem. Eerste prijs.’</p>
<p>Hij tekende vanaf het begin de hele wereld aan elkaar. Maakte aan de keukentafel studie van de foto’s uit Zweedse seksboekjes. Dat vond zijn moeder niet goed. Maar wat zag je nou voor naakt? Je zag je broers in hun blote kont in een teil water en als je geluk had ving je een glimp van je moeder op.</p>
<p>Zijn ouders waren tangodansers. Op zaterdagmiddag werd de tafel tegen het dressoir aangeschoven. Het vloerkleed werd opgerold. De lamp werd met een touw opzij gehangen. Er werd een Argentijnse tangoplaat op de pick-up gelegd. De soepele schoenen van zijn vader gleden over het dubbelgeboende zeil. Zijn moeder had vrij hoge hakken aan. Ze drukte haar been in het kruis van zijn vader. De achtjarige Martineau zat in de leunstoel en keek met verbijstering toe wat zijn ouders met elkaar deden. Het was een broeierige dans. Mooi en verschrikkelijk tegelijk.</p>
<p>Eindeloos op haar hurken</p>
<p>En dan was er het model Truus Trompert dat Martineau op de Rijksacademie mocht schilderen. Ze was een beroemd schilders­model dat eindeloos op haar hurken kon stilzitten. Ze was op haar zestiende met modellenwerk begonnen en wist exact of een kunstenaar wel voor de kunst keek. ‘Het was een ontdekkingsreis langs een lichaam. Als je zo’n lijn van een hals, via een schouder naar een arm zonder onderbreken vol kon houden, als een hand in een keer lukte, zonder dat er een duim ontbrak, was dat een sensatie.’ Toen Martineau jaren later voor een catalogus over zijn werk een foto wilde maken van zijn geboortehuis in de Van Ostadestraat, bleek Truus Trompert daar te wonen. Het was een mevrouw in een bloemetjesjurk. Ze had een complete wand met tekeningen en schetsen van zichzelf. Allemaal werk van Karel Appel, Constant Nieuwenhuys, Charlotte van Pallandt en Jan Sierhuis dat was vastgeprikt met punaises. Had ze ooit gekregen. Het was inmiddels een fortuin waard.</p>
<p>‘Het lijkt wel een prei!’</p>
<p>Bij de familie Martineau thuis was geen brood voor de eendjes. Alles ging altijd op. Eigenlijk waren ze arm. Zijn vader was huisschilder en er was met het keukenkastjesgroen, trapleudingzwart en kozijnwit maar een heel beperkt kleurengamma in huis. Voor cadmium oranje en kobaltblauw was geen geld. Dus ging de schilder met zijn palet de klas door om bij de medeleerlingen verf te lenen. Hij kreeg wat ze over hadden of waar ze vanaf wilden. Een dot van het lelijkste groen dat hij ooit had gezien en een heel klein beetje wit. Daar moest Martineau een model mee schilderen. Ze lag op een purperen divan, met een palm ernaast en wat draperieën. Martineau kreeg de vleeskleur niet voor elkaar. Hij dacht: ‘Dan maak ik haar groen.’</p>
<p>‘Het lijkt wel een prei!’ riep de docent, in driedelig pak met een kraakheldere stofjas erover. ‘Maar we zijn hier bij modeltekenen.’ Martineau kon vertrekken.</p>
<p>‘Ik ben nooit gedisciplineerd genoeg geweest om met een boek onder een bureaulamp de wetten van de kunst te bestuderen.’ Niks voor hem. Martineau ging naar Parijs in de hoop dat hij ontdekt zou worden in de Parijse galeries. Hij werd weggestuurd voor hij zijn map had kunnen openklappen. Hij werd als een zwerver in de kraag gevat en uit Parijs verwijderd. Met Lucebert, die hij vlak na de oorlog op een bankje in het plantsoentje op de Dam had ontmoet, zwierf hij vervolgens door landelijk Frankrijk. Ze tekenden bidprentjes in ruil voor eten en maakten gedichten. Martineau droeg de gedichten van Lucebert voor. De dichter wilde weten hoe het klonk. Dan lachte hij om zijn eigen grapjes. In 1948 exposeerden ze samen in de vergaderingzaal van de Vereniging van Drankbestrijding in het Paleis voor Volksvlijt.</p>
<p>Een paar likken verf</p>
<p>Voor zijn twintigste verjaardag kreeg Marti­neau een kunstboek van zijn moeder, van boekhandel De Vraagbaak aan de Overtoom. Daar stonden die verschrikkelijke knappe naakten van Breitner in. Die kende hij van een kalenderplaat met de paarden die een brug opzwoegen. Een paar likken verf maar. Een gestold moment, zeggen ze dan. Maar die paarden bleven de brug opgaan. Hij toog naar het Stedelijk om de naakten van Breitner in het echt te zien, om de lijnen te volgen. Daar zag hij ook Breitners paarden die een brug opzwoegen.</p>
<p>In de aangrenzende zaal hing zo’n geslachte os van Chaïm Soutine. Een lap van een doek met al dat ultramarijn, het rode vlees met dat gelige vet. Heeft die man ooit kunstgeschiedenis gestudeerd? Hij gelooft van niet. Daar begon voor Martineau de schilderkunst. Daar besefte hij wat de kortste weg naar een schilderij was: een kwast pakken, voor een doek gaan staan en gaan schilderen. Zo nu en dan trok hij zijn jas aan om in het Stedelijk te kijken of hij al een heel klein beetje in de buurt kwam met zijn werk.</p>
<p>Vraagtekens zetten</p>
<p>Al weer veertig jaar werkt Anton Martineau nu in het atelier aan de KNSM-laan. Wat een opslag van cacao was op een industrieterrein is tegenwoordig een ateliercomplex van vooraanstaande kunstenaars in een moderne woonwijk. ‘Een sanatorium van overspannen kunstenaars,’ zegt Martineau als hij door de gang sloft. Vroeger stond de gang vol kunstwerken. Dat mag niet meer van de brandweer. Hij is nu 87 jaar maar het atelier is nog steeds de spil waar zijn wereld om draait.</p>
<p>Hij blijft er slapen. Het fijnste is: uit bed springen en lichtduizelig voor het schilderij gaan staan. De leeftijd vormt absoluut geen belemmering voor het schilderen. Hij heeft goddank geen last van verbittering of van artrose, een penseel of een schildersmes stevig vastpakken, dat doet zonder artrose al pijn.</p>
<p>Dat hij zo oud is geworden, zit in de genen. De start was niet goed. De dokter keek zijn moeder somber aan toen hij hem in de wieg zag liggen. Hij moest meerdere keren naar bleekneusjeskampen om aan te sterken. Als het hard waaide, hield hij zich vast aan een lantaarnpaal.</p>
<p>De naakten in het atelier zijn nog niet af. Toch zou het kunnen zijn dat er niets meer aan hoeft te gebeuren. Daar gaat tijd overheen. Hij moet het nog even blijven wantrouwen. Als een roofdier loopt hij er iedere dag weer langs. Hij blijft vraagtekens zetten. Waar zitten de hiaten? Blijven die vrouwen spannend? Zou hij ze toch een gezicht moeten geven of zou dat te veel afleiden?</p>
<p>Op twee vides staan er nog veel meer. Die al te expliciete naakten hangen mensen niet boven de bank. ‘Hou nou toch eens op met die geslachtsdelen,’ zeiden zijn schildersvrienden. ‘Dan verkoop je misschien eens wat.’</p>
<p>Kretologie</p>
<p>Martineau raakte niet alleen bevriend met Lucebert, maar ook met Karel Appel en Corneille. Toch trad hij zelf nooit toe tot de Cobrabeweging. Hij vond de kunst te kinderlijk. De kretologie over de nieuwe maatschappij zei hem ook niet zo veel. Dan werden ze kwaad op iemand die een lelijk schilderij maakte. ‘Laat toch gaan,’ dacht Martineau. Op den duur werd het wel erg veel van hetzelfde, de Cobrakunst, met die vogeltjes en die wieltjes erin. Maar het waren goede vrienden. Er zijn meesterlijke werken gemaakt.</p>
<p>Hij heeft een hekel aan roem en geeft niet om rijkdom. Hij geniet al van een graspol. Hij ziet een vlieg over de tafel lopen en vraagt zich af: waar is zo’n beest op uit? Stel je voor dat daar een bouwpakket van is. Het is een wonder, zo’n beest. Ook al is het een smerige vlieg die net over een drol heeft gelopen en zo op zijn boterham wil landen.</p>
<p>Martineau heeft zichzelf nooit als groot talent beschouwd. Zijn moeder wist het al. Toen Karel Appel op bezoek kwam, voorspelde ze dat hij een hele grote zou worden. Ze wist ook dat het met haar zoon niet zo snel zou gaan. De kunst heeft hij nooit op een presenteerblaadje gekregen. Toch was het geen keuze, hij moet wel schilderen. Het is erger dan drugs.</p>
<p>Nu moeten eerst die Velázquez-opdrachten af. Vijf keer de Infanta María Teresa. Hij ziet er tegenop. Maar ja. Als schilder krijg je geen pensioen. De grootmeesters hadden tenminste nog leerlingen die doeken prepareerden of die vast de wolkenluchten gingen invullen.</p>
<p>Er zijn volle tubes verf besteld. Nieuwe doeken worden vrijdag afgeleverd. Worden de onvoltooide naakten dan voorlopig opgeslagen? Nee, ze blijven staan waar ze staan, zegt Martineau. Schuin achter de María Teresa’s van Velázquez in wording. ‘Ik blijf die vrouwen in de gaten houden.’ </p>
<p>VN Bladwijzer</p>
<p>Online bronnen</p>
<p>AVRO Close Up</p>
<p>Schilders over de ouderdom</p>
<p>Corneille, Martineau, Sierhuis. Schilderen is mijn zuurstof is een indringende documentaire van Barbara Makkinga uit 2008 waarin de schilders praten over de ouderdom. Remco Campert leest voor uit zijn roman Het satijnen hart over een kunstschilder die de ouderdom als een loden last ervaart.</p>
<p>YouTube</p>
<p>Tube rood</p>
<p>Begin van het gedicht ‘Tube rood’ van Anton Martineau, voorgedragen in zijn atelier. Een nog volle tube / zeshonderd twee en dertig / een tube rood de verf / voor de daken van Ransdorp / en jouw appels / en het rood voor de duiven / die verdwijnen in het aarzelend rood van de avond’.</p>
<p>Ga naar VN.nl/martineau</p>
<p>Nee</p>
<p>‘Homenaje a Velazquez’ is te zien tot en met 15 februari in Art Singel 100, Singel 100, Amsterdam</p>


De naakten moeten even wachten

<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Schilders over de ouderdom</b><br /><i>Corneille, Martineau, Sierhuis. Schilderen is mijn zuurstof</i> is een indringende documentaire van Barbara Makkinga uit 2008 waarin de schilders praten over de ouderdom. Remco Campert leest voor uit zijn roman <i>Het satijnen hart</i> over een kunstschilder die de ouderdom als een loden last ervaart.</p>
<p><a href="http://www.npo.nl/avro-close-up-corneille-martineau-sierhuis-schilderen-is-mijn-zuurstof/19-10-2013/AVRO_1643526" class="normal" title="http://www.npo.nl/avro-close-up-corneille-martineau-sierhuis-schilderen-is-mijn-zuurstof/19-10-2013/AVRO_1643526">Bekijk hier de documentaire</a></p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Tube rood</b><br />Begin van het gedicht &#8216;Tube rood&#8217; van Anton Martineau, voorgedragen in zijn atelier. &#8216;Een nog volle tube / zeshonderd twee en dertig / een tube rood de verf / voor de daken van Ransdorp / en jouw appels / en het rood voor de duiven / die verdwijnen in het aarzelend rood van de avond.&#8217;</p>
<p><iframe width="640" height="360" src="//www.youtube-nocookie.com/embed/D02LELtEP7c" frameborder="0" allowfullscreen></iframe></p>
<p><i>Deze bladwijzer hoort bij het stuk &#8216;De naakten moeten even wachten&#8217;, door Nienke Denekamp, dat deze week in Vrij Nederland staat.</i></p>
</p></div>


Documentaire: Schilderen is mijn zuurstof

<p>&#8216;Sorry&#8217;, smst de interieurverzorger, ongeveer vier uur nadat hij had zullen aanbellen. Hij vindt het heel vervelend dat het nu alweer niet is gelukt om op de afgesproken tijd langs te komen om schoon te maken. Helemaal de tijd vergeten. </p>
<p>Als hij er maar niet helemaal de brui aan geeft, zoals zijn vier voorgangers.</p>
<p>&#8216;Nou tot volgende week dan maar!! :0)&#8217; sms&#8217;en we terug. Als deze schoonmaker ermee stopt, is dat de vijfde in een paar jaar tijd. Ze hebben te veel adresjes, of ze hebben iets beters gevonden.</p>
<p>Daar zitten we dan. Het voorjaarszonnetje schijnt door de groezelige, met meeuwenpoep besmeurde ramen. Ineens vallen ook de stofwolken achter de radiator op, en de vieze kozijnhoekjes. We denken: er moeten mensen zijn die weten hoe je kozijnhoekjes schoonmaakt. Dat wist vroeger iedere huisvrouw. Zouden we soms de enigen zijn die dat niet weten? </p>
<p>Het is kortom hoog tijd voor de grote schoonmaak. Maar zelfs als we er, als randstedelijke zzp&#8217;er, tijd voor zouden kunnen vinden, zouden we niet weten hoe het in z&#8217;n werk gaat. Tv-programma&#8217;s waarin dames achter de koelkast en in doucheputjes kijken, zappen we met plaatsvervangende schaamte weg. Stel dat die dames ineens bij ons zouden aanbellen. Tijdschriftartikelen die in het voorjaar vijftig dingen beloven die je met natuurazijn of met een doorgesneden ui kunt doen, brengen in de praktijk vooral adviezen als: koop een kleurige emmer en zet een vrolijk muziekje op. Dat helpt ons ook niet veel verder. </p>
<p>Maar wat is dan precies de grote schoonmaak, en hoe ging die grote schoonmaak  vroeger, dat willen we weten.</p>
<p>Poblematische vlekken</p>
<p>In Vrouw des huizes, de cultuurgeschiedenis van de Hollandse huisvrouw van Els Kloek, lezen we dat de huisvrouw nergens zo&#8217;n begrip was als in Nederland en al in de Middeleeuwen bekendstond om haar properheid. Koken vond ze niet belangrijk en erg rein op zichzelf was ze niet, weten we uit zeventiende-eeuwse verslagen van buitenlandse reizigers, maar het burgerlijk ideaal van properheid en gezelligheid kreeg des te meer aandacht. Er zijn verhalen bekend van buitenlandse gasten die tot hun stomme verbazing door de dienstmeid naar een paar pantoffels werden gedragen om de hal schoon te houden.</p>
<p>In deze tijd wordt het begrip &#8216;grote schoonmaak&#8217;, zo leert een googlerondje, nog het meest in verband gebracht met het uitmesten van computers en met de politiek. Verder komen we op internet vooral terecht op fora waar mensen problematische vlekken bespreken en op sites van schoonmaakbedrijven. Waar de grote schoonmaak precies vandaan komt, blijft onduidelijk. Het zou van oorsprong een Joods gebruik kunnen zijn, waarbij de huizen voor Pesach van iedere kruimel gegist voedsel ontdaan moesten worden. Bestond al in de zeventiende eeuw. Verder lezen we over zonnige voorjaarsdagen die het vuil in huis vol in het licht zetten, de behoefte van mensen aan een nieuw begin, een ritueel dat bij Pasen hoort.</p>
<p>Oneindige rij technieken</p>
<p>We schaffen het standaardwerk Ik kan huishouden aan, onder redactie van P.J. Sarels van Rijn. Het werd geschreven in 1954, ruim tien jaar voor het begin van de tweede feministische golf, als de huisvrouw in &#8216;het lak-en-chroom-keukentje van haar hypermoderne flatje met kant-en-klaar-levensmiddelen in een ogenblik een maaltijd op tafel kan brengen, haar stofzuiger bespeelt en met telefoon en girorekening onzichtbare diensten bestuurt&#8217;, schrijft dr. Annie Romein-Verschoor in de inleiding. </p>
<p>Het is dan zover gekomen dat de huisvrouw, na eeuwen zwoegen en laten zwoegen, heeft geleerd dat &#8216;de beste huisvrouw niet is, wie het langste werkt, maar wie met het minste werk het beste resultaat bereikt&#8217;. Toch is het nog steeds aanpoten, blijkt uit Ik kan huishouden. Het boek bevat een hele reeks wonderbaarlijke feiten. Zo wordt onderscheid gemaakt tussen wel twintig verschillende borstels, voor diverse doeleinden, die ook nog in allerlei kwaliteiten zijn te krijgen. De borstels zelf moeten nota bene ook worden schoongemaakt. &#8216;Mooie borstels uitsluitend op de zijkant of hangende drogen,&#8217; waarschuwt het boek. Nooit borstels &#8216;op de haren laten staan&#8217; of &#8216;omgekeerd wegleggen, daar het water dan in de bevestigingsplaatsen van de haren dringt. Ook niet op de kachel of bij de verwarming zetten. Ten slotte de bovenkant even opwrijven.&#8217; </p>
<p>Een oneindige rij van technieken wordt besproken. Ook dingen als bijvoorbeeld het opvouwen van een pyjama. &#8216;Beginnen met de broek. Dubbelvouwen, de lange (achter-) kant naar buiten. Het kruis omslaan, niet breder dan de breedte van de onderkant der pijpen. Lengte in drieën of vieren, dit is afhankelijk van de lengte van het jasje. De zomen van de pijp moet bovenop komen te liggen. [&#8230;] Het pyjamajasje wordt op de broekbreedte gevouwen. Op deze breedte de zijkanten van het jasje omslaan. Het jasje moet hiervoor met de rug naar boven liggen. De mouw met de vouw langs deze vouw leggen. Lengte dubbelvouwen, zodat de onderkant tegen het laagste punt van de schouder komt te liggen. De broek tussen het jasje leggen.&#8217; </p>
<p>Ook vernissen, het verzenden van pakketjes, lijmen, vernieuwen van het kraanleertje, timmerwerk, repareren van zeil en linoleum en matrassen behoort tot de taken van de huisvrouw. Er is zelfs een hoofdstukje &#8216;Electriciteit in de huishouding&#8217;.</p>
<p>Gordijnloze ramen</p>
<p>Ik kan huishouden geeft schema&#8217;s van een dagelijkse huishouddag van half acht &#8216;s ochtends tot acht uur &#8216;s avonds. Bij het kopje koffie mag de huisvrouw gerust even gaan zitten, want &#8216;Een kopje koffie is dat waard!&#8217; </p>
<p>Het boek bevat ook weekschema&#8217;s, waarmee de grote schoonmaak tot een minimum beperkt kan worden. De schrijfster waarschuwt dat de voorjaarsschoonmaak geen schrik voor man en kinderen moet worden. &#8216;Het is helemaal niet nodig om plotseling het huis van de zolder tot de kelder kaal en ongezellig te maken, met gordijnloze ramen en nergens een plekje om rustig te eten of gezellig bij elkaar te zitten.&#8217; </p>
<p>Er volgen wat raadgevingen voor een schoonmaak waar de huisgenoten zo weinig mogelijk van merken. Maak er een soort kampeertijd van, suggereert de schrijfster. Altijd één kamer gezellig houden, op de bovenste verdieping beginnen en naar beneden werken, ondanks de drukte voldoende aandacht aan de voeding besteden en een goede werkindeling maken. De gegeven werkindeling is summier. De details van de grote schoonmaak spreken kennelijk voor zichzelf in 1954.</p>
<p>Ruime sortering borstels</p>
<p>We trekken naar Friesland om een ervaringsdeskundige te ondervragen. De achtenzeventigjarige Tine Faber-Bosma weet ons veel meer te vertellen. Ze komt van een boerderij in het Friese Hijlaard, woonde later met man en vijf kinderen op een veebedrijf in het Friese dorp Hemrik, en verhuisde naar een &#8216;burgerwoning&#8217; in Bakkeveen toen haar jongste zoon de boerderij overnam en er met zijn gezin ging wonen. </p>
<p>In het fotoalbum zien we Tine met een schort voor en een kapje op in een pannetje roeren, op de gereformeerde huishoudschool in Amsterdam. Daarna werkte ze tot haar trouwen in 1960 als gezinsverzorgster. Ze houdt van schoonmaken, hoewel ze soms ook best even een tijdje in een kledingwinkel had willen staan. In de schuur staat een ruime sortering borstels. Tot ver in de jaren zeventig deed ze de grote schoonmaak, net zoals haar moeder en haar schoonmoeder. Haar man Siem was er niet dol op. Met al die drukte moest je wegwezen. Tijdens de grote schoonmaak, beweert hij, kreeg je amper te eten. Sommige gezinnen leefden in de stal omdat het huis schoon moest blijven. Dat vindt Tine allemaal heel erg overdreven.</p>
<p>Vroeger veel viezer</p>
<p>Het was een gigantische klus, die volgens een strikte volgorde werd uitgevoerd (zie kader). Haar moeder ging nog grondiger te werk dan Tine. Die liet haar dochter zelfs de bakelieten lichtschakelaars met witte wrijfwas oppoetsen. De grote schoonmaak kon weken duren en was lang niet altijd voor Pasen klaar. Het begon voorzichtigjes op de eerste mooie dag in maart en kon in mei nog in volle gang zijn. De grote schoonmaak draaide namelijk om één ding: de kachel. De hout- of oliekachel, die in de koude maanden veel viezigheid veroorzaakte, werd uiterlijk begin mei afgekoppeld. </p>
<p>De huizen waren vroeger veel viezer, zegt Tine. In de slaapkamers waren geen kachels of dubbel glas, dus was het er altijd vochtig. In de keuken werd op petroleum gekookt, dat wilde nog wel eens walmen. In de kelder was het vaak schimmelig. Daar stond zo nu en dan een laag water. Badkamer en toilet waren niet aanwezig. In de tuin stond een &#8216;húske&#8217; met een ton die wekelijks werd geleegd. </p>
<p>De apparaten veranderden alles; de eerste stofzuiger &#8211; in Hijlaard verscheen die na de oorlog, de aanmerkelijk schonere gaskachels. Begin jaren zestig had Tine drie kinderen in de luiers en was ze een van de eersten in het dorp met een volautomatische wasmachine. &#8216;Dat kon niet veel wezen,&#8217; zeiden schoonzusjes en de vriendinnen. &#8216;Wacht maar,&#8217; zei Tine. &#8216;Over zes jaar hebben jullie ook een wasmachine.&#8217;</p>
<p>Nadat in 1977 centrale verwarming werd geïnstalleerd, is ze met de grote schoonmaak gestopt. Hoewel, eigenlijk doet ze elk jaar nog een kleine grote schoonmaak. Het is niets in vergelijking met de grote schoonmaak van vroeger &#8211; daar kon je geen baan naast hebben. De keukenkastjes hebben, maart 2012, alweer een grote beurt gehad, de vitrages zijn in de wasmachine geweest en de overgordijnen zijn geborsteld. </p>
<p>We zitten nog met één prangende vraag. Hoe doe je dat eigenlijk met de kozijnhoekjes, die je met een doekje nooit schoon krijgt? Gewoon, met een kwastje, zegt Tine. We nemen ons voor om komend weekend meteen een kwastje te kopen. De ramen gaan open. En we gaan op zoek naar een nieuwe interieurverzorger, eentje die afspraken nakomt.</p>
<p>De grote schoonmaak</p>
<p>van Tine Faber-Bosma in Hijlaard (tot 1960)</p>
<p>Fase 1: slaapkamers en overloop(zonnige dag begin maart) Dekens en matrassen naar buiten slepen, op stoelen hangen en kloppen. Zomer- en winterkleren luchten. Zakken winterkleren binnenstebuiten keren en met terpentine borstelen. Klerenkasten ragen en schoonmaken. </p>
<p>Plafond (planken) met groene zeep afnemen. Ramen en deuren boenen. Behang afvegen. Vloer vegen/dweilen. Ramen lappen met zeemleer en spiritus. Winterkleren opbergen en zomerkleren in de kast hangen.  </p>
<p>Fase 2: kachel(als het warm genoeg was, en dat kon tot begin mei duren) Kachel afkoppelen en uitvegen. Pijpen schoonmaken, alle onderdelen inwrijven met kachelpoets. Dit desgewenst door de smid laten doen. Pijpen vullen met kranten. Wegzetten op zolder.  </p>
<p>Fase 3: woon- en eetkamer (bij goed weer) Serviesgoed uit de kasten nemen en schoonmaken. Kasten uitboenen. Nieuw papier op de planken leggen. Alle meubels, vloerkleden en matten naar buiten brengen. Zittingen stoelen kloppen en afnemen met azijnwater. Matten en kleden kloppen. Plafond (planken) afnemen met water en groene zeep. Kasten en bedsteden uitsoppen. Behang vegen. Ook achter de kasten vegen. Bij veel rookaanslag opnieuw behangen. Ramen zemen en houtwerk afnemen. Zeil vegen en dweilen, eventueel in- en uitwrijven met wrijfwas. Kleden/matten naar binnen. Stoelen vochtig afnemen en in- en uitwrijven met wrijfwas. Stoffen zittingen met azijnwater afnemen. Foto&#8217;s uit lijstje halen en alle onderdelen schoonmaken. Schemerlampen uit elkaar schroeven en alle onderdelen schoonmaken. Koper en zilver poetsen. </p>
<p>Fase 4: gang/kelder/keuken  (bij goed weer) Loper buiten uithangen en uitkloppen. Plafondlamp losschroeven. Alle onderdelen schoonmaken. Plafond afnemen, muren afvegen of opnieuw witten. Kelder leeghalen, uitschrobben en opnieuw witten. Keukenkastjes in keuken en bijkeuken leeghalen en schoonmaken, inhoud uitzoeken en schoonmaken/weggooien. Plafond en muren schoonmaken of opnieuw witten. Tegels en voegen schoonmaken.</p>
<p>Fase 5: buitenboel (bij goed weer) Dakgoten leeg laten halen door de mannen. Goten schoonvegen. Houtwerk ramen en deuren met sop afnemen en ramen lappen.</p>
