De meeste films deugen niet

Columns van de week

Chard van den Berg en Hannah Prins

Lanny Lembong, onze Indonesische schoondochter, maakt ons wegwijs in haar complexe familiegeschiedenis terwijl we op Ngurah Rai, het vliegveld van Bali, wachten op onze vlucht naar Manado, de hoofdstad van Noord-Sulawesi. We zijn op weg naar de desa Ongkaw, de geboorteplaats van haar vader. In 1947 vertrok hij op achttienjarige leeftijd van daaruit met zijn oom Adolf via Makassar naar Jakarta, op zoek naar werk. Hij zou de rest van zijn leven in de hoofdstad slijten en Lanny is er opgegroeid. De laatste keer dat zij Ongkaw bezocht, was zij acht jaar oud.
We gaan de jongste broer van Lanny’s vader bezoeken en willen ook het monument dat in Ongkaw voor ‘oom Adolf’ is opgericht, gaan bekijken. De verhalen die in de familie over hem de ronde doen, maken me nieuwsgierig naar zijn veelbewogen leven.
Wikipedia leert dat luitenant-kolonel <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Adolf_Gustaaf_Lembong" target="_blank" rel="noopener">Adolf Gustaaf Lembong</a> (1910-1950) in dienst was van het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger (KNIL) en tijdens de Tweede Wereldoorlog in de Filipijnen als lid van een Amerikaans-Filipijnse guerrillagroep tegen de Japanners heeft gevochten.
<figure id="attachment_401025" aria-describedby="caption-attachment-401025" style="width: 1280px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="size-image_1280 wp-image-401025" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/IMG_0812_preview-1280x960.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/IMG_0812_preview-320x240.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/IMG_0812_preview-640x480.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/IMG_0812_preview-1280x960.jpg 1280w" alt="Adolf Lembang" width="1280" height="960" /><figcaption id="caption-attachment-401025" class="wp-caption-text">Oorlogsmonument ter ere van Adolf Lembong in Ongkaw. Foto: Jos de Mul</figcaption></figure>
Tijdens de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd (1945-1947) sloot hij zich echter aan bij de troepen van Soekarno en keerde hij zich tegen het Nederlandse koloniale bewind. Na het uitroepen van de onafhankelijkheid werd hij benoemd tot hoofd van het opleidingsinstituut van de Indonesische strijdkrachten. In 1950 werd hij in Bandung op gruwelijke wijze om het leven gebracht tijdens de staatsgreep tegen de jonge Indonesische staat, geleid door de beruchte Raymond Westerling.
Het is niet zonder ironie dat Lanny haar hart verloor aan een orang Belanda, een landgenoot van de voormalige kolonisator en van de moordenaar van ‘oom Adolf’. Lanny en onze zoon Joris leerden elkaar op Bali kennen. Lanny was na haar studie aan de universiteit in de Balinese hoofdstad Denpasar blijven ‘hangen’. Als christen in het grootste islamitische land ter wereld (ruim 225 miljoen moslims; 87 procent van de bevolking), voelde ze zich meer thuis in de tolerante cultuur van het hindoeïstische Bali. Anders dan in het overwegend islamitische Jakarta kijkt men daar niet op een god meer of minder.
<blockquote>Ironisch dat Lanny haar hart verloor aan een orang Belanda, een landgenoot van de moordenaar van ‘oom Adolf’.</blockquote>
Joris – net als ik aan de Zeeuwse kust geboren met een zucht naar verre horizonten – zocht zijn fortuin eveneens op het ‘godeneiland’. Nadat hij in Sanur twee restaurants startte, trad hij als manager in dienst van Seatrek Sailing Adventures, een bedrijf dat cruises door de Indonesische archipel organiseert met twee prachtige pinisi’s, Buginese schoeners die al eeuwen de Indonesische archipel doorkruisen. Joris heeft zijn inburgering glansrijk doorstaan. Hij spreekt vloeiend Bahasa Indonesia, heeft Indonesische familie en vrienden en de ‘rubberen tijd’ is hem op het lijf geschreven.
<h5>Polder van Smaragd</h5>
Wat een tijdelijk avontuur leek, lijkt op een emigratie te zijn uitgelopen. Het is niet altijd leuk wanneer je kind aan de andere kant van de aardbol woont, maar we prijzen ons gelukkig dat hij niet naar Vladivostok is geëmigreerd. We zijn de afgelopen vijftien jaar verknocht geraakt aan de ‘polder van smaragd’ met zijn omdijkte rijstterrassen, tropische bossen in vijftig tinten groen, exotische tempels, kleurrijke rituelen en palmboomstranden. En aan onze omvangrijke Indonesische schoonfamilie, met wie we de bruiloft van onze kinderen vierden op de Ombak Putih (Witte Golf), een van de pinisi’s van Seatrek.
Waar de slachtpartijen die de Nederlanders in de voormalige kolonie tot zeventig jaar geleden hebben aangericht in Nederland nog steeds niet zijn verwerkt, lijkt dit deel van hun geschiedenis voor de meeste Indonesiërs grotendeels vergeten. Daar zal de miljoenenmoord die generaal-president Soeharto na de staatsgreep tegen Soekarno in de jaren zestig op vermeende communisten pleegde, en die in het bijzonder Bali, geboorteplaats van Soekarno’s moeder, zwaar heeft getroffen, ongetwijfeld debet aan zijn.
<h5>Polygoonjournaal-Nederlands</h5>
Als we met de taxi van Manado International Airport naar ons hotel in de hoofdstad rijden, valt onmiddellijk op dat we in een christelijke enclave zijn beland. De ene na de andere kerk trekt aan onze ogen voorbij en in de verte zien we de ruim vijftig meter hoge Yesus Memberkati achter een kerk opdoemen. De volgende dag rijden we langs de kustweg naar Ongkaw, waar de familie van Lanny ons hartelijk ontvangt. Terwijl er warme herinneringen worden opgehaald, kijk ik verwonderd naar de kolossale kerstversiering aan de muur. Het is half juni en ruim 30 graden: Merry Christmas.
Indonesische christenen die de Nederlandsche tijd, de tijd vóór de onafhankelijkheid, hebben meegemaakt, spreken vaak met een zekere nostalgie over de tempoe doeloe, de ‘goede oude tijd’. Toen we Lanny’s vader en moeder voor het eerst bezochten in Jakarta en ook talloze ooms, tantes, neven en nichten met ons kwamen kennismaken, ging de oudste generatie zoals gebruikelijk enthousiast over op een nostalgisch stemmend Polygoonjournaal-Nederlands. Lanny zegt geen Nederlands te verstaan, maar haar glimlach doet een hedendaagse variant van Oost-Indische doofheid vermoeden.
<h5>‘Kwaliteitje mijnheer’</h5>
Die koloniale geschiedenis werkt vaak verwarrend. Toen we enkele jaren geleden tijdens een rondreis op Java de voormalige ambtswoning van de gouverneur-generaal in Bogor bezochten en wat beschaamd stonden te kijken naar het intimiderende witte paleis in koloniale stijl, tapte de tachtigjarige Indonesische gids trots met zijn vlakke hand op een van de kolossale pilaren: “Kwaliteitje mijnheer, zo wordt er in den huidigen tijd niet meer gebouwd”.
Zelfs Pramoedya Ananta Toer (1925-2006), een van de grootste schrijvers van Indonesië, die in historische romans zoals De stroom uit het noorden, de geschiedenis van Indonesië op schrift heeft gesteld en een fel tegenstander was van het Nederlandse kolonialisme, sprak soms onverwacht mild over de koloniale periode. In een van de weinige boekhandels in Sanur stuitte ik bij toeval op Exile, een 160 pagina’s lang interview over zijn leven dat in het jaar van zijn dood werd gepubliceerd.
Daarin spreekt hij weliswaar zijn afschuw uit over de koloniale uitbuiting en het vaak buitensporige geweld tegen de Indonesische bevolking, maar hij merkt ook op dat Nederland het land heeft verenigd, het bestuur en onderwijs heeft georganiseerd en noties als democratie, rechtsstaat en humanisme heeft geïntroduceerd.
Zeker, de koloniale praktijk was anders dan de theorie. Niemand heeft dat onderkoelder uitgedrukt dan Mahatma Gandhi, toen hem werd gevraagd wat hij van de westerse beschaving vond: ‘I think it would be a good idea!’ Maar het in de praktijk brengen van genoemde noties zou ook Indonesië niet misstaan.
<h5>Christelijke enclaves </h5>
Het is niet zo verwonderlijk dat met name de gekerstende Indonesiërs betrekkelijk positief tegenover de koloniale heersers stonden en dat veel van de Indonesiërs die deel uitmaakten van het KNIL afkomstig waren uit christelijke enclaves als Noord-Sulawesi, Ambon en Timor.
Ook Adolf Lembong trad in dienst van het KNIL en maakte in januari 1942 als radio-officier de Japanse invasie van Sulawesi mee. Manado (toen nog Menado geheten) viel al binnen enkele dagen in handen van de Japanners die zich aanvankelijk succesvol presenteerden als Aziatisch broeders die het Indonesische volk van hun koloniale juk kwamen verlossen. Zij probeerden daarbij de inheemse ex-KNIL-militairen te bewegen in het Japanse leger dienst te nemen als Heiko’s, hulpsoldaten.
Veel Menadonezen, onder wie ook Adolf Lembong, weigerden dat en doken onder. In 1943 werd Adolf tijdens een razzia gevangengenomen en met twintig andere krijgsgevangenen op transport gesteld naar Umingan op Luzon, het noordelijkste eiland van de Filipijnen, om daar dwangarbeid voor de Japanners te verrichten.
<blockquote>Gesteund door de Filipijnse bevolking plunderde squadron 270 Japanse munitie- en voedselopslagplaatsen en vernietigde konvooien.</blockquote>
Lanny’s neven en nichten nemen ons mee naar de kust van Ongkaw, waar de familie een stuk land bezit en we de graven van hun voorouders bezoeken. In de schaduw van een kokospalm lees ik op mijn e-reader in het aan Indonesië gewijde deel 11b van Lou de Jongs Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog dat tien Menadonese krijgsgevangenen in augustus 1943 ontsnapten. Ze sloten zich onder leiding van Adolf Lembong aan bij het Amerikaans-Filipijnse guerrillaleger LGAF (Luzon Guerilla Armed Forces), dat onder leiding stond van de Amerikaanse majoor Robert Lapham.
Dat brengt me op het spoor van diens in 1996 gepubliceerde memoires, Lapham’s Raiders: Guerrillas in the Philippines, 1942–45. Daarin wordt vermeld dat Adolf als bataljonscommandant bevel kreeg over squadron 270. Gesteund door de Filipijnse bevolking plunderde het munitie- en voedselopslagplaatsen van de Japanners en overviel en vernietigde het konvooien van Japanse vrachtwagens.
Oorlog wakkert uiteenlopende verlangens aan. Adolf wordt verliefd op de Filipijnse Asuncion Angel (in de schoonfamilie bekend als ‘Tante Sion’) en trouwt met haar te midden van het strijdgewoel.
<h5>Het buitensporige KNIL-geweld</h5>
Na de Japanse overgave in 1945 keert Adolf met Sion terug naar Sulawesi om zijn werk bij het KNIL te hervatten. In augustus van dat jaar roept Soekarno de republiek Indonesië uit. Adolf verkeert aanvankelijk in tweestrijd, maar al snel doet het buitensporige geweld waarmee het KNIL tegen de ‘terroristen’ optreedt Adolf – net als veel andere Menadonese KNIL-militairen – besluiten zich aan te sluiten bij het Sulawesische bevrijdingsleger Kebaktian Rakjat Indonesia Sulawesi (KRIS), dat in 1947 opgaat in het nationale Indonesische leger (NTI). In het bijzonder de ‘contraterreur’ die het voornamelijk uit Europeaanse militairen bestaande Depot (later Korps) Speciale Troepen onder leiding van Raymond Westerling in 1946-1947 in Zuid-Sulawesi uitoefende, schokte hen. Daarbij werden tientallen dorpen platgebrand en honderden dorpelingen willekeurig afgeslacht.
<figure id="attachment_401027" aria-describedby="caption-attachment-401027" style="width: 640px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="size-image_640 wp-image-401027" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/20170908_120419_preview-640x853.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/20170908_120419_preview-320x427.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/20170908_120419_preview-640x853.jpg 640w" alt="Adolf Lembong" width="640" height="853" /><figcaption id="caption-attachment-401027" class="wp-caption-text">Raymond Westerling. Foto: Jos de Mul</figcaption></figure>
<h5>Plastic speelgoedsoldaatjes </h5>
Nadat we ons met de familie van Lanny in een restaurant aan de kust te goed hebben gedaan aan verse vis overdekt met de berucht-scherpe Manado-sambal, bezoeken we het oorlogsmonument dat ter ere van Adolf in Ongkaw is opgericht. Tegen de achtergrond van een geschilderd reliëf dat zijn heldendaden toont, staat een metershoog beeld van oom Adolf in een heldhaftige pose. Het geheel ziet er wat haveloos uit en het beeld doet me denken aan de plastic speelgoedsoldaatjes uit mijn jeugd.
<blockquote>Tijdens de tweede Agresi Militer Belanda (in Nederland eufemistisch aangeduid als ‘Tweede Politionele Actie’), veroveren de Speciale Troepen van het Nederlandse leger Yogyakarta.</blockquote>
Ade, de jongste broer van Lanny&#8217;s vader vertelt ons dat ‘oom Adolf’ eind 1946 met de dan achttienjarige vader van Lanny vanuit Onkaw naar Makassar vertrok om van daaruit naar Jakarta te reizen, waar hij via vrienden die daar woonden zou proberen zijn neefje aan werk te helpen. Adolf is inmiddels benoemd tot luitenant-kolonel en commandant van de 16de brigade van het NTI. Tijdens de overstap in Makassar krijgt hij het bevel onmiddellijk naar Yogyakarta op Java te reizen om daar de strijd tegen het Nederlandse leger te leiden, dat daar poogt het koloniale gezag te herstellen.
Op 19 december 1948, tijdens de tweede Agresi Militer Belanda (in Nederland eufemistisch aangeduid als ‘Tweede Politionele Actie’), veroveren de Speciale Troepen van het Nederlandse leger Yogyakarta en arresteren daar de Republikeinse regering. Ook Adolf wordt gevangengenomen en geïnterneerd in het voormalige jappenkamp Ambarawa.
<h5>Het leger van de rechtvaardige vorst</h5>
Op 27 december 1949, na de overdracht van de soevereiniteit van Nederland aan Indonesië, wordt Adolf weer vrijgelaten. Hij wordt benoemd tot Hoofd Onderwijs van het NTI. Begin 1950 spreekt hij met Lanny’s vader af in Jakarta, maar ze lopen elkaar mis omdat Adolf onverwacht naar Bandung moet afreizen voor overleg met de commandant van de Siliwangi divisie vanwege een op handen zijnde coup door de Anketan Pereang Rastu Adil (APRA), ‘het leger van de rechtvaardige vorst’.
Die mythische, lang verwachte vorst blijkt niemand anders te zijn dan Raymond Westerling. Omdat het korps Speciale Troepen onder leiding van Westerling naar de mening van generaal Spoor ‘volkomen uit de hand was geraakt’ was hij in november 1948 als commandant ontslagen.
Historicus Jaap de Moor vermeldt in zijn in 1993 in het tijdschrift Indische Letteren gepubliceerde artikel ‘<a href="https://www.dbnl.org/tekst/_ind004199301_01/_ind004199301_01_0023.php" target="_blank" rel="noopener">Van vrije jongen tot ratu adil</a>’ dat Westerling vanaf begin 1949 als gedemobiliseerd militair en mede-eigenaar van een transportbedrijfje in de buurt van Bandung leefde. Daar ontpopte hij zich als leider van het APRA. Hij had zich niet neergelegd bij de onafhankelijkheid van Indonesië en wilde de net aangetreden regering van de republiek vervangen door een door Nederland gesteunde federale regering.
Tot zijn privéleger behoorden KNIL-militairen die Nederland trouw waren gebleven (onder wie veel Indo-Europeaanse Indonesiërs en Molukkers) en leden van de Speciale Troepen waaraan hij eerder leiding had gegeven.
<blockquote>Die mythische, lang verwachte vorst blijkt niemand anders te zijn dan Raymond Westerling.</blockquote>
Wanneer de republikeinse regering Westerlings eis, APRA te erkennen als het officiële leger van de federale staat Pasundan, negeert, besluit Westerling tot een coup d’état, door het innemen van Bandung, Jakarta en Bogor, de belangrijkste machtscentra van de Indonesische regering.
In de nacht van 22 op 23 januari van 1950 overviel een groep van ongeveer 520 APRA-militairen het hoofdkwartier van de Siliwangi-divisie in Bandung. Hoewel de divisie was gewaarschuwd, slaagde APRA erin om in korte tijd de kazerne en strategische plaatsen in Bandung te veroveren. Toen Adolf voor het overleg aankwam bij de kazerne liep hij in een hinderlaag en werd hij neergeschoten en vervolgens door inheemse KNIL-militairen met machetes afgeslacht.
Doordat de meerderheid van de inheemse KNIL-militairen voor Soekarno&#8217;s republiek had gekozen en het TNI een nachtelijk wapentransport naar de putschisten in Jakarta wist te verhinderen, mislukte daar de coup. Westerling ontsnapte met behulp van Nederlandse regering naar Singapore, en vandaar naar Nederland, waar hij – vereerd en verguisd – in 1987 is gestorven.
<figure id="attachment_401029" aria-describedby="caption-attachment-401029" style="width: 1280px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="size-image_1280 wp-image-401029" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/20170908_120341_preview-1280x960.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/20170908_120341_preview-320x240.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/20170908_120341_preview-640x480.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/20170908_120341_preview-1280x960.jpg 1280w" alt="Adolf Lembong" width="1280" height="960" /><figcaption id="caption-attachment-401029" class="wp-caption-text">De vermoorde Adolf Lembong op een foto in het museum gewijd aan de coup van Westerling in 1950 in Bandung. Foto: Lanny Lembong</figcaption></figure>
Op de plaats in Bandung waar Lembong is vermoord, is nu een museum gewijd aan de coup. In de naar hem vernoemde straat staat een standbeeld van hem en een groot panorama waarop de slachting tot in detail is uitgebeeld.
<h5>De laatste poepoetan</h5>
Lanny en Joris rijden ons naar het internationale vliegveld van Bali. Het is vernoemd naar luitenant-kolonel Ngurah Rai, net als Adolf Lembong een KNIL-militair die in de onafhankelijkheidsstrijd de zijde van Soekarno koos. Nadat de Rode Olifant Brigade, een aan Nederland trouw gebleven krijgsmachtonderdeel van het KNIL, op 2 en 3 maart 1946 Bali was binnengevallen, leidde Ngurah Rai de strijd tegen de invasiemacht.
Toen het Nederlandse leger bij de veldslag bij het dorp Marga, nadat het was teruggeslagen, jagers en bommenwerpers inzette, riep Ngurah Rai op tot een poepoetan (ritueel gevecht tot de dood), waarbij hij ook zelf om het leven kwam. Het zou de laatste poepoetan tegen de koloniale overheerser zijn.
De tragiek was dat net als in veel andere slachtpartijen opnieuw aan beide zijden vooral Indonesische slachtoffers vielen. Alfred Birney schetst in zijn bekroonde, op feiten gebaseerde historische roman De tolk van Java (2016) de gruweldaden die gedurende onafhankelijkheidsoorlog van beiden zijden werden begaan. Zijn verhaal schetst een ontluisterend beeld van deze smerige oorlog.
En dat zou niet de laatste keer zijn. In Soeharto’s eerdergenoemde ‘communistenjacht’ zijn volgens realistische schattingen meer dan een miljoen doden gevallen. En daarvoor was, zo merkte Pramoedya Ananta Toer al op, geen stroom uit het noorden meer nodig.

Jos de Mul

Van KNIL-militair tot bevrijdingssoldaat: op zoek naar het verhaal van Adolf Lembong

We moeten niet méér democratie, maar bétere democratie

Dit is Erica, uit Japan. Wees lief voor haar, ze is een robot met een ziel

Noble vs. Dawkins: de betekenis van DNA

<div class="lead">In een wereld waar de computer de meest dominante technologie is geworden, wordt alles – van de moleculen waaruit we zijn opgebouwd tot aan onze intiemste gedachten – getransformeerd tot een database. Algoritmen, verstrengeld en verbonden, als een nieuw soort natuur.</div>
Iedereen maakt in zijn leven wel eens een uitzonderlijke gebeurtenis mee, iets dat je voor een moment boven de werkelijkheid van alledag verheft. De aanleiding kan heel verschillend zijn. Een adembenemend uitzicht dat zich plotsklaps voor je ogen ontrolt, een muziekstuk dat je diep van binnen raakt, een plotselinge verliefdheid die je leven op zijn kop zet. Dergelijke ervaringen worden wel subliem genoemd. Ze hebben betrekking op zaken die ons op een of andere wijze door hun grootsheid overweldigen. Dat overweldigende onderscheidt ze van alledaagse schoonheidservaringen. Het sublieme is de stiefzuster van het schone. Het is schoonheid met een twist, omdat de bewondering vermengd is met het onbehaaglijke gevoel dat we de ervaring niet in de hand hebben. Hoewel het sublieme zich op uiteenlopende terreinen kan voordoen, is het traditioneel vooral verbonden met de overmacht van de natuur. In de afgelopen eeuw heeft het echter een nieuw domicilie gekozen: het heeft zich genesteld in de technologieën die onlosmakelijk verbonden zijn met ons alledaagse leven. Maar naarmate de technologie steeds meer in het teken komt te staan van onvoorspelbare en onbeheersbare computeralgoritmen, lijkt het technologisch sublieme opnieuw het karakter van een overmachtige natuur aan te nemen. Een nieuw soort natuur, dat wel. En dat roept ongemakkelijke vragen op.
<h5>Hoog in de lucht</h5>
Als we het technologisch sublieme van onze huidige cultuur willen begrijpen, is het goed stil te staan bij de geschiedenis van dit begrip. Hoewel het woord ‘subliem’ pas in de veertiende eeuw voor het eerst opduikt in de Europese talen, reiken de wortels ervan veel verder terug. Het gaat via het Latijnse sublimis (letterlijk: hoog in de lucht) terug op het Griekse upsous. De oudst bekende tekst waarin dit woord in de titel voorkomt, is het uit de eerste eeuw daterende Peri upsous (Over het sublieme). De auteur, Longinus, bespreekt daarin allerlei voorbeelden van sublieme literatuur. Het gaat dan veelal over grootse en verheven zaken die zijn verbonden met heftige emoties. In het bijzonder het sublieme landschap raakt aan het goddelijke. Toch zou het tot de zeventiende en achttiende eeuw duren voordat het sublieme een ware zegetocht zou beginnen door de Europese cultuurgeschiedenis. In de periode tussen de barok en de Romantiek groeit het niet alleen uit tot het kernbegrip van de moderne esthetica en kunstfilosofie, maar ontpopt het zich ook tot een belangrijke ethische en metafysische notie. 
Het moderne sublieme wordt, net als bij Longinus, vooral verbonden met natuurlijke verschijnselen die een bovennatuurlijke of zelfs heilige uitstraling hebben, zoals hooggebergten, stormachtige oceanen en de nachtelijke sterrenhemel (het type schilderijen waar de romantische schilder Caspar David Friedrich beroemd mee werd). Vandaar dat het sublieme in het Nederlands ook wel wordt aangeduid als het verhevene. Dat duidt niet zozeer op een terugkeer naar een voormodern religieus wereldbeeld, maar is veeleer een poging het heilige in het alledaagse te herontdekken.
Wat daarbij opvalt, is dat het moderne sublieme in scherp contrast wordt geplaatst met het schone. Mooie dingen verschaffen ons een aangenaam gevoel en voeden onze hoop dat we in een harmonieuze en doelmatige wereld kunnen leven. Het sublieme daarentegen is verbonden met ervaringen die deze hoop door hun excessieve of chaotische karakter ondermijnen.
De filosoof Immanuel Kant onderscheidt daarbij twee vormen van het sublieme. Het mathematisch sublieme wordt in onze geest opgeroepen door het onmetelijk grote, door zaken die onze verbeelding en verstand overstijgen, zoals de sterrenhemel. Het dynamisch sublieme confronteert ons met overweldigende natuurkrachten zoals vulkaanuitbarstingen, aardbevingen en tsunami’s. Beide vormen doordringen ons van onze eigen nietigheid.
Toch is de ervaring van het moderne sublieme niet zonder meer negatief. Hoewel het onmetelijk grote en potentieel vernietigende gevoelens van vrees en angst kan oproepen, is het op veilige afstand contempleren van het sublieme (zoals dat bijvoorbeeld gebeurt wanneer we in een museum een schilderij van een stormachtige zee bewonderen) tegelijkertijd een aangename ervaring. Het sublieme roept zowel bewondering als huiver in ons op, het trekt ons aan en stoot ons af. De tegengestelde gevoelens versmelten tot één enkele ambigue ervaring. Dat weerspiegelt zich in de definities die van het sublieme worden gegeven: ‘a pleasure mingled with horror’ (John Dennis), ‘a delightful terror’ (Edmund Burke), ‘negative Lust’ (Kant).
De dichter-filosoof Friedrich Schiller zet nog een stap verder door het sublieme buiten de veilige cocon van de kunst te plaatsen. Hij onderscheidt de theoretische reflectie op het sublieme van de praktische confrontatie ermee. Volgens Schiller kunnen we het sublieme pas werkelijk ervaren wanneer we strijdend tegen een overmachtige natuur of vijand ten onder gaan. Met deze transformatie van de betekenis van het sublieme van een relatief veilige reflectie op het onmetelijke tot een potentieel vernietigende praktijk, plaveit Schiller de weg naar de bij uitstek moderne ervaring van het technologisch sublieme.
<h5>Van natuur naar technologie</h5>
Vanaf het midden van de negentiende eeuw zien we dat de ambigue ervaring van het sublieme langzaam verschuift van de natuur naar de technologie. Die verschuiving hangt nauw samen met de spectaculaire groei van de moderne wetenschap en technologie en de daarmee verbonden secularisatie. Een van de gevolgen daarvan is een fundamentele onttovering van de natuur. In plaats van de zetel van het heilige wordt deze in toenemende mate een object van technologische beheersing. De natuur noopt nu vooraleerst tot technisch ingrijpen.
In zijn boek American Technological Sublime (1994) laat David Nye zien hoe de ervaring van het sublieme in de Verenigde Staten, traditioneel verbonden met natuurverschijnselen als de Grand Canyon, gedurende de twintigste eeuw uiteindelijk werd overvleugeld door het technologisch sublieme: de sublimiteit van de wolkenkrabber, de metropolis, de automobiliteit, de kernenergie, de lucht- en ruimtevaart.
Van alle twintigste-eeuwse technologie lijkt de computer de moeder van alle sublieme technologieën. In een wereld waarin de computer de meest dominante technologie is geworden, wordt alles – van de moleculen waaruit we zijn opgebouwd tot aan onze intiemste gedachten – getransformeerd tot een relationele database, een collectie van elementen die op alle denkbare manieren kunnen worden gerecombineerd.
Ook hier laten zich twee vormen van het sublieme onderscheiden. Het mathematisch sublieme verschijnt in het tijdvak van de computer in de vorm van combinatorische explosies en multiversa. Een fascinerend voorbeeld daarvan werd in 1944 bedacht door de Argentijnse schrijver Jorge Louis Borges in zijn verhaal ‘De bibliotheek van Babel’. Die denkbeeldige bibliotheek bevat alle mogelijke boeken van 410 bladzijden die gemaakt kunnen worden door de letters van het alfabet telkens anders te recombineren. Dat is een hyper-astronomisch aantal vergeleken waarbij het aantal atomen in het universum verwaarloosbaar <a href="http://vn.nl/babel">klein</a> is.
Inmiddels is het informatietechnologisch sublieme de literaire verbeelding voorbij. Zo zien we bijvoorbeeld in het onderzoek naar het menselijk genoom – een database van circa 20.000 genen, die bestaan uit miljoenen ‘letters’ (de vier verschillende moleculen waaruit het dna is opgebouwd) – vergelijkbare combinatorische explosies optreden. Daar wordt gewerkt met spreadsheets met tot wel 10 miljoen kolommen met de ‘letters’ van de genetische code en honderdduizenden rijen met de verschillende genomen van individuen die hun dna hebben afgestaan. De verwachting is dat het genomicsonderzoek in 2025 jaarlijks triljard (1021) letters aan code in kaart zal brengen, een tekstsliert die je tienduizend keer om ons zonnestelsel kunt winden. Wie zich daar een voorstelling van probeert te maken, beseft dat de term Big Data als een eufemisme moet worden beschouwd. Het technologisch sublieme blijft bovendien niet beperkt tot onze genen; alle aspecten van het menselijk leven – van ons koop-, stem- en opvoedingsgedrag tot aan onze financiële transacties en bewegingen door de publieke ruimte – worden opgeslagen in een wereldwijd netwerk van datacentra. Overheden en multinationals als Google en Facebook trachten door middel van datamining en profiling betekenisvolle patronen te ontdekken in deze gigantische datawolk. Dankzij de slimme algoritmen van deze ‘datascope’ – microscoop en telescoop ineen – kunnen zij dieper in ons leven en onze samenleving kijken dan ooit tevoren. En net zoals het natuurlijke sublieme heeft het informatietechnologisch sublieme een heilig aura. De datascope belooft ons goddelijke alwetendheid en voorzienigheid. Hij zal ons niet alleen in staat stellen patronen te onthullen die de individuele geest verre overstijgen, maar het ook mogelijk maken ons toekomstig koopgedrag, de ziekten die we zullen krijgen en de criminele activiteiten die we gaan ondernemen te voorspellen en waar nodig te corrigeren. Hier past slechts religieuze eerbied, dat lijkt althans de geestestoestand van de journalist die onlangs in de Volkskrant over Big Data en genomics schreef: ‘Hier ligt vast wat we zijn en nog kunnen worden; hier ligt de belofte van ons nageslacht, maar ook de erfenis van onze voorouders.’
De vraag is evenwel of dit dataïstische enthousiasme niet voorbijgaat aan de dynamische dimensie die het technologisch sublieme ook aankleeft. En die blijkt ook hier nogal unheimlich! Waar de ‘oude natuur’ in toenemende mate wordt gecontroleerd door de technologie en tot een culturele categorie is geworden (heel Nederland is inmiddels een cultuurlandschap), daar wordt onze informatietechnologische omgeving – van de genetisch gerecombineerde hybriden tot aan de onbeheersbare financiële algoritmen waarin de bancaire wereld grossiert – zo complex en onvoorspelbaar, dat we deze in toenemende mate als een van ons onafhankelijk en overmachtige kracht gaan beschouwen. De wondere wereld van de informatietechnologie lijkt zich te ontpoppen als een ‘natuur 2.0’ met een eigen intentionaliteit en agenda (zie vn.nl/nextnature). De informatietechnologie belichaamt zowel onze onstilbare hoop op heil (van de productie van brandstof en voedsel voor de nog immer groeiende wereldbevolking en de genezing van ziekten tot aan de verwerkelijking van het transhumanistische verlangen naar onsterfelijkheid), als onze diepste angsten voor een overmachtige technologie.
In zijn dynamische vorm confronteert het informatietechnologisch sublieme ons met andere woorden met onze nietigheid 2.0: het gaat niet alleen meer om onze individuele sterfelijkheid, maar om de uitsterfelijkheid van de menselijke soort. En dat roept unheimliche vragen op. Moeten we niet uit alle macht proberen dit noodlot af te wenden en onze technologische hybris afwerpen? Of is het ons lot het informatietechnologische sublieme in blinde hoop te omarmen, iets wat we altijd al gedaan hebben sinds de god Prometheus ons de techniek schonk? De mens is, om de pregnante definitie van de filosoof Helmuth Plessner te gebruiken, van nature kunstmatig. Technisch handelen is deel van de menselijke natuur en daarom is het mensonmogelijk niet-technisch te zijn. Misschien ligt in de affirmatie van het technologisch sublieme wel onze hoogste bestemming. Gaan immers niet, zoals Nietzsche het uitdrukte, alle grote dingen door hun eigen toedoen te gronde? Zelfoverstijging als ethisch imperatief. Of zoals Ronald Dworkin het formuleert: ‘We moeten niet weglopen voor de nieuwe verantwoordelijkheden en we moeten doen wat wij als stervelingen sinds de dagen van Prometheus steeds gedaan hebben: spelen met vuur en de consequenties daarvan aanvaarden. Het alternatief is lafheid in het aangezicht van het onbekende.’ Subliemer kan het niet worden.

Overweldigd door een nieuw soort natuur

Filosofiespecial
Waarom brengt de vraag wie volgens MIJ de grootste, nu levende denker is, mij in verlegenheid? Het kost me geen moeite een dozijn namen te noemen van filosofen uit het tijdvak tussen pakweg Herakleitos en Heidegger die bepalend zijn geweest voor onze cultuurgeschiedenis. Ook is het niet zo moeilijk boeken van tijdgenoten te noemen die mij persoonlijk diep hebben geraakt of geïnspireerd, zoals &#8211; ik doe een tamelijk willekeurige greep &#8211; Richard Dawkins&#8217; The Selfish Gene, Bruno Latours Nous n&#8217;avons jamais été modernes of Vom Subjekt zum Projekt. Menschwerdung van Vilém Flusser. Maar kunnen we de auteurs grote denkers noemen? Dawkins&#8217; boek is toch vooral een knappe, maar nogal eenzijdige popularisering van een neodarwinistische traditie, terwijl Latours techniekfilosofische blik te smal is om als hem als &#8216;groot denker&#8217; in de klassieke betekenis te typeren. En Flusser diskwalificeert zich door alweer jaren dood te zijn.
Nu sluit ik niet uit dat ik niet in staat ben de groten onder mijn tijdgenoten te herkennen. Waar afstand in de ruimte de dingen kleiner maakt, maakt afstand in tijd de dingen groter en gemakkelijker te ontwaren. Toch lijkt mij hier niet uitsluitend sprake van een subjectief onvermogen. We moeten de mogelijkheid onder ogen zien dat het tijdperk van de Grote Denkers op zijn eind loopt en misschien al voorbij is. Dit vermoeden wordt niet zozeer ingegeven door cultuurpessimistische sentimenten, maar veeleer door de explosieve groei van de collectieve intelligentie. Twee verschijningsvormen daarvan springen in het oog.
Om te beginnen is wetenschap de afgelopen eeuw steeds minder een zaak geworden van geniale individuen, en getransformeerd tot bedrijfsmatig georganiseerde research. Waar Darwin zo ongeveer in zijn eentje het wereldbeeld kon transformeren, wordt moleculair-biologisch onderzoek tegenwoordig in teamverband verricht in grootschalige, internationaal georganiseerde onderzoeksprogramma&#8217;s zoals het Human Genome Project. Newton heeft ooit opgemerkt dat hij verder kon kijken dan anderen, omdat hij op de schouders stond van reuzen als Aristoteles, Plato en Archimedes. Inmiddels verschijnen er ruim 1,25 miljoen wetenschappelijke artikelen per jaar en is het dringen op die schouders. In verhouding tot de reusachtige hoeveelheid collectieve kennis lijken individuele denkers tot dwergachtig formaat te verschrompelen. De vaak overdreven nadruk die tegenwoordig op de individualisering wordt gelegd, is de keerzijde van, en verhult, het fundamentele collectivisme dat aan onze hoogtechnologische cultuur eigen is.
Eenzelfde tendens tekent zich af in de sociale wetenschappen en zelfs in de geesteswetenschappen, waarin idiosyncrasie zich langer dan elders heeft weten te verschansen. Ook filosofen organiseren zich nu in onderzoeksprogramma&#8217;s, -instituten en -scholen en beconcurreren elkaar in de strijd om onderzoeksgelden met een overmaat aan tijdschriften en conferenties die de daarvoor vereiste &#8216;output&#8217; garanderen. De denker van weleer is een netwerkende specialist geworden. En dit is nog slechts het begin.
De explosieve groei van de collectieve intelligentie wordt nergens zo duidelijk zichtbaar als op het internet. Een nog tamelijk primitieve vorm daarvan zijn sites als Wikipedia, die nog min of meer fungeren als de klassieke encyclopedie: ze blijven een passief opslagmedium voor de producten van de menselijke geest. En dat geldt ook voor de biologische databases op het internet die al meer dan 170 miljard genen van duizenden organismen bevatten.
Op dit moment staan we aan het begin van een volgend stadium in de ontwikkeling van de hive mind, waarin de door talloze individuen ingevoerde &#8216;data&#8217; worden onderworpen aan uiteenlopende vormen van data mining en kunstmatige intelligentie. Web 2.0-toepassingen zoals Amazon werken reeds op die manier: uit de waarderingen, recensies en het koopgedrag van de kopers wordt nieuwe kennis gegenereerd, waardoor we nieuwe dingen leren over onze eigen preferenties (&#8216;Kopers die boek x waardeerden, kochten ook boek y&#8217;). Zo kan men zich ook een Wittgenstein 2.0 website voorstellen, waarin zijn twintigduizend nagelaten aantekeningen en het veelvoud van commentaren daarop met behulp van &#8216;slimme algoritmen&#8217; de gebruikers tot nieuwe inzichten voert (zie www.vn.nl voor het HyperWittgensteinproject). Hier worden niet alleen de producten van de menselijke geest in een extern medium opgeslagen, maar worden ook aspecten van het denken zelf &#8216;geoutsourced&#8217;.
Moeten we blij zijn met deze ontwikkelingen? Waarschijnlijk is het een onvermijdelijk proces in een tijd waarin de kwantiteit en complexiteit van kennis de individuele geest steeds meer te boven gaat. Wie geneigd is de wisdom of the crowds hoog te schatten, zal dit toejuichen. Maar gezien de vele vormen die de stupidity of the crowd kan aannemen, behoort ook de georganiseerde middelmaat of gedachteloosheid tot de mogelijkheden. Groot Denken vereist eigenzinnigheid. Misschien is het wachten op het moment dat Wittgenstein 3.0 dankzij een vleugje kunstmatig leven voor zichzelf gaat denken. Wie weet schopt die het dan tot de Grootste Denker van het jaar 2078.
Jos de Mul (1956) is hoogleraar filosofie van mens en cultuur aan de Erasmus Universiteit

Groot Denken

<div class="wpg-element lead-bold">
Jos de Mul is hoogleraar filosofie van mens en cultuur aan de Erasmus Universiteit Rotterdam; momenteel gasthoogleraar aan de University of Michigan. In &#8216;De domesticatie van het noodlot&#8217; beschrijft hij hoe de moderne technologie de mens met de grenzen van maakbaarheid confronteert.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
&#8216;Technologie wordt vaak als iets moderns gezien, maar het is een definiërend kenmerk van de mens. Het vervaardigen van werktuigen onderscheidt de homo sapiens van zijn evolutionaire voorgangers. Maar hoewel wij de scheppers zijn van de techniek, beheersen we haar nooit volledig. De techniek heerst ook over ons. Dat geeft ons technologische handelen, zowel ten aanzien van de natuur als in politieke zin, een tragische dimensie. Dat inzicht vinden we al uitgedrukt in Griekse tragedies als Antigone en we zien het dagelijks bevestigd.
Volgens George Steiner rust Europa op twee pilaren: de joods-christelijke traditie en de rationele traditie die stamt uit de Griekse oudheid. Maar op dit moment zijn de Verenigde Staten veel christelijker dan het seculiere Europa en ook het geloof in technologisch kunnen is er sterker ontwikkeld. Wat de continenten van elkaar onderscheidt, lijkt mij nu vooral de derde pilaar te zijn waarop Europa rust: een sensibiliteit voor het tragische. Deze komt tot uitdrukking in de Griekse tragedies en in de Europese roman en film, maar ook in solidariteit met hen die door het noodlot worden getroffen en in de verzorgingsstaat.
Tragische gebeurtenissen komen overal ter wereld voor. Tragisch is wie door misrekening, verblinding of overmoed zelf zijn noodlot en dat van anderen bewerkstelligt. Aan goede bedoelingen ontbreekt het tragische helden meestal niet, maar zij bereiken precies het tegenovergestelde van wat ze nastreven. Ze roepen een unheimlich gevoel op, omdat ze zich voorbij het onderscheid tussen goed en kwaad bewegen. Wanneer Antigone tegen de wil van koning Kreon in haar broer begraaft, zegt ze uit liefde te handelen, maar ze stort de rest van haar familie en zichzelf in het verderf. Zowel Antigone als Kreon liggen op ramkoers omdat ze voor het absolute gaan. In het huidige politieke debat zien we datzelfde gebeuren met moslimfundamentalisten en verlichtingsfundamentalisten. Net als bij Antigone is Hirsi Ali&#8217;s moed te prijzen en ik twijfel er niet aan dat ze uit oprechte solidariteit met moslima&#8217;s handelt, maar het resultaat lijkt even contraproductief te zijn. Dat maakt ook Hirsi Ali tot een tragisch personage.
Bush is, vooropgesteld dat hij zelf gelooft in zijn missie in Irak en niet volstrekt cynisch is, eveneens een tragisch personage. Ook zijn handelen &#8211; &#8220;We&#8217;re going to bring democracy to Iraq!&#8221; &#8211; wordt gekenmerkt door misrekening, verblinding en overmoed. Door het blinde geloof in de ideologische en technologische superioriteit zijn de VS bevattelijker voor tragisch handelen dan Europa, dat zich meer thuis voelt in de rol van de wijze toeschouwer. Daarvoor hoeven we ons niet op de borst te kloppen, het is een inzicht dat duur is betaald. Europa heeft zijn tragische sensibiliteit betaald met een lange geschiedenis van bloedige oorlogen. En in onze kritiek op de oorlog in Irak mogen we niet vergeten dat de VS tijdens de Joegoslavische burgeroorlog de kastanjes uit het vuur moesten halen, omdat Europa werd verlamd door zijn tragische sensibiliteit. Ook hier geldt dat een teveel van het goede gemakkelijk verkeert in het tegendeel.&#8217;
</div>