Lang leve de Senaat

Columns van de week

Amber Wiznitzer en Hannah Prins

De stemmen van Vrij Nederland

Reportage / Vijfenveertig en een kinderwens / Zwanger boven de vijfenveertig
&#8216;Hoe oud ben je?&#8217; Die vraag heeft Agnes al vaak moeten beantwoorden als ze op haar werk weer vertelde dat ze een miskraam had gekregen. Het waren er nogal wat, de afgelopen zes jaar: vijf keer was ze zwanger, en vijf keer ging het mis. Vijfenveertig is ze.
Ze zit in de serre van haar huis in een rustige jarendertigwijk, kop koffie in haar hand. Een fit uiterlijk, met wat rimpels, sportief, een beetje buikvet, haar dat wat begint te verkleuren &#8211; niet oud en niet jong. Een vrouw bij wie je een kind in de tienerleeftijd zou verwachten, een kop groter dan zij, met schoenmaat 40. Maar Agnes leerde haar man pas op haar negenendertigste kennen en ze had nog geen kinderen, ook al wilde ze die graag. Vrijwel meteen raakte ze zwanger, maar na een paar weken kreeg ze een miskraam, en daarna weer een, en weer een, en weer een, en weer een.
Heel normaal, op die leeftijd, een miskraam. Maar het lukt Agnes steeds weer opnieuw om zwanger te raken, op geheel natuurlijke wijze, wat uitzonderlijk is.
Het dilemma waar Agnes nu voor staat, is groot: laat ze de natuur zijn gang gaan? Dan komt er misschien nog een miskraam, en wie weet nog een. Of geeft ze de hoop op een gezonde zwangerschap op?
Dan moet ze anticonceptie gaan gebruiken, en dat gaat haar net een stap te ver.
In juli verscheen in Vrij Nederland een verhaal dat veel reacties losmaakte. In het stuk kondigde het Academisch Medisch Centrum (AMC) in Amsterdam aan eicellen te gaan invriezen van vrouwen van in de dertig die nog geen partner hebben, als een garantie voor later. De techniek is vrij nieuw, de slagingskans laag, maar het geeft vrouwen een extra kans om na hun veertigste zwanger te raken van een genetisch eigen kind, eventueel zelfs tot hun vijftigste.
De reacties liepen zeer uiteen. &#8216;Wensgenees-kunde&#8217;, &#8216;tegennatuurlijk&#8217; en &#8216;luxe&#8217; waren de termen die de publieke opinie, hoofdredactionele commentaren en politieke discussie domineerden. Staatssecretaris Jet Bussemaker (PvdA) van VWS reageerde positief, haar partijgenoot Khadija Arib terughoudend, Janneke Schermers van het CDA veroordeelde het initiatief. De ChristenUnie stelde Kamervragen en liet weten &#8216;deze kant niet op te willen&#8217;.
Maar ook de voorstanders van het invriezen van eicellen hebben moeite met het plan van het AMC. Zij tekenen bijna allemaal bezwaar aan tegen de genoemde leeftijdsgrens van vijftig. Eicellen invriezen om ze te bewaren voor later mag, zeggen ze, maar dan moet de vrouw die eicellen voor haar vijfenveertigste komen ophalen. Want dat, daar is iedereen het wel over eens, is in overeenstemming met de natuur.
Drieënveertig
Het is een heel kleine groep in Nederland: vrouwen boven de vijfenveertig die nog proberen zwanger te raken. Per jaar worden er nog geen tweehonderdvijftig kinderen geboren uit moeders van boven de vijfenveertig. Tot begin jaren zestig, toen de pil er nog niet was, ging het vaak om het zoveelste kind, een nakomertje, van een vrouw met een groot gezin. Daarna kregen de meeste vrouwen hun kinderen als twintiger, een gedeelte daarvan ging misschien scheiden en hertrouwen, maar de fase van kinderen krijgen was daarmee afgerond. Die strakke grens is nu verdwenen. Er wordt steeds meer van partner gewisseld, en daardoor zijn er steeds meer vrouwen die rond hun veertigste pas aan kinderen kunnen gaan denken. Dat levert vaak problemen op voor de vrouw, en nieuwe dilemma&#8217;s voor artsen.
In Nederland is niet per wet vastgelegd tot welke leeftijd vrouwen een vruchtbaarheidsbehandeling mogen ondergaan. Wel is er het Planningsbesluit IVF, dat in 1997 van kracht werd. Voor die richtlijn heeft een groep gynaecologen, ethici, psychologen en maatschappelijk werkers zich gebogen over de vraag tot welke leeftijd het gewenst is vrouwen te behandelen. Dat werd veertig. Het besluit is nu tien jaar oud, en een groot deel van de ziekenhuizen houdt zich niet meer aan die beslissing.
Bart Fauser was in het verleden op verschillende manieren betrokken bij de landelijke discussie over grenzen aan de zorg bij onvruchtbaarheid. Hij is hoofd van de Divisie Vrouw en Baby van het Universitair Medisch Centrum (UMC) in Utrecht en hoogleraar Voortplantingsgeneeskunde aan de Universiteit Utrecht. Fauser zegt het zo: &#8216;De ivf-technieken zijn inmiddels verbeterd, de resultaten ook. Wij houden ons daarom al lang niet meer aan die leeftijdsgrens. Als een vrouw van boven de veertig een goede ovariële reserve blijkt te hebben, behandelen we haar.&#8217; Een vrouw die na haar drieënveertigste zwanger raakt met ivf is een grote zeldzaamheid. Drieënveertig, daar houdt het dus voor de ziekenhuizen op.
Vijftig een goede grens
Moeilijker is het zo&#8217;n grens aan te geven als het gaat om vrouwen die zwanger willen worden van een jonge eicel, met eiceldonatie. De kans van slagen van ivf wordt dan vooral bepaald door de donor, waardoor vrouwen nog op hoge leeftijd zwanger kunnen worden. Eiceldonatie komt al langer voor bij vrouwen die op jonge leeftijd onvruchtbaar zijn geworden, bijvoorbeeld omdat ze vroeg in de overgang zijn geraakt. Maar er zijn vrouwen van boven de veertig die dit zien als een mogelijkheid om toch nog zwanger te raken. En dan is er nog die nieuwe groep van vrouwen die straks op hun vijfendertigste eicellen laten invriezen omdat ze nog geen partner hebben gevonden. De kans dat ze deze pas na hun veertigste weer op komen halen, is dan groot.
Boven de veertig is de kans op complicaties als zwangerschapsvergiftiging en keizersnede groter, maar ook die risico&#8217;s zijn steeds beter te beheersen. Hoofd Voortplantingsgeneeskunde Fulco van der Veen van het AMC kondigt daarom aan vrouwen tot hun vijftigste te willen helpen met zwanger worden. &#8216;Pas je deze techniek niet toe, dan zou je ontzettend veel vrouwen ernstig benadelen,&#8217; zegt hij.
Van der Veen staat hier niet alleen in. Een gedeelte van zijn beroepsgroep is het met hem eens. De Gezondheidsraad schreef in 1997 in een advies ook dat vijftig een goede grens was, maar tekende daarbij aan dat er eerst meer onderzoek moest komen naar de risico&#8217;s die vrouwen van die leeftijd lopen. In 2006 hebben Nederlandse gynaecologen nog eens naar die risico&#8217;s gekeken en geconstateerd dat die erg meevallen. Daarom schreven ze in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde een stuk waarin ze ervoor pleitten de leeftijd te verhogen. Daar is verder niets mee gebeurd.
Seksistisch
In opdracht van staatssecretaris Jet Bussemaker werkt Bart Fauser van het UMC nu met een commissie aan een nieuwe richtlijn: hoe moeten artsen omgaan met verzoeken tot behandeling waarbij de grenzen in zicht komen? Daarbij hoort ook de leeftijd van de vrouw. Ook Fauser wijst op de fysieke risico&#8217;s die een zwangerschap op latere leeftijd met zich meebrengt. Op het sociale vlak, het belang van het kind, is het lastiger om de bezwaren objectief vast te stellen. &#8216;Tot welke leeftijd is het verantwoord vrouwen te helpen? Vijfenveertig wordt vaak genoemd als grens omdat deze natuurlijk zou zijn. Dat vind ik een slecht argument. We rommelen voortdurend aan de natuurlijke grenzen, dat is de kern van de geneeskunde. Wel moeten we denken aan de rechten van het ongeboren kind. Hoe groot is de kans dat de ouders in leven blijven zolang het kind afhankelijk van ze is? Ontstaat er niet een grote kloof bij een te groot leeftijdsverschil?&#8217;
Een paar jaar geleden verscheen er een artikel van een ethische werkgroep waarin werd onderzocht tot welke leeftijd het wenselijk was dat mannen nog vader werden. Die werkgroep concludeerde dat het onmogelijk was leeftijdscriteria voor mannen te creëren. De commissie zag dan ook geen objectieve bezwaren tegen vaderschap op latere leeftijd, schreef ze in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde.
Voor de commissie ethiek onder leiding van Fauser was dat aanleiding om ook de grens voor vrouwen opnieuw te bekijken. Het zou immers seksistisch zijn om voor mannen geen en voor vrouwen wél grenzen te hebben. Namens de NVOG, de beroepsgroep voor gynaecologen, ging de commissie weer aan het denken. &#8216;Op grond van medische, ethische en sociale afwegingen,&#8217; zegt Fauser, &#8216;hebben we de grens toen toch weer op vijfenveertig gezet. Je kan zeggen: dat is zielig voor iemand van zesenveertig, maar als je een jaar hoger gaat zitten, is het weer zielig voor iemand van zevenenveertig. Elke grens is arbitrair. Het beste compromis voor the time being vonden we vijfenveertig.&#8217;
Naar Spanje
Agnes krijgt steeds uitstekende medische begeleiding als ze weer een miskraam heeft gehad. De artsen helpen haar met de curettage, ze zorgen ervoor dat ze wordt afgeholpen van de pijnlijke verklevingen van haar baarmoeder die ze daaraan overhoudt, maar de artsen willen haar niet onderzoeken om te achterhalen wat de oorzaak is van al die miskramen.
Leeftijd, zeggen ze. Maar Agnes kent een vrouw die net iets jonger is dat zij en die na een paar miskramen vanzelf grondig werd onderzocht. Bij haar werd een foutje in haar bloedstollingproces ontdekt. De zwangerschap erop kreeg ze medicijnen en negen maanden later beviel ze van een gezond kind.
Normaal krijgt een vrouw na drie miskramen zo&#8217;n onderzoek aangeboden. Bij Agnes zijn de artsen er niet over begonnen. Nu gaat ze op zoek naar een arts die haar wel wil onderzoeken. Ze kan geen rust vinden, zegt ze, als ze niet zeker weet dat ze er alles aan heeft gedaan om toch een gezonde zwangerschap te krijgen: &#8216;Wie beslist voor jou of je nog een kind mag krijgen?&#8217;
Een vrouw die op haar vijfenveertigste een kliniek komt binnenlopen en zegt: mijn carrière is helemaal op orde en ik ben net een leuke vent tegengekomen, nu wil ik dat u me helpt om kinderen te maken &#8211; daar zullen artsen zonder al te veel moeite nee tegen zeggen. Maar vaak zijn de patiënten minder heldere gevallen, of vrouwen die al jaren in het medische circuit zitten en tegen die leeftijdgrens aan lopen. Lastig, voor zowel arts als patiënt.
In Utrecht doet een stralende Isabel (46) de deur van haar arbeiderswoninkje open. Ze draagt hakjes, een spijkerbroek en een strak T-shirt. Haar buik steekt recht vooruit. Ze is vierentwintig weken zwanger, net over de helft.
Haar verhaal begint op haar tweeëndertigste, vijftien jaar geleden, toen ze erachter kwam dat ze vervroegd in de overgang was. In één keer was haar kans op kinderen verdwenen. Op dat moment ging ook haar relatie uit en overleed haar moeder. Van eiceldonatie had ze nog nooit gehoord, er waren nog geen internetfora waar dat soort informatie werd uitgewisseld, bovendien had ze geen partner. Voor haar voelde het of het doek definitief gevallen was. Er volgden een paar jaren waarin ze in diepe rouw was, gevolgd door een paar jaren van rampzalige relaties. &#8216;Ik wist niet meer wie ik was, had het gevoel mezelf opnieuw uit te moeten vinden. Een relatie met een man met kind vond ik moeilijk, een man zonder kind ook.&#8217;
Na haar veertigste, toen haar jongste broertje zijn eerste kind kreeg, was ze de enige van haar broers en zussen zonder kinderen. &#8216;Ik voelde opeens: dit verdriet gaat nooit meer weg.&#8217;
Inmiddels was ze vaste bezoeker geworden van internetfora over vruchtbaarheidsproblemen en begon ze steeds meer te lezen over eiceldonatie. Ze leerde een man kennen, zes jaar jonger, die dat wel aandurfde met haar. Een zus doneerde een eicel, die poging mislukte. Ze vond een nieuwe donor, een vrouw die bezig was met ivf en steeds een geweldige hoeveelheid eicellen oogstte. Isabel zou de helft krijgen, maar ook die poging mislukte. Vierenveertig was ze toen ze naar Spanje ging voor een behandeling met eiceldonatie. Ook die mislukte.
Aan de behandeling in Spanje moesten Nederlandse artsen ook meewerken. Ze moest regelmatig naar een ziekenhuis voor echo en bloedonderzoek om te zien hoe ze op de hormonen reageerde. Maar in Nederland gingen de artsen steeds meer dwarsliggen. Toen de poging in Spanje mislukte, wilde Isabel een onderzoek. &#8216;Ik had drie keer goede embryo&#8217;s gehad, maar geen innesteling. Het was drie keer mislukt &#8211; lag het aan mij?&#8217;
Toen ging ze naar België. Daar werd ze in een dag van top tot teen gekeurd: haar baarmoeder, een MRI, een hartfilm, een mammografie. Alles was in orde, ze kreeg groen licht voor nog een behandeling met eiceldonatie. Maar omdat het de vierde poging was, moest Isabel het vanaf nu zelf betalen. De Vlaamse arts werkte samen met een kliniek in Tsjechië, daar was het goedkoper dan in Spanje.
Sint-Petersburg
Ondertussen ging haar relatie uit. De vriend van Isabel kon niet wennen aan de haastige situatie. Hij wilde eigenlijk eerst een vaste baan, daarna samen een nieuw huis kopen en dan pas aan kinderen denken. Isabel was vijfenveertig en zei daar niet op te kunnen wachten. Toen diende zich een nieuw probleem aan: ze was opeens alleenstaand. De Belgische arts die haar wilde helpen met een behandeling in Tsjechië, was daarom verplicht Isabel eerst een gesprek met een psycholoog te laten hebben. Acht weken moest ze wachten, en na het gesprek kreeg ze een negatief advies: ze had niet goed genoeg nagedacht over de consequenties van in haar eentje een kind krijgen. Wéér terug bij af.
Isabel besloot zelf een buitenlandse kliniek te vinden die alleenstaanden behandelt. Ze vond er een in Sint-Petersburg die voor vierduizend euro én een eicel kon leveren én zaad van een donor. Ze beweerden zeventig procent kans te kunnen bieden dat het in één keer zou lukken. Weer moest ze de Nederlandse artsen zo ver krijgen haar te helpen in de weken voorafgaand aan haar bezoek aan Rusland. &#8216;Ze vonden het niet prettig,&#8217; zegt Isabel. &#8216;Dat merkte ik. Ik snap het wel: die arts heeft dan niets te zeggen over het verloop van die behandeling, en moet het protocol van de Russische collega volgen.&#8217;
Die poging mislukte ook. Maar de keer erop, afgelopen januari, nadat haar Nederlandse gynaecoloog had gezegd dat het de allerlaatste keer was dat hij haar echo&#8217;s zou maken, was ze zwanger, vlak na haar zesenveertigste verjaardag. &#8216;Als je begint,&#8217; zegt Isabel, &#8216;denk je dat het snel zal gaan: over een jaartje ben ik zwanger. Ik was tweeënveertig toen ik begon, dat vond ik nog wel te verkopen. Nu ben ik heel blij dat ik nog zesenveertig ben als ik beval, dat vind ik nog net goed klinken.&#8217;
Zij en haar kind maken het goed, ze heeft alleen een verhoogde bloeddruk. De gynaecoloog die haar begeleidt, reageerde nauwelijks op haar voorgeschiedenis. &#8216;Voor hem ben ik gewoon een oudere zwangere vrouw met een iets te hoge bloeddruk.&#8217; Ze willen dat ze in het ziekenhuis bevalt, en hebben aangekondigd de bevalling na tien uur weeën met een infuus te stimuleren zodat het kind binnen twaalf uur geboren wordt. Isabel wil dat niet: &#8216;Ik kan best vierentwintig uur weeën hebben. Ik overweeg toch weer op zoek te gaan naar een nieuw ziekenhuis.&#8217;
Verouderde ivf-richtlijn
Bart Fauser is bezorgd over de willekeur waar vrouwen van rond de vijfenveertig tegenaan lopen. &#8216;De richtlijn zegt: veertig, maar de klinieken behandelen ook veertigplussers. Dat lijkt sympathiek, maar ik wil weten: wie wel en wie niet? Welke criteria hanteren we?&#8217;
Er moeten transparante afspraken komen, maar medici en ethici zijn het met elkaar oneens. Er is nog geen revisie van de inmiddels verouderde ivf-richtlijn. Het is moeilijk, zo niet onmogelijk, de psychologische effecten te meten van oude moeders op hun kind. Volgens Fauser speelt in de discussie daarom &#8216;meer emotie en onderbuik dan wetenschap&#8217;.
Er moet snel een nieuwe, heldere afspraak komen. Dat is in het belang van zowel arts als patiënt, die het nu samen in de spreekkamer moeten uitvechten.
&#8216;Tegen een patiënt zeggen: &#8220;We behandelen u niet, want u bent te oud&#8221;, is moeilijk,&#8217; zegt Fauser. &#8216;Het gaat uiteindelijk om individuen en als je tegenover hen zit, is zo&#8217;n verzoek heel lastig. Dan voel je je net een politieagent: zij wil iets en jij zegt nee. Daarom moeten er grenzen zijn, afspraken waar wij ons ook met zijn allen aan houden. Op de snelweg mag je ook maar honderdtwintig en niet honderddertig kilometer per uur, terwijl heel goed uit te leggen valt dat honderddertig niet veel gevaarlijker is dan honderdtwintig.&#8217;
De namen van de geïnterviewde vrouwen zijn op hun verzoek gefingeerd.

Barbara van Erp

Ouder en ouder

Late moeders / De late kinderwens
Ik was zevenentwintig toen Madonna op haar achtendertigste een kind kreeg. Ik woonde samen, had een beginnende carrière in de journalistiek en dacht nog lang niet aan kinderen. In mijn omgeving was niemand van mijn leeftijd daarmee bezig, ook al hadden ik en mijn vriendinnen precies de gemiddelde leeftijd waarop in dat jaar (1996) Nederlandse vrouwen kinderen kregen.
Achtendertig, dat leek ons ook wel een mooie leeftijd om ermee te beginnen, Madonna had groot gelijk.
We werden ouder, relaties gingen uit, we werden steeds succesvoller in ons werk. Een of twee raakten begin dertig zwanger, maar zij waren in onze vriendinnenkring een uitzondering. Natuurlijk, we waren geen gemiddelde Nederlandse vrouwen. We woonden allemaal in Amsterdam, werkten in de creatieve sector, verdienden veel geld. We misten geen enkele bioscoopfilm, maakten verre reizen, gingen elke dag uit eten. We vierden onze vrijheid. Maar langzaam begon die vrijheid zijn glans te verliezen.
Ikzelf bijvoorbeeld was op mijn dertigste weer alleen, na een relatie van acht jaar. Over kinderen hadden ik en mijn vriend nauwelijks gesproken. Ik voelde zelfs nog de luxe om te zeggen: &#8216;Het moet wel vanzelf gaan, anders hoef ik ze niet.&#8217; De tikkende biologische klok, dat was iets voor oude vrouwen. Ik voelde me sterk, net als Madonna. Ik slikte de pil, en als ik op een dag een kind wilde, dan stopte ik met slikken en dan zou ik zwanger raken. Ik was al meer dan een decennium bezig met níét zwanger raken; de mogelijkheid dat je op een dag bezig zou zijn met wél zwanger raken, kwam niet in me op.
Tot ik plotseling alleen was.
De eerste avond in mijn geleende flatje ging ik er eens goed voor zitten. Het eerste seizoen van Sex and the City liep al op zijn einde, maar ik had het nog nooit gezien. Ik zag die vier dertigplussers ploeteren in de grote stad, met hun leuke homovrienden en mannen die niet zaten te wachten op een vaste relatie. Ik keek naar mijn vriendenkring en zag dat verder iedereen zich had teruggetrokken in de burcht van het samenwonen, de brug omhoog. Die periode voelde ik heel sterk: als ik deze jaren niet de juiste man vind, valt het doek.
Opeens wist ik heel zeker dat ik wel kinderen wilde.
Mijn grote liefde kwam ik tegen toen ik vierendertig was. We kochten een huis, ik stopte met de pil en ik raakte zwanger. Zesendertig was ik toen ik mijn eerste kind kreeg. Ik was er best vroeg bij, vond ik &#8211; jonger dan Madonna, die inmiddels op haar tweeënveertigste een tweede kind had gekregen.
Nu pas weet ik hoezeer ik met vuur heb gespeeld.
Boos op de dokter
Vlak voor mijn zwangerschapsverlof drie jaar geleden maakte ik voor Vrij Nederland een reportage en later een boek, Vruchtbare dagen, over de ivf-afdeling van het Sint Elisabeth Ziekenhuis in Tilburg. Met dikke buik zat ik dagen achtereen in de spreekkamer van gynaecoloog en hoofd fertiliteit Rob Bots.
Elke tien minuten kwam er een ander stel de spreekkamer binnen. Gesprekje, kort onderzoek, tweede gesprekje. Die tweede gesprekken gingen er heftig aan toe, er was geen stel dat zonder rood aangelopen hoofd de spreekkamer weer verliet. Bots leek niets anders te doen dan verwachtingen temperen en vervolgens kansen schetsen. Kansen die altijd lager waren dan de verwachtingen.
Lang niet alle patiënten hadden een oorzaak voor hun kinderloosheid die gerelateerd was aan hun leeftijd, maar als dat wel zo was, schrokken ze zonder uitzondering van de kansen die ze hadden. Vrouwen tussen vijfendertig en achtendertig hebben vijftig procent kans om binnen een jaar een zwangerschap te realiseren die leidt tot de geboorte van een gezond kind. Vijftig!
Het meest aangeslagen waren de stellen van rond de veertig. Ik herinner me een stel dat binnen kwam lopen alsof het in ondertrouw zou gaan, zo vrolijk en opgewonden waren ze over hun beslissing kinderen te nemen. Hij tegen de vijftig, zij drieënveertig. Ze kwamen voor een second opinion. Die vorige arts had zijn werk niet goed gedaan, vonden ze, en zei dat hij niks kon doen. Maar op internet hadden ze gezien dat er in Tilburg wel ivf-behandelingen worden gegeven aan vrouwen tot drieënveertig. Ze was al onderzocht &#8211; bloed, eisprong, doorgankelijkheid eileiders &#8211; en met die lichaamsfuncties was niets mis. Maar eigenlijk waren die onderzoeken niet nodig geweest: de vrouw rookte vijftien sigaretten per dag, al sinds haar puberteit, was nu om precies te zijn 43,7 jaar oud en had een baarmoeder vol vleesbomen.
Stomverbaasd waren ze, toen Bots ze vertelde dat hij eigenlijk niets voor ze kon betekenen. Boos ook. &#8216;Dat hoor ik nu pas,&#8217; zei de vrouw.
Sindsdien heb ik voor mijn boek en voor vervolgstukken vele gynaecologen gesproken. Allemaal zeggen ze hetzelfde: vrouwen beseffen nog steeds niet dat na hun vijfendertigste hun vruchtbaarheid heel snel afneemt.
Ik besefte dat ook niet.
Ik heb er altijd een groot vertrouwen in gehad dat je met hard werken je eigen levensloop bepaalt &#8211; zie Madonna. Wil je een carrière? Dan moet je hard werken. Wil je fit zijn? Dan moet je gezond leven. Wil je er jong uitzien? Dan moet je nog gezonder leven (of je ogen laten liften). Wil je een vriend? Dan moet je zorgen dat je veel mensen ontmoet, er voor openstaat. Wil je op je zevenendertigste nog een kind? Dan moet je veel op het juiste moment van de maand vrijen. En als het niet lukt, dan bel je de dokter.
Verwende nesten
Mijn vorige stuk voor Vrij Nederland verscheen een paar weken geleden. Het ging over het invriezen van eicellen van vrouwen die op hun vijfendertigste nog geen partner hebben. Het AMC maakte in mijn verhaal wereldkundig dat vanaf volgend jaar aan gezonde vrouwen te gaan aanbieden, om ze te bewaren voor later.
Ik weet niet of dat goed is, ik hoef daar gelukkig niet over te beslissen. Wel ben ik erg geschrokken van de domme en ongenuanceerde reacties op dat aanbod. &#8216;Luxe geneeskunde&#8217; wordt het genoemd, zelfs de term &#8216;design baby&#8217; viel in het commentaar van een slecht geïnformeerde columnist. Iedereen begint meteen over de leeftijd, over die idiote Italiaanse vrouw van drieënzestig jaar die met eiceldonatie een kind kreeg &#8211; &#8216;waar ligt de grens?&#8217;. En over carrièrevrouwen die &#8216;vergeten&#8217; dat ze ook nog een kind moeten maken, of verwende nesten die eerst &#8216;nog effe op vakantie willen&#8217;.
Ik ken die vrouwen niet, en ik denk ook niet dat echt veel van dat soort vrouwen van vijfendertig zich zullen melden. Wat ik wel weet, is dat er zich in stilte een drama aan het voltrekken is onder vrouwen.
Hoogopgeleid, vijfendertig-plus en een kinderwens &#8211; het lijkt zo alledaags, zo haalbaar. Op tv zien we Rachida Dati, de Franse minister van Justitie, die vorig jaar op haar tweeënveertigste haar eerste kind kreeg en vijf dagen later weer aan het werk was, topfit en superslank. In Vanity Fair zien we Nicole Kidman (41) met haar pasgeboren baby. We zagen Sarah Palin op vierenveertigjarige leeftijd met haar Down-baby, ook direct weer aan het werk. En vorig jaar konden we samen met miljoenen Amerikanen smullen van het levensverhaal van Elisabeth Edwards, de vrouw van presidentskandidaat John Edwards, die op haar zevenenveertigste én negenenveertigste nog een kind kreeg, ter compensatie van het overlijden van haar zestienjarige zoon &#8211; maakbaarheid.
Een kind krijgen, ach, dat kan altijd nog.
Minder en later
Van alle rapporten die de afgelopen jaren verschenen zijn over die steeds maar ouder wordende Nederlandse moeders, vond ik dat van de Raad voor de Volksgezondheid en Zorg uit 2007 de meeste antwoorden bieden. Titel: Uitstel van ouderschap: medisch of maatschappelijk probleem?
In het rapport worden twee generaties met elkaar vergeleken: de babyboomer en de generatie die in 1975 geboren is. Slechts zeven procent van de vrouwelijke babyboomers kreeg haar eerste kind na haar dertigste. Nu is dat dertig procent. En we krijgen minder kinderen. De generatie babyboomers kreeg 2,2 kinderen. Nu krijgen we er 1,7.
De snelst groeiende groep vrouwen die haar eerste kind krijgt, is de groep tussen vijfendertig en veertig jaar (in 2006 was dat zeven procent).
Hoe komt dat?
In het rapport wordt duidelijk dat carrière, economische omstandigheden en goede kinderopvang genoemd worden als redenen om nog even geen kinderen te krijgen. Maar verreweg de belangrijkste voorwaarde voor kinderen krijgen, schrijft het rapport, is het hebben van een partner. En juist dat is de laatste jaren een rommeliger fenomeen geworden. We wisselen vaker van partner, en daarom zijn er tegenwoordig meer vrouwen van begin dertig die nog geen vader voor hun kind hebben gevonden. &#8216;Relatieontbinding en echtscheiding zijn belangrijke factoren die ervoor zorgen dat mensen minder kinderen realiseren of hun kinderen later krijgen dan zij eigenlijk zouden willen.&#8217;
Minder en later.
Een zes gooien
Ik wil nog een kind. Ik ben nu negenendertig en al drie jaar bezig, maar er gebeurt niks. Sinds een paar maanden kijkt een gynaecoloog over onze schouders mee. Tien dagen per maand prik ik dagelijks wat hormonen, met een echo bepaalt hij het juiste tijdstip, met een iets grotere naald dan de dagelijkse prikjes zet ik mijn eisprong in gang en op precies het juiste moment van mijn cyclus insemineert de arts zaad van mijn man in mij.
Lui heet het, intra uteriene inseminatie.
Ik mag niet klagen. Eén kind is natuurlijk prachtig, dat realiseer ik me heel goed, maar ik had er graag twee, zelfs drie gewild. En wie weet lukt het nog. Ik ken vrouwen die rond de veertig een heel gezin stichtten, met twee, drie kinderen. Ze hebben vaak ook wel een of meer miskramen gehad, of een hormonaal duwtje, net als ik, dus daar houd ik me dan maar aan vast.
Ik geloof dat ik met iui elke maand zo&#8217;n tien procent kans heb op een zwangerschap. Mijn arts zegt het zo: &#8216;Vrouwen van jouw leeftijd hebben eenderde kans om binnen zes pogingen met iui zwanger te raken, voor ze aan ivf beginnen.&#8217; En straks, als het iui-doek valt en ik aan de ingrijpendere ivf-behandeling moet beginnen, heb ik vijftien à twintig procent kans per keer, ook al zeggen die cijfers me weinig. Ik heb er meer aan te accepteren dat het is als een dobbelsteen die elke maand opnieuw gegooid wordt, in de woorden van Rob Bots, hoofdpersoon uit mijn boek. &#8216;Sommige mensen gooien meteen een zes, andere mensen nooit.&#8217;
En die optie &#8216;nooit&#8217;, ik zal het maar eerlijk toegeven, vind ik een heel treurig vooruitzicht.
Geen man
Minder en later. Het drama dat daar achter zit, laat zich niet vangen in cijfers. Ik ken ze uit mijn hoofd: een op de zes Nederlandse paren krijgt te maken met een vruchtbaarheidsprobleem; de helft van de stellen die een fertiliteitsarts inschakelen, krijgen nooit een kind, zonder er ooit achter te komen waarom niet; negentien procent van de vrouwen geboren in 1975 zal kinderloos blijven &#8211; ook die cijfers zeggen me niets.
&#8216;We zitten midden in een wereldwijde onvruchtbaarheidsepidemie,&#8217; zei een vooraanstaande Amerikaanse gynaecoloog onlangs tegen een bomvolle zaal in Amsterdam waar alle fertiliteitsartsen van de wereld bijeen waren gekomen. Die uitspraak komt dichter bij hoe ik het in mijn omgeving ervaar. Ik houd mijn hart vast voor de trend die de RVZ in haar rapport belicht: steeds meer vrouwen beginnen na hun vijfendertigste pas aan kinderen. Er kan dan zoveel misgaan, het kleinste obstakel houdt je zo een paar jaar bezig, want kinderen krijgen is een tijdrovend proces. Voor je het weet, ben je een paar jaar ouder en zit je met een verouderde eicelvoorraad. Vier procent van de vrouwen is ongewild kinderloos; dat percentage verdubbelt als het gaat om vrouwen die na hun dertigste beginnen aan kinderen.
Weer een andere arts zei onlangs tegen me: &#8216;Gynaecologen zijn opgeleid om pathologische aandoeningen als verkleefde eileiders en mannelijke onvruchtbaarheid te behandelen, maar de patiëntenpopulatie is de laatste jaren dramatisch veranderd. Het draait nu om leeftijd, leeftijd en leeftijd.&#8217;
Als ik in de wachtkamer zit van mijn ziekenhuis waar half hoogopgeleid Amsterdam geholpen wordt, gluur ik naar de gezichten die zich verbergen achter de gratis kranten. Ik probeer altijd de leeftijd te schatten; de overgrote meerderheid is boven de vijfendertig. Een oproep op de site van de patiëntenvereniging voor mensen met vruchtbaarheidsproblemen leverde me tientallen mails op met dramatische verhalen. Allemaal vrouwen die hun man na hun vijfendertigste leerden kennen, of geen man hebben, en die nu al jaren bezig zijn met die ene wens. (Geen man die naar ze omkijkt zolang ze met het woord kinderwens rondlopen.)
Internetdaten en kruidenthee
Toen ik aan dit stuk begon, heb ik een lijst gemaakt van vriendinnen, vrouwen die ik doorgaans vaker dan een keer per maand op zuiver vriendschappelijke basis spreek en die rond hun vijfendertigste aan kinderen begonnen.
Tien zijn het er.
Drie ervan hebben geen moeite gehad met zwanger raken. Met zeven is &#8216;iets&#8217;.
Van die zeven heeft er één een kind van een one night stand, één helemaal geen kind want geen partner, en één twijfelt nog of ze met haar drukke baan op haar veertigste een tweede kind aan kan. De overige vier van die zeven hebben een medische vruchtbaarheidsgeschiedenis, waarvan twee dramatisch. Jaren van spanning, internetdaten, inwendige onderzoeken, second opinions of Chinese kruidenthee hebben ze erop zitten: gaat het nog lukken? En een hele stoet aan miskramen.
Dat is het slagveld van ons vruchtbaarheidsprobleem, dat zich verborgen houdt voor de cijfers. De vrouw die na haar vijfendertigste aan kinderen begint, eindigt meestal niet &#8216;ongewild kinderloos&#8217;. Als Rachida Dati zonder kinderen was gebleven, had niemand erover nagedacht. Natúúrlijk heeft die geen kinderen. Ze heeft een drukke baan en geen partner &#8211; een rasechte carrièrevrouw. Als Madonna niet meer kinderen dan Lourdes, haar oudste dochter, had gekregen? Niets aan de hand, ze heeft ook nog haar adoptiekindjes. Nicole Kidman? Die had al twee adoptiekinderen, die was klaar. En die arme Elisabeth Edwards had dan een zoon verloren, maar ze was niet een vrouw met een onvervulde kinderwens. Juist het feit dat deze vrouwen die kinderen wél krijgen, springt ons in het oog; daarachter is een hele groep vrouwen die met dezelfde dobbelsteen meespelen &#8211; de een met wat meer kunstmatige hormonen dan de ander &#8211; en die nooit een zes gooien, of minder vaak dan ze zouden willen. In veel gevallen blijft dat kind dat zo gemist wordt onzichtbaar. Misschien had Madonna heel graag nog een derde, eigen kind gewild en ging ze daarom zo wanhopig aan dat jochie uit Malawi trekken. Misschien is zelfs Madonna getroffen door het lot.
Epidemie
Soms ben ik kwaad dat ik in deze tijd, in de grote stad, onder hoogopgeleiden leef, want niet iedereen krijgt te maken met deze ellende, gelukkig. Het overgrote deel van onze bevolking sticht gewoon op tijd een gezin, of heeft mazzel dat het na haar vijfendertigste gewoon lukt. Maar de Europese vrouw &#8211; hoog- en laagopgeleid &#8211; is hard op weg het eerste kind massaal uit te stellen tot na die leeftijd. Dat is de standaard aan het worden. De omvang van dat probleem kan gerust een epidemie worden genoemd.
Ik was graag eerder aan kinderen begonnen. Mijn relationele omstandigheden waren nu eenmaal zo dat dit niet kon. Zodra ik mijn man leerde kennen, zijn we een kind gaan maken. We hoefden niet eerst nog een stapje hoger in onze carrière, de verbouwing af te hebben, of nog een maand naar Nepal. Daarom heb ik een hekel aan dat woord, &#8216;uitstelouderschap&#8217;, ook al klopt het natuurlijk wel. Toen ik zevenentwintig was, was ik al aan het uitstellen, maar dat realiseerde ik me niet. Daarna kon ik niets anders doen dan wachten op een leuke man, en dan zo snel mogelijk beginnen.
Dat heb ik gedaan, en nu ligt mijn lot in de handen van een dokter, die een dobbelsteen werpt, slechts een keer per maand, tergend langzaam.

Het drama van het onverwekte kind

Dilemma’s rond het invriezen van eicellen

Kind uit de koelkast

Zorgen dat je raak schiet

Reportage: Andermans embryo

Andermans embryo

Toptalenten in Nederland
Pensioenen
Ralph Koijen
Lans Bovenberg, expert met internationale bekendheid op het gebied van vergrijzing en directeur van Netspar, over econoom Ralph Koijen: &#8216;Pensioenen en verzekeringen &#8211; niemand weet het, maar dat is een van de terreinen waarin Nederland wereldleider is. Denk aan bedrijven als ING en Fortis. En aan onze goedgevulde pensioenfondsen. Ralph Koijen levert daar een essentiële bijdrage aan.
Zo jong als hij is, heeft hij zich verdiept in twee aspecten van de vergrijzing die nu hot issues zijn. Zijn specialisme is beleggen op de lange termijn: hoe kunnen pensioenfondsen zich indekken tegen inflatie? Verder houdt hij zich bezig met de voor- en nadelen van collectieve pensioenfondsen. En hoe kan meer keuzevrijheid binnen die fondsen eruitzien?
Hij hielp het ABP bij het vaststellen van zijn langetermijnvisie. Zo zorgt hij ervoor dat ons pensioen gelijke tred houdt met de inflatie. Het ABP kondigde deze maand aan minder op de beurs te beleggen en meer in private equity. Door zijn aanwezigheid bij ABP heeft Ralph daar zijn steentje aan bijgedragen.
Nu zit hij voor een jaar in de Verenigde Staten om zich te ontwikkelen en te verbreden. Dat is het walhalla van de economische wetenschap. Hij werkt er samen met de beste mensen op zijn gebied, is er een enorm netwerk aan het opbouwen.
Ralph is goed in drie dingen: hij weet wat er speelt in de wetenschap, kent zijn vak uit de praktijk én hij is ondernemend. Die combinatie noem ik de gouden driehoek. Een
bèta die dat allemaal in zich heeft, daar is een ernstig tekort aan.&#8217;
RALPH KOIJEN LEEFTIJD 25 | STUDEERDE AAN Universiteit Tilburg, financiële econometrie | VAN/TOT 1999-2003 | WERKZAAM ALS Ph.D. student (aio) | ADVIESFUNCTIE ABP
Water
Bas Jonkman
Marcel Stive, hoogleraar Kustwater­bouwkunde, wetenschappelijk directeur van het Water Research Centre Delft en lid van het Expertise Netwerk Waterkeringen, over waterbouwkundige Bas Jonkman: &#8216;Hoeveel mensen verdrinken er bij een overstroming? Dat is kort gezegd waar Bas Jonkman in is afgestudeerd en nu op promoveert.
Jonkman heeft net zijn proefschrift ingeleverd. Hij geeft belangrijke informatie op grond waarvan nu beleid wordt gemaakt. Wat zijn de gevolgen en risico&#8217;s van overstromingen? Welke maatregelen kunnen we nemen om deze te reduceren? Het zijn belangrijke vragen, gegeven het feit dat we verwachten dat het in de toekomst vaker zal misgaan. Ze zijn ook steeds relevanter nu de overheid overweegt niet meer te investeren in het verhogen van dijken, maar evacueren als optie te nemen. Dan moet ze wel eerst de risico&#8217;s kunnen inschatten. Jonkmans model wordt nu meegenomen in die overweging. Voor zijn onderzoek dook hij in de archieven van de watersnoodramp in 1953, toen in Zeeland achttienhonderd mensen verdronken. In 2005 reisde hij naar New Orleans om daar data te verzamelen. Voor New Orleans was evacuatie zeer effectief, maar in de Nederlandse situatie is evacuatie van kustgebieden gedoemd te mislukken.
Een hurricane zie je dagen van tevoren aankomen. Je kunt dan goed waarschuwen. Een dijkdoorbraak in Nederland verloopt waarschijnlijk anders. Het is dagen slecht weer, en niet zeker of er een overstroming zal komen. Als die dijk inderdaad doorbreekt, hebben mensen 24 uur om te evacueren. Dat is heel kort.
Wat doe je als je hoort dat je je uit de voeten moet maken? Je rijdt eerst naar huis om je dierbaren op te halen en dan vertrek je. Dat veroorzaakt gigantische files. Er komen allerlei sociologische en psychologische factoren bij kijken. Ook die onderzocht Jonkman.
In de wetenschap hebben veel mensen moeite met breed denken. Het is vaak mierenneuken. Deze jongen heeft de eruditie om breed te kunnen kijken, over de grenzen van de wetenschappen heen. Dat maakt hem bijzonder.&#8217;
BAS JONKMAN LEEFTIJD 29 | STUDEERDE AAN TU Delft | VAN/TOT 1995-2001 | PROMOTIE 2002-2007, proefschrift: &#8216;Loss of life estimation in flood risk assessment&#8217;, onderzoek naar slachtoffers ten gevolge van overstromingen | WERKZAAM ALS Specialist Veiligheid Hoogwater, bij Rijkswaterstaat
Duurzaamheid
Nicole van Dam
Louise Vet, professor in evolutionaire ecologie en directeur van het Neder­lands Instituut voor ecologie (NIOO-KNAW), over chemisch ecoloog Nicole van Dam: &#8216;Planten zijn niet alleen de longen van onze aarde, ze zijn ons belangrijkste voedsel. Tegen insecten en andere organismen die hen bedreigen, brengen ze chemische verdediging in stelling: ze produceren de meest toxische stoffen op aarde om hun belagers van het lijf te houden en, als ze worden aangevallen, bovendien aantrekkelijke geurstoffen die de vijanden van hun vijanden aantrekken. Er zijn in de natuur daardoor weinig problemen met insectenplagen. Wel in de landbouw, waar we meestal minder resistente planten gebruiken, die door de kwekers vooral zijn veredeld op productieverhoging of op mooi, groot of lekker. Een insectenplaag gaan we dan te lijf met chemische bestrijdingsmiddelen, met alle nadelen voor mens en natuur. In 2000 heeft het NIOO-KNAW een nieuwe groep gestart om de nog onbekende interactie tussen het boven- en ondergrondse voedselweb te onderzoeken en vooral de rol die de verdediging van planten hierbij speelt. We lopen hiermee voorop in de wereld. Nicole van Dam is als vooraanstaand chemisch ecoloog een spil in dit onderzoek. Ze was de eerste chemisch ecoloog die de effecten van ondergrondse vraat op bovengrondse voedselketens nauwkeurig in kaart heeft gebracht; nu volgen anderen en is het belang ervan breed doorgedrongen. Kennis over de koppeling van ondergrondse en bovengrondse ecologische processen is óók van belang voor natuurontwikkeling en natuurbehoud. En om, bijvoorbeeld, de ecologische risico&#8217;s van genetisch gemodificeerde planten te bepalen, een risico dat nog nooit in de bodem is onderzocht.
Voor haar onderzoek ontving Nicole van Dam een prestigieuze VIDI-beurs van NWO. Haar publicaties worden internationaal gretig ontvangen en goed geciteerd, en ze is een geliefd en enthousiast spreker op internationale congressen. Ze is een internationale topper op haar vakgebied.&#8217;
NICOLE VAN DAM LEEFTIJD 41 | STUDEERDE AAN Universiteit Wageningen | VAN/TOT 1984-1990 | POST-DOCTORAAL ONDERZOEK Universiteit Leiden (1994-1995), University of California Riverside (1995-1997), Max Planck Instituut voor Chemische Ecologie, Jena (1997-2000), NIOO-KNAW (2000-2003) | PROMOTIE 1990-1995, Universiteit Leiden | Proefschrift &#8216;Production, distribution, and function of secondary metabolites&#8217; | WERKZAAM ALS Research scientist (sinds 2005 Senior Research Scientist) bij het NIOO-KNAW
Ruimtevaart
Marco Beijersbergen
Johan Bleeker, hoogleraar Ruimte­on­­der­­­zoek aan de Universiteit van Utrecht en tot eind 2003 directeur van SRON (het Nederlandse Instituut voor Ruim­te­onderzoek), over Marco Beijers­bergen: &#8216;Ik heb hem in 1997 voor het eerst ontmoet in zijn rol als technisch-wetenschappelijk consultant bij ESTeC tijdens de bouw van een grote Europese röntgen-ruimtelescoop. Marco was toen een jonge postdoc en viel niet alleen op door zijn grondige fysische kennis van instrumentele concepten, maar ook door zijn belangstelling voor nieuwe technologie. Zijn drive was toen al duidelijk: een optimale synthese tot stand brengen tussen wetenschap en innovatieve technologie. De ontwikkeling van fysische instrumentatie voor de ruimtevaart (zijn leeropdracht als bijzonder hoogleraar aan de Universiteit Leiden) is daarvoor de ultieme uitdaging. Marco&#8217;s ondernemingsgeest en eigen visie resulteerden, onvermijdelijk, in het opzetten van een eigen bedrijf, cosine Holding, hij wilde geen &#8220;pareltje&#8221; blijven in de kroon van een of ander consultancybureau. Marco vormt de spil van alle activiteiten: acquisitie, organisatie, meewerkend voorman en coach, inhoudelijk klankbord. Een opmerkelijke combinatie van affiniteit met wetenschap, toptechnologie en ondernemerschap. Cosine voert hoofdzakelijk onderzoeks- en ontwikkelingsopdrachten uit voor Europese ruimtevaartprojecten van ESA. Daarin vormt het een brug tussen de wetenschap en bedrijven die zijn gespecialiseerd in technologie en engineering. Het bedrijf ontwikkelt, simuleert en test optica voor ruimtetelescopen en speelt een centrale rol in de ontwikkeling van revolutionaire nieuwe technieken voor het maken van scherpe afbeeldingen in röntgenlicht. Het doorontwikkelen van deze techniek kan op korte termijn leiden tot de mogelijkheid om ruimtetelescopen te bouwen die, met hetzelfde gewicht, meer dan tienmaal het lichtverzamelend oppervlak hebben en veel scherper röntgenbeelden maken dan tot nu toe mogelijk leek.&#8217;
MARCO BEIJERSBERGEN LEEFTIJD 38 | STUDEERDE AAN Universiteit Delft (1987-1988, propaedeuse Technische Natuurkunde), Universiteit Leiden (1988-1991, doctoraal Experimentele Natuurkunde) | PROMOTIE 1991-1996, Universiteit Leiden, proefschrift &#8216;Phase singularities in optical beams&#8217; | WERKZAAM ALS Directeur-eigenaar van cosine Science &#038; Computing BV en cosine Research BV (sinds 2000) en bijzonder hoogleraar Fysica van Ruimtevaartinstrumentatie aan de Universiteit Leiden (sinds 2005) | MEDEUITVINDER VAN silicium gaatjeslenzen voor röntgenstraling (2001)
Hightech systemen
Dave Blank
Frans van Vught, ex-rector en bestuursvoorzitter Universiteit Twente, thans topadviseur Europese Commissie en lid van het Innovatieplatform, over nanotechnoloog Dave Blank: &#8216;De combinatie van nanotechnologie en materiaalwetenschappen is een van de aantrekkelijkste en meest innovatieve vakgebieden in de hightech sector. Daar wordt bijvoorbeeld gewerkt aan stoffen met ingebouwd geheugen: denk maar aan een overhemd dat de drager automatisch zijn medicijnen toedient. Dat is allemaal niet zo heel ver weg. Daves grootste verdienste is dat hij materialen heeft voorzien van een compleet nieuwe wetenschappelijke benutting, waardoor dit soort futuristische toepassingen mogelijk worden.
Met het MESA+ instituut behoort Neder­land internationaal tot de top vijf op het gebied van de nanotechnologie. Als weten­schap­pelijk directeur van het instituut neemt Dave dus een belangrijke positie in. Hij is bij uitstek iemand die de koppeling tussen fundamenteel academisch onderzoek en praktische toepassingen kan maken. Hij is begonnen op de LTS en is via de MTS en de HTS opgeklommen, gepromoveerd en uiteindelijk hoogleraar geworden. Die motivatie om het allerhoogste te bereiken, vind ik prachtig.
In Nederland is een tekort aan technisch opgeleiden, dus we moeten heel veel doen om te zorgen dat de generatie hierna internationaal ook kan meedoen. Dave heeft de motivatie om anderen daarbij te betrekken; hij is erg begaan met onderwijs, met leerlingen en studenten. Hij is niet voor niks hoofdredacteur van www.natuurkunde.nl, hij heeft aan de wieg gestaan van de nieuwe bacheloropleiding Advanced Technology aan de Universiteit Twente en is lid van de adviesraad van het ROC van Twente. Dave heeft een groot hart voor de toekomst.&#8217;
DAVE BLANK LEEFTIJD 54 | STUDEERDE AAN HTS Enschede | VAN/TOT 1972-1976 | PROMOTIE 1987-1991, Universiteit Twente, proefschrift over hoge temperatuur supergeleidende dunne lagen | WERKZAAM ALS hoogleraar anorganische materiaalkunde, faculteit Technische Natuurwetenschappen, Universiteit Twente | NU wetenschappelijk Directeur MESA+ Instituut voor Nanotechnologie
Creatieve industrie
Arjan Brussee
Erwin van der Zande, hoofdredacteur van techlifestyle magazine Bright, over Arjan Brussee: &#8216;Nederland is echt een kikkerlandje als het gaat om games. Arjan is onze rots in de branding. Hij werkt nu aan Killzone 3 voor de Playstation 3 spelcomputer die in maart op de markt komt. Het budget daarvan is hoger dan dat voor de film Zwart­boek. Twee jaar geleden kwamen hij en zijn team met zijn grootste klapper: het actiespel Killzone voor de Playstation 2.
Daar zijn wereldwijd twee miljoen exemplaren van verkocht. Dan tel je mee. Brussee was op het juiste moment op de juiste plaats. Zijn doorbraak was in 1994 met platformspel Jazz Jackrabbit. Hij richtte Orange Games op, dat in 2000 opging in Lost Boys Games. Twee jaar later werd het Guerrilla, dat eind 2005 onderdeel werd van Sony en exclusief titels voor het Playstation-platform ontwikkelt. Hij heeft een talent voor games, maar ook zakelijk inzicht. Er lijkt soms een minderwaardigheidscomplex te bestaan als het om grote mediaproducties gaat: we wachten wel wat er uit de VS of Japan komt. Maar dat hoeft helemaal niet. Big Brother is een succesvol exportproduct. Een vriendensite als Hyves is ook populair in Brazilië. En in Nederland kunnen we dus ook een gamehit maken. Aan Killzone 3 werken nu honderdtwintig mensen van over de hele wereld in Amsterdam. Je hoeft niet groot te zijn om iets groots te maken. Je moet geloven in eigen kunnen. Voor mij is Arjan een inspirerend voorbeeld.&#8217;
ARJAN BRUSSEE LEEFTIJD 34 | EERSTE GAME 1994, &#8216;Jazz Jackrabbit&#8217; | EIGEN BEDRIJF 2002, Guerrilla | GROOTSTE GAME 2004, &#8216;Killzone&#8217; | OVERNAME 2005, gekocht door Sony | NU BEZIG MET &#8216;Killzone 3&#8217;
Life sciences
Menno de Jong
Jaap Goudsmit, hoogleraar armoede-gerelateerde infectieziekten AMC en wetenschappelijk directeur Crucell Holland BV, over Menno de Jong: &#8216;Talentvol zijn is een etiket dat op iemand wordt geplakt. In een land als het onze brengt dat risico&#8217;s met zich mee. De wereld om de talentvolle heen ontleent aan het etiket alleen al het gevoel dat het etiket zelf indirect betekent dat de anderen tot de vermaledijde massa der minder getalenteerden behoren. Kritiek op de uitverkorenen is makkelijk omdat ze hun uitverkiezing nog zullen moeten meemaken. De schoonheid van de loopbaan van de talentvolle is alleen achteraf te meten. De meesten zullen het niet waarmaken, een enkeling wel.
Daarom heb ik iemand uitgekozen die het nu, zo&#8217;n tien jaar na zijn promotie, lijkt waar te maken. Dat is Menno de Jong. Hij is gepromoveerd op het AMC op een proefschrift over het falen van aids-behandeling. Menno is arts en medisch microbioloog. Hij is weggegaan uit het AMC om in Vietnam te gaan werken en precies op dat moment brak de storm van vogelgriep los. Hij was op de goede plaats op het goede moment, een eigenschap die de talentvolle toevalt, maar niet bij toeval. Een talent beschikt over serendipiteit, gedefinieerd volgens Merton &#038; Barber als &#8220;de gelukkige combinatie van wijsheid en geluk waarbij iets niet geheel per ongeluk wordt ontdekt&#8221;.
Menno publiceerde in de laatste twee jaren vanuit Vietnam drie artikelen in het beste medische tijdschrift van de Verenigde Staten, The New England Journal of Medicine, en één in Nature Medicine, het beste van Europa. Elk van die artikelen is een mijlpaal in het onderzoek naar vogelgriep, waarbij Menno ingenieus gebruikmaakte van de technieken die hij had geleerd en toegepast tijdens zijn aids-onderzoek. Nederland kan er trots op zijn zo&#8217;n talent te hebben voortgebracht.&#8217;
MENNO DE JONG LEEFTIJD 43 | STUDEERDE AAN Universiteit van Amsterdam | VAN/TOT 1982-1996 | PROMOTIE 1990-1996 AMC Amsterdam, proefschrift over medicijngebruik bij hiv-1 infecties | SPECIALISATIE 1996-2000 microbiologie | WERKZAAM ALS 2000-2003 Arts-microbioloog, LUMC Leiden/AMC Amsterdam | NU Hoofd virologie-lab, Hospital for Tropical Diseases Ho Chi Minh City (Vietnam)
Voeding
Rob van Dam
Martijn Katan, hoogleraar voedings­leer aan de Vrije Universiteit Amster­dam, over Rob van Dam: &#8216;Door de toenemende vetzucht, massaal, wereldwijd, neemt ook diabetes snel toe. Het gaat om zulke grote aantallen mensen, dat er nooit genoeg geld zal zijn om de lichamelijke gevolgen daarvan op te vangen. We moeten dus voorkomen dat mensen dik worden. En als ze dik worden, onderzoeken hoe je dan toch diabetes kunt voorkomen.
Rob van Dam is daarmee bezig. Hij heeft een gedeelde aanstelling aan de Vrije Universiteit in Amsterdam en aan Harvard University in Boston; de kern van zijn onderzoek is de vraag hoe je kunt voorkomen dat mensen diabetes krijgen.
Ik vind hem vooral bijzonder vanwege de manier waarop hij aan zijn onderzoeken werkt. Voor onderzoek op het gebied van voeding en gezondheid moet je de materie van verschillende kanten attaqueren. Van Dam doet dat. Hij was student in Wageningen toen ik daar werkte en ik heb hem aanbevolen bij mijn collega in Harvard voor een stage. Die waren zo tevreden dat ze hem hebben gehouden. Van huis uit is Rob van Dam epidemioloog. Maar hij gaat niet alleen achter de computer zitten, hij doet ook experimenten en genetische studies. Die breedheid heb je nodig in een toegepast vak als voeding.
Hij heeft nu al een publicatierecord waar een ouder iemand jaloers op kan zijn. Of hij bij de diabetes blijft, weet ik niet. Maar er is zat te ontdekken als je aanpakt en je gelooft niet zonder meer wat anderen zeggen. Met die instelling kan hij ver komen.&#8217;
ROB VAN DAM LEEFTIJD 31 | STUDEERDE AAN Universiteit Wageningen (Voeding en Gezondheid) | VAN/TOT 1993-1998 | PROMOTIE 1998-2003, onderzoek uitgevoerd bij het RIVM en de Harvard School of Public Health, promotie bij de faculteit geneeskunde, VU Amsterdam; proefschrift: &#8216;Diet, physical activity, genetic susceptibility, and risk for type 2 diabetes&#8217; | WERKZAAM ALS Onderzoeker Diabetes Epidemiologie, RIVM | NU Universitair Docent, Instituut voor Gezondheids­wetenschappen, VU Amsterdam (sinds 2002), Research Scientist, Department of Nutrition, Harvard School of Public Health (sinds 2005), Assistant Professor, Channing Laboratory, Harvard Medical School and Brigham and Women&#8217;s Hospital (sinds 2006)

Hidde van den Brink

Juliette Berkhout

Boven het maaiveld; SPECIAL KENNISKAPITAAL

Tussen schoolplein en schuldgevoel

<div class="wpg-element paragraph">
Redacteur
Barbara van Erp (1969) werkt sinds 1999 als redacteur bij Vrij Nederland. De eerste jaren als eindredacteur en redacteur cultuur. Tegenwoordig schrijft ze reportages over het milieu, technologie en geld. Voordat ze bij VN kwam werken was Van Erp oprichter van Update, een blad voor dj’s over de housescene. Daarna werkte ze als eindredacteur bij het net opgerichte ‘cyberfilosofische’ blad Blvd.
Lees van Barbara van Erp:
</div>

De redactie

Over Barbara van Erp

International Documentary Festival Amsterdam 2006
When the Levees Broke
Spike Lee maakte een vier uur durend epos over Katrina, de orkaan die begon als een natuurramp, maar een humanitaire ramp werd door falen van de Amerikaanse politiek. Lee stapelt schandaal op schandaal. De ‘dijken’ die de stad, op een van de meest orkaanrijke lokaties van de wereld, moesten beschermen tegen de zee bestonden uit een rij betonnen stukken muur, bijeengehouden door rubberen banden. Ze waren niet gefundeerd, ze leken eigenlijk meer op een schutting dan op een dijk. Om een écht brede dijk met zware voet te bouwen, legt een ingenieur uit, moest de grond eronder aangekocht worden. Dat vond de overheid te duur. Dus bouwden ze dit betonnen wandje, meer is het echt niet. Schokkend. Zeker wanneer we Amerikaanse ingenieurs op studiereis naar Nederland tegen onze imposante stormvloedkering zien opkijken. En dan het langzame op gang komen van de hulp aan de mensen in de Super Dome, we hebben het allemaal op tv gezien, maar de derdewereldsfeer die in deze film naar voren komt is ademstokkend. Talking heads, gelardeerd met archiefbeelden, echt schokkend, van lijken, weggespoelde huizen en fijne Spike Lee-achtige momenten met boze rappers. Een jaar na de ramp is de wanhoop van de mensen nog groot. De verzekering betaalde niet uit. Het noodfonds van de VS komt heel langzaam op gang. Families zijn uit elkaar gerukt, een nieuwe diaspora voor deze mensen met een slavenverleden. Ze wonen in trailers – of wachten nog op een trailer. De complottheorie dat de stad van haar arme, zwarte inwoners af wil, wordt niet helemaal waargemaakt, maar als een man aan het einde van de film roept: ‘Iemand zou hier toch voor naar de gevangenis moeten gaan’, dan kun je als kijker niets anders dan hem hartstochtelijk gelijk geven.

De beste films van IDFA; IDFA SPECIAL 2006

Andrew Jenks, Room 335
Andrew Jenks
90 minuten
Ziet de dood er zo uit? Een bejaarde vrouw, fragiel en broos, die op een brancard het bejaardentehuis uit wordt gereden? In de ogen van Andrew Jenks wel. Hij is negentien en heeft zich voor een maand op laten nemen in een bejaardentehuis. Hij eet met ze, wandelt met ze, kijkt elke avond Jeopardy met ze. Hij stelt vragen waarvan hij denkt dat iedereen er het antwoord op wil weten: hebben ze nog seks? Zijn ze gelukkig? Eenzaam? Gevaarlijke stuff, die makkelijk ontspoort. Maar Jenks is een leuke jongen, hij daagt ze uit, lacht met ze, zet ze een héél klein beetje voor schut. Het is prachtig om te zien hoe makkelijk deze mensen tot leven te brengen zijn.
Ghosts of Cité Soleil
Asger Leth
86 minuten
Cité Soleil is een buurt in de Haïtiaanse hoofdstad Port-au-Prince, volgens de Verenigde Naties de gevaarlijkste wijk van de wereld. Deze film is een waanzinnige oorlogsclip, van de downfall van president Aristide tot nu, gelardeerd met keiharde Haïtiaanse hiphop. Twee hoofdpersonen, broers, beiden bendeleiders in het getto. Ze hebben soldaten, zijn goed bewapend, en staan achter Aristide, de president die een einde zou maken aan de ellende en armoede op Haïti, maar die zich steeds meer tegen het volk keert. Een van de broers is zanger-rapper, hij noemt zich 2Pac. Uit zijn open jeep klinken de raps van die vermoorde Amerikaanse hiphopper. De andere broer, Bily, wordt anti Aristide. En dan is er nog een knappe Franse hulpverleenster die een wig drijft tussen de broers. Je weet niet wat je ziet.
Hearts
Øyvind Sandberg
62 minuten
Twee mannen met downsyndroom wonen samen. Een ervan heeft een lief vriendinnetje. Ze kan nooit onthouden welke dag het is en heeft daarom voor elke dag een andere kleur kleding. Zijn moeder vindt het maar niks dat hij met het meisje is. Om wat bij te verdienen verzamelt het meisje statiegeldflessen, haar vriend helpt haar altijd. De moeder vindt dat beneden zijn stand. Toch vraagt hij het meisje ten huwelijk in een te lieve scène waarin hij op zijn knieën gaat. Een crisisje in de relatie wordt gelijmd door de andere man met down. Feel good van jewelste.
Heavy Metal Junior
Chris Waitt
24 minuten
Ooit die film over Metallica gezien? Waarin de rockband in therapie gaat en een nieuwe plaat maakt? Dit is die film in vijftien minuten, met als bandleden piepjonge tieners die door een vader worden opgehitst om tot grote hoogten te komen. We volgen de band tijdens audities voor een nieuwe bassist, hoe ze van coverband gaan naar een eigen repertoire en uiteindelijk de grande finale: een echt optreden.
The Planet
Johan Söderberg, Michael Stenberg &#038; Linus Torell
84 minuten
Het is druk op aarde, en dat komt door ons. Wij, met onze tomeloze ambitie, dadendrang en hebzucht, maken alles kapot. Dieren, planten, zuurstof, water, andere mensen en zo verder. Je weet het allemaal, van de ozonlaag en de klimaatverandering, maar de makers van deze Zweedse documentaire doen je toch achteroverslaan van verbazing met hun harde, ontroerende en onthullende beelden. Van gletsjer naar regenwoud, van Paaseiland naar razendsnel uit de grond schietende steden in communistisch China, de westerse dumpmarkt in Lagos, de van vervuilde lucht hoestende inuit op de poolvlaktes van Groenland. En passant knuffelen we een twintigjarige chimp in een landelijk Keniaas villawijkje. Iedereen om ons heen gaat dood, maar de mensheid groeit en graait voort, zonder op of om te kijken.
The Prisoner or: How I Planned to Kill Tony Blair
Petra Epperlein &#038; Michael Tucker
54 minuten
‘Shut up!’ gilt de Amerikaanse soldaat naar de Irakees. De man zit geknield en geboeid in zijn achtertuin. Er gaapt een kloof van onbegrip tussen de onbeschofte militair en de beschaafd ogende Irakees die zegt journalist te zijn. Twee jaar later vertelt Yunnis Abbas zijn verhaal voor de camera. Hij was cameraman voor de BBC toen hij gearresteerd werd en uiteindelijk in Abu Ghraib belandde wegens deelname aan een ‘terroristische cel’. ‘Shut up, son of a bitch, your mother is fuck woman,’ vat hij de onbeschoftheid van zijn ondervragers samen. Uiteindelijk beschuldigden ze hem van het plannen van een moordaanslag op Tony Blair. Zijn reactie: ‘This is very funny.’ Na negen maanden in het smerige stinkhol wordt hij plotseling vrijgelaten. Nu zit er woede in zijn ogen. ‘Ik ben geen terrorist,’ zegt hij. ‘Maar als ik Tony Blair tegenkom, snijd ik zijn strot open.’
Tender’s Heat – Wild Wild Beach
Alexander Rastorguev
127 minuten
‘Russische Tokkies’ stond er op de post-it die op het dvd-hoesje was geplakt. Dan denken wij aan dikke lijven, drank, vet eten, sigaretten en schaamteloos voyeurisme. Alleen de expliciete seks in Wild Wild Beach was een verrassing. Wat een krankzinnige film! Russen vieren vakantie aan de Zwarte Zee. Geen reclame voor alcohol en nog minder voor de menselijke soort, in het bijzonder de Russische. Ze zuipen, neuken en huilen in kleine rottentjes, in busjes, onder tentzeil, op reddingsboten. Ondertussen reist een van hen naar Kalmukkië om een kameeltje te kopen, waarmee hij aan de stranden geld hoopt te verdienen door toeristen erop te fotograferen. De film duurt veel te lang, maar loop weg na negentig minuten en je ziet een magnifiek portret van de Rus. Of blijf nog éven hangen voor de bruiloft van de dwerg.
TV Junkie
Michael Cain &#038; Matt Radecki
104 minuten
Rick Kirkham is televisiepresentator en daredevil. Hij laat zich als levende kogel door de lucht schieten, vliegt met motoren over schansen en laat zich in brand steken. Vanaf zijn jongensjaren filmt hij zijn leven. En gaat daarin ver. In deze montage van anderhalf uur leven we een paar jaar mee met hem en zijn gezin. We zien hoe hij zijn vriendin ten huwelijk vraagt, hoe ze hun eerste kind krijgen, hun tweede, hoe ze ruzie maken. Hij leidt een gespleten leven. Een paar keer per maand is hij in zijn patserige nieuwbouwhuis in Dallas, als hij aan het werk is, zit hij in zijn vrijgezellenflat in New York en L.A. Daar gebruikt hij coke en crack, en wendt zich dan tot zijn camera. Hij raakt aan lager wal, heeft geen geld meer, zijn vrouw belt regelmatig de politie. Dat alles op tape, geknipt tot een goed lopend verhaal. Bizar.
The Monastery – Mr. Vig &#038; The Nun
Pernille Rose Grønkjær
84 minuten
Oude idealist uit het Deense Odense wil zijn droom waarmaken: een klooster met nonnen in het oude kasteel ter plaatse. De patriarch van Moskou stuurt Russische nonnen om de ruïne te bekijken en te beslissen wat wel en niet kan. De Russische dames weten van wanten. Ze werken hard, ruimen alles op, maken schoon, spreken de kluizenaar hard toe en verwennen hem daarna met lekker eten. Als de dames eenmaal in Denemarken zijn verschenen, loopt de film op rolletjes. Zij dulden geen tegenspraak en hebben altijd gelijk. De idealist verkruimelt tot een klagende zeurpiet die zich terugtrekt in een hoekje van zijn kasteel.
When Adnan Comes Home
Andrew Berends
74 minuten
De zeventienjarige Adnan uit Bagdad wordt gearresteerd als hij een stuk kabel steelt. Twee van zijn celgenoten stichten brand. Adnans hoofd en handen raken afschuwelijk verbrand. Hij krijgt geen verzorging. Eindelijk mag hij geopereerd worden. Hij is dan al een etterend wrak dat zijn vingers niet meer kan strekken. De vernederende tochten die ouders, broers en familie moeten maken om hem op de operatietafel te krijgen, nog afgezien van de medicijnen die ze moeten kopen, de benodigde omkoping voor een zakje bloed, het is de hel. Ondertussen krijgen we een portret van de familie waarin met name de strenge en uitermate hardhandige vader de baas is. Onthutsend en onthullend, veel met verborgen camera opgenomen. Voor sterke magen.
Souvenirs
Shahar Cohen &#038; Halil Efrat
75 minuten
De Israeliër Sleiman (82) heeft twee zonen: een alleenstaande chassidische fanaticus van veertig en een bum van achtendertig die net gedumpt is door zijn vriendin. De kans op kleinkinderen is voorlopig nogal klein. Misschien dat zijn verleden nog een oplossing biedt? Na de Tweede Wereldoorlog was hij een jaar in Nederland gestationeerd. ‘De meiden waren gék op ons,’ vertelt hij zijn zoon (de bum, die ook filmmaker is). Samen reizen ze naar Nederland op zoek naar de oude liefdes van de vader. Zou er misschien een kind zijn? Een lieve film, met twee schattige hoofdpersonen, die een beetje een hype was, maar die eigenlijk nergens over gaat en niet bijzonder goed gemaakt is.
Meer recensies op www.vn.nl

Ingrid Harms

Vrij Nederland selectie van IDFA-films Zien!I; IDFA SPECIAL 2006

Ghosts / Nick Broomfield
Spijt heeft Ai Qin. Spijt dat ze haar familie in China achterliet en naar Engeland vertrok. Spijt dat ze geld leende van een mensensmokkelaar. Spijt dat ze haar zoontje Bebe nooit meer ziet. Spijt dat ze niets meer terug kan draaien.
Het enige wat ze in haar wanhoop nog kon verzinnen om met haar zoontje in leven te blijven, was garnalenkoekjes bakken. Dagenlang stond ze op London Bridge om de koekjes te verkopen, maar niemand kocht er één. Zo ziet de wanhoop van het illegalen­bestaan eruit.
Nick Broomfield maakte een film over mensen die onze supermarkten bevoorraden, onze kant-en-klaarmaaltijden bereiden, onze kantoren schoonmaken. Mensen van wie we afhankelijk zijn, maar voor wie we ons niet verantwoordelijk voelen. We staan niet toe dat ze uit de duisternis treden, dat ze bij ons aan tafel komen zitten, dat ze mee-eten uit dezelfde ruif. En als ze in uiterste wanhoop op de brug garnalenkoekjes verkopen, lopen we hen haastig voorbij. Wie wéét wat daar allemaal voor viezigheid in zit?
Nooit meer, denk je, na het zien van deze film. Nooit meer zal ik ze níét zien.
Ai Qin speelt de hoofdrol in Ghosts, de film die Nick Broomfield maakte over een groep Chinezen in Engeland. Hij vond haar tijdens een casting die hij hield onder Chinese illegalen. Het echte leven van Ai Qin lijkt erg op dat van de hoofdpersoon van Ghosts, een vrouw die slachtoffer was van de ramp op Morecambe Bay in februari vorig jaar waarbij vierentwintig Chinezen om het leven kwamen. Broomfield reconstrueerde haar leven niet precies, maar maakte een dwarsdoorsnede van het leven van haar lotgenoten.
En dat leven is erg.
Niet de manier waarop de vierentwintig ongelukkigen aan hun einde kwamen, maakt indruk. De manier waarop ze leefden, is vele malen aangrijpender. Broomfield heeft eerst uitgebreid het illegalenbestaan bestudeerd. Hij werd geholpen door een Guardian-journaliste die de levensverhalen van de Morecambe Bay-slachtoffers beschreef, hun baantjes, hun behuizing, hun afhankelijkheid van de mensensmokkelaars. Broomfield reconstrueerde hun lange reis, van huis naar het verre Europa, door Tibet, Kirgizië, Kazachstan, Rusland, Roemenië en Duitsland. Achter in vrachtwagens zonder zuurstof, een grens in de mist over sluipend. Zes maanden deed de vrouw uit de film erover, van de laatste keer dat ze haar kindje vasthield naar het braakliggende terreintje in Engeland waar ze door hardhandige smokkelaars welkom wordt geheten. ‘Bel je familie maar,’ bijten haar criminele landgenoten haar toe. ‘En zeg ze de rest van het geld te sturen.’
Een koude ontvangst in het land van hun dromen; de eenzaamheid kan beginnen.
‘Immigratie wordt altijd gedomineerd door cijfers,’ zegt Nick Broomfield vanuit zijn kantoor in Londen over de telefoon. ‘Terwijl het in werkelijkheid gaat over emoties. Dát wilde ik tonen.’
Daarom koos hij ervoor niet een echte documentaire te maken, niet met verborgen camera’s te laten zien hoe illegalen reizen, wonen en leven. Hij wilde het vanuit de mens laten zien. En dat kon alleen als hij heel dicht op die mens zou zitten.
Een actrice zou dus niet volstaan. Het moest iemand worden die het leven van een illegaal zelf geleid had. En dat leven moest ze opnieuw gaan leiden voor zijn camera. Het is een beproefde methode sinds Michael Winterbottom In This World maakte, een film waarvoor de regisseur twee vluchtelingen in een kamp in Pakistan naar Engeland liet vluchten en hun reis vastlegde. Broomfield werd bekend met Kurt &#038; Courtney, Heidi Fleiss. Hollywood Madam en Tracking Down Maggie – bijna allemaal films waarin hij zelf de hoofdrol speelt, drammerig op zoek naar een bevestiging van zijn eigen waarheid. Voor Ghosts begaf hij zich voor het eerst op het gebied van de speelfilm.
Voor de hoofdrol liet Broomfield zijn oog in eerste instantie vallen op een moderne Chinese meid. Maar een paar dagen voor de opnamen zouden beginnen, bekende ze van achter haar Chanel-bril dat ze ooit maar één maand in een speelgoedfabriek in Engeland had gewerkt. Onverbiddelijk stuurde Broomfield deze hoofdrolspeelster weer naar huis. Toen herinnerde hij zich van eerdere castings Ai Qin, een verlegen vrouw met een beeldschoon gezicht. Haar levensverhaal was precies wat Broomfield zocht: zeven jaar was ze in Engeland. Eerst illegaal, sinds kort met werkvergunning. Ze kwam hier over land, met een lange reis in een truck samen met twintig anderen. Ze werkte in een kledingfabriek, als schoonmaakster bij een afhaalchinees en nu als serveerster. Ze heeft een zoontje, Bebe, dat in China woont.
Broomfield huurde voor de amateurcast van Ghosts een vervallen arbeidershuisje en liet de lichtman zelfs de kap van de toevallig aanwezige schemerlamp verwijderen, zodat er alleen een kale gloeilamp overbleef. Hij liet Ai Qin en haar medecast, ook Chinese ex-illegalen, gedurende de hele draaiperiode in het huis bivakkeren. Het Big Brother-huis, noemden ze het toen Broomfield al op de eerste ochtend onaangekondigd op de stoep stond. Om zes uur ’s morgens beukte hij op de voordeur en stormde met draaiende camera naar binnen. De lange rij voor de wc in de film is dus echt, en de slaperige hoofden bij het ontbijt ook.
Ook echt zijn de scènes waarin Ai Qin naar huis belt. Broomfield werkte niet met een scenario. Hij had alleen een vage omschrijving van de setting. De grove verhaallijn van de film kwam na een intensieve research­periode van de filmer. De details kwamen van Ai Qin. ‘Zonder haar had ik deze film nooit kunnen maken,’ erkent Broomfield.
Soms zei hij tegen Ai Qin en de cast: praat met elkaar over geldzorgen. Dan deden ze dat, zoals ze dat ook wel eens deden als de camera niet aanstond. Dus als Ai Qin naar huis belt en vraagt of de schuldeisers al langs zijn geweest, voert ze een gesprek dat ze vele malen met haar moeder voerde. Op de achtergrond hoort ze haar zoontje Bebe schreeuwen – allemaal echt. Hij is nog te klein om echt aan de telefoon te komen of zich op te winden over het feit dat zijn moeder aan de lijn hangt. Nog echter zijn de wanhopige tranen van Ai Qin erna.
Ai Qin raakte per ongeluk zwanger toen ze net in Engeland was. De garnalenkoekjes op London Bridge waren haar laatste poging om haar zoontje bij zich te houden. Toen ze radeloos was, bood een kerkgenootschap aan voor hem een enkeltje naar China te betalen. Het was de enige manier om hen beiden voor een afgrijselijke toekomst te behoeden. De mensensmokkelaars zaten Ai Qin en haar familie in China op de hielen. Er moest veel geld verdiend worden voordat ze vrij zou zijn. In Engeland zat haar altijd een toekomst als prostituee (‘massage’) op de hielen. Op het nippertje ontkomt ze eraan door Bebe naar huis te sturen. Maar elke dag denkt Ai Qin nog aan het moment dat ze hem naar de luchthaven bracht. ‘Hij zag er zó gelukkig uit op het vliegveld. Ik had hem niks verteld. Maar ik wist niet of ik hem ooit nog terug zou zien.’
Dat vertelt ze voor de camera van Marc Hoeferlin, een filmstudent die voor Broomfield The Making of Ghosts maakte. De film is een beetje rommelig en begint met een festival waar filmstudent Hoeferlin komt luisteren naar zijn held Nick Broomfield, die er een lezing houdt over zijn aanstaande film Ghosts. Hoeferlin solliciteert er bij wijze van grap naar de klus van The Making of, maar twee weken later gaat de telefoon en kan hij daadwerkelijk beginnen. In de film weet Marc Hoeferlin zijn adoratie voor Broomfield niet te verhullen. De films worden alleen als duopakket vertoond: een eis van filmdiva Broomfield. Erg is dat niet, want wie Ghosts heeft gezien, wil daarna meteen informatie over de wijze waarop de film tot stand is gekomen.
Op het moment dat Ai Qin het interview geeft voor The Making of zit ze midden in de opnamen van Ghosts. Bebe heeft ze al vijf jaar niet gezien. Aan het einde van de draai­periode in Engeland neemt Broomfield haar mee naar China om de beginscène van de film te maken: het vertrek van de hoofdpersoon van Ghosts.
Het échte weerzien met haar familie voor de camera van Hoeferlin is ademstokkend. Bebe laat zich gelaten knuffelen door een vrouw die hij opeens ‘mama’ moet noemen. De zus van Ai Qin en haar moeder huilen minutenlang in haar armen. Haar vader is erg overstuur. Hij had zijn dochter al negen jaar niet gezien.
Drie maanden zou ze thuis blijven, om daarna samen met Bebe weer naar Engeland terug te keren, waar ze volgens Broomfield inmiddels een redelijk gelukkig leven leidt als nanny. Maar voordat ze kon genieten van haar familie moest ze haar eigen vertrek, zeven jaar ervoor, weer voor de camera herbeleven.
We zien Ai Qin in een cafeetje onderhandelen met een mensensmokkelaar die haar een foto van een landgenoot in Engeland laat zien. Hij staat voor een glimmende BMW. ‘Binnen twee jaar verdiend,’ verzekert de man haar. Ze geeft hem wat spaargeld en neemt afscheid van haar familie. Het kostte Ai Qin niet veel moeite om eenmaal in de bus haar tranen de vrije loop te laten: nog maar net was ze terug in China en nu moest ze doen alsof ze wéér zou vertrekken.
Broomfield is alweer bezig met zijn volgende project: een film over de slachting van vijftien Irakezen in Haditha door Amerikaanse mariniers. De film maakt hij volgens hetzelfde recept als Ghosts. Deze keer laat hij betrokkenen de vierentwintig uur nadoen waarin de moordpartij zich voltrok. Het wordt een activistische film, benadrukt Bromfield, net als Ghosts.
Voor de familieleden van de verdronken illegalen richtte hij een fonds op. Zij zitten nog steeds opgezadeld met de schuld aan de mensensmokkelaars: zo’n vijfentwintigduizend dollar per persoon. ‘De Britse regering zou die schuld moeten betalen,’ zegt Broomfield. ‘Het gaat om een relatief klein bedrag van vijfhonderdduizend pond. Maar de regering helpt niet, niemand bekommert zich om deze illegalen, die een deel van onze economie draaiende hielden.’
In Ghosts komt de lokale bevolking er ook niet erg goed van af. De Chinezen worden voortdurend bedrogen en verraden door de Engelsen, die door de illegalen ghosts worden genoemd. Employés van het uitzendbureau houden vierenveertig procent van hun eerste loon in en stoppen het in hun eigen zak. ‘Tax’, is hun korte verklaring. Ai Qin heeft het al eens meegemaakt, en haar medespelers ook. In de film wordt de groep verraden door buren die de politie bellen en hen agressief bejegenen als ze thuiskomen na een onmenselijk lange dag. In The Making of krijgt de crew het ook aan de stok met de buurt, die met grote ogen naar de vreemdelingen in de straat tuurt.
Echt confronterend is The Making of wanneer de filmmakers op locatie in Morecambe Bay dezelfde ongastvrije ontvangst krijgen als de slachtoffers van de ramp. In reconstructies valt te lezen wat de oorzaak was van de verdrinkingsdood van de Chinezen. Ze konden geen werk meer vinden, de slangenkoppen bedreigden hun familie in China, dus besloten ze kokkels te gaan verzamelen langs de vloedlijn. Een gevaarlijke bezigheid vanwege het snel opkomende tij. Als de Engelse kokkelvissers het busje goedkope krachten aan zien komen, verjagen ze die. De Chinezen besluiten terug te komen als het donker is. Precies dát heeft ze de dood in gejaagd, en de vissers weten het.
Toen Broomfield twee jaar later met zijn camera op het strand verscheen, raakten de gemoederen weer verhit. Een groep vissers reed met snelle strandmotoren op de crew in en probeerde die te intimideren, net als destijds bij de slachtoffers. Het was het laatste menselijke contact dat de illegalen hadden voor het water hen deze eenzame dood in dreef. Welkom in Europa.

Een koude ontvangst; IDFA SPECIAL 2006

Dobbelen voor een kind

Directeur van De Balie
Ik heb me altijd heel erg verbonden gevoeld met De Balie, heb er af en toe debatten georganiseerd. Als je een goed plan had, kon je er altijd terecht. Ze hadden zelden geld, maar wel ruimte. Waar heb je dat nog?
De reactie van ’t Barre Land op mijn vertrek was heel bijzonder, net als toen Jacob Derwig vorig jaar vertrok naar Toneelgroep Amsterdam. Ze zullen nooit iemand vastbinden. Als je moet gaan, ga dan. Dat is hun houding. Zeker als je iets gaat doen dat in het verlengde van hun waarde ligt. Ik werkte er sinds 1990, maar er was pas sinds 2001 geld. Ondertussen werkte ik bij ook De Tijd, een Vlaams toneelgezelschap. Ik ging steeds meer buiten de deur doen, dus vertelde ik ze van de zomer dat ik zou gaan. Toen werd ik benaderd door De Balie of ik zou willen solliciteren. Er werd ook een advertentie gezet op de website.
Op 17 januari ga ik beginnen. Ik ga het doen met Dianne Zuidema als zakelijk directeur. Zonder haar zou ik het misschien niet eens hebben gedaan. Het is veel werk, bijna elke avond voorstelling, elke avond op, en drie zalen te vullen. Anil Ramdas heb ik heel even gesproken, toen hij directeur was heb ik een keer een debat bij hem gemaakt over cultuurbeleid, daar was hij heel blij mee, dus ik denk dat ik zijn steun wel heb.
De Balie was er slecht aan toe, er was bijna geen subsidie meer. Het is de afgelopen maanden door Chris Keulemans, Pieter Hilhorst en Felix Rottenberg weer overeind geholpen. Nu ligt er een bijna blanco organisatie die ik helemaal naar wens kan inrichten. Veel programmamakers zijn vertrokken. Dianne en ik hebben onszelf honderd dagen gegeven, dan komen we met een plan. We gaan praten met het personeel en met iedereen die met De Balie meeleeft. Wat ze verwachten van een centrum als De Balie. Wat de rol ervan zou moeten zijn in deze samenleving. De Balie moet een keurmerk worden. Zoals je weet dat de documentaire in Tegenlicht altijd goed is, ongeachte het onderwerp, zo moet ook onze programmering zijn.
Er is een enorme behoefte aan reflectie, nuancering. Bij Buitenhof hoorde ik afgelopen zondag Judith Herzberg over hoe het Israël zal vergaan na Sjaron. Ze zei: “Ik heb wat mensen gebeld, want ik ben hier immers te gast dus ik heb me goed voorbereid, maar ik weet het nog niet. Niemand weet het nog.” Dat was heerlijk om te horen.
Ik mis ruimte voor twijfel in de samenleving, verschillende meningen naast elkaar. Als je nu kijkt naar de politiek, naar Veerman en Bot die niet mogen zeggen wat ze denken, dan denk ik, wat is dat toch voor misverstand dat je niet polyvalent mag zijn?
Wij hebben in De Balie één groot waardevol goed: tijd. Daardoor kunnen wij doen wat kranten en televisie niet kunnen. Grote denkers die een lang verhaal houden – dáár wil ik de ruimte aan geven. In de krant komt het nooit verder dan een interview van hooguit tweeduizend woorden, terwijl ik een jaar kan teren op zo’n uitgebreid gesprek als dat met Rüdiger Safranski in De Groene Amsterdammer. Zulk soort mensen wil ik aan het woord laten, en het publiek wil ik de gelegenheid bieden na afloop vragen te stellen.
Mensen zoeken direct contact in deze gemediatiseerde tijden. Erbij zijn, weten dat het mis kan gaan, dat is spannend. Ik hoef niet elke avond achthonderd stoelen te vullen, ik kan veel risico’s nemen. Kleinschaligheid geeft je vrijheid.
De belangrijkste pijlers van De Balie zijn politiek, multicultuur en economie. Politici zijn niet langer de bespelers van de wereld, de macht ligt in de bestuurskamers, bij wie de energiebronnen beheerst. Politici, media, bedrijfsleven – mensen die daar veel vanaf weten, die wil ik aan De Balie gaan verbinden. Ik kan daar als dramaturg vorm aan geven.
Voor sommige heel grote onderwerpen wil ik een soort fellowship op gaan zetten. Ervoor zorgen dat iemand een halfjaar de tijd krijgt om zich echt in een thema te verdiepen.
Zoals Adelheid Roosen zich met Elly Ludenhoff van De Balie heeft vastgebeten in de situatie van jonge moslima’s in De gesluierde monologen. Die aandacht is zeldzaam.
Ik zie een expertocratie, een samenleving van zuilen – wetenschap, politiek, bedrijfsleven, kunst – met specialisten die elkaars taal niet spreken. Dan heb je steeds iemand nodig die als tolk optreedt. Er is een dringende behoefte aan generalisten. Als ik Vincent Icke hoor praten over wetenschap, dan zegt hij hetzelfde als ik over kunst. En als ik iemand spreek in de ontwikkelingssamenwerking, dan hoor ik problemen waar ik ook mee worstel. Die krachten moet je bundelen. Daartussen bruggen bouwen. Vechten vóór in plaats van tegen.
De laatste jaren verschoof mijn belangstelling. Ik heb me ingezet voor Kunsten ’92, een belangenvereniging voor kunstinstellingen. Dat heeft me politiek bewust gemaakt. Ik zag het als mijn taak om kunst de juiste argumenten te geven voor haar bestaansrecht. En ik probeerde via de organisatie druk uit te oefenen op de politiek, te lobbyen, uit te leggen waarom kunst móét. Kunst en wetenschap moeten de research and development-afdeling zijn van een land, die heb je nodig. Je moet als samenleving je eigen tegenmacht organiseren.
Kunst heeft het heel moeilijk nu. Er heerst een technocratisch bewind. Minder regels, maar het moet wel allemaal strakker. Voor anarchisme is geen plek. Het moet passen in Van der Laans “brede arrangementenpakket”. Wat is je functie? Ben je orkest dat zeventiende-, achttiende- of negentiende-eeuwse muziek speelt? In welke box val je? In dat soort termen wordt er nu over kunst gesproken. Maar je kunt kunst niet zo ordenen. Kunst moet zijn wat het wil zijn, alleen dan kan het het publiek verleiden.
Kunst is niet meer elitair geworden, maar specialistischer. Dus moet je beter uitleggen. In de filosofie van ’t Barre Land zit dat we altijd vertellen waarom we iets doen, waarom we soms een mannenrol door een vrouw laten spelen, waarom het proces belangrijker is dan het product – je codes en je esthetiek verklaren. Leer ze proeven, als je dat lukt dan voel je de gretigheid van het publiek.
Mijn agressie komt voort uit mijn geloof in de kracht van het onbekende. Maar we leven in een tijd waarin de overheid steeds meer risico’s wil uitbannen. Bottum-up kunst, of iets maken door trial and error heeft weinig kansen nu, want dat zijn niet de waarden van waaruit de overheid nu werkt. Ik merk het ook aan studenten Kunstbeleid en Management die bij ’t Barre Land langskomen. Vaak denken ze dat kunst begint met een doelgroepenonderzoek: welke niche zou je als ’t Barre Land kunnen bezetten? Het marketingdenken is zó ver doorgedrongen in de cultuur.
Ik maak me zorgen over de afbraak van de verzorgingsstaat. Nu doet de politiek of die er was voor mensen die er misbruik van maakten, alsof alle burgers zelfredzaam zijn. Men vindt dat burgers meer verantwoordelijkheid moeten nemen. Maar de verzorgingsstaat is er juist voor de mensen die niet voor zichzelf kunnen zorgen, voor áls het misgaat. Dáár was het voor. Nu wordt ermee afgerekend alsof het een mislukt experiment uit de jaren zestig was.
Benauwd krijg ik het van veiligheidsmaatregelen, preventie – het zijn de mantra’s van nu. Zoals mensen nu makkelijk worden opgepakt, de identificatieplicht – het is tiranniek handelen, meer macht naar zich toetrekken. De overheid denkt niet na over de gevolgen ervan. Het zijn heel erge dingen vind ik, gebaseerd op wantrouwen. En dat krijg je als overheid terug. Van elke camera die je ziet, word je als burger alleen maar banger. En van overdreven veiligheidscontroles op Schiphol word je opstandiger. Ik vraag me af wat het effect daarvan is. Wat is op de lange termijn gevaarlijker? Eén bolletjesslikker doorlaten of tien mensen vernederen op zoek naar die smokkelaar? Er is geen onderhandelingsruimte. Als ik één keer mijn treinkaartje vergeet af te stempelen, krijg ik meteen een boete. Dan ga ik denken: nog één keer vertraging en ik ga een vergoeding terugeisen. Als ik een bekeuring krijg omdat mijn fietslampje aan mijn tas hangt in plaats van aan mijn stuur, word ik kwaad. Als zij onfeilbaarheid van mij eisen, eis ik dat ook van de overheid. Zero tolerance van de overheid leidt tot zero tolerance van de burger.
En ach, misschien is het wel allemaal mijn perspectief. Mijn vriend komt uit Belgrado. Hij vindt het hier heel open en ontspannen, lekker rustig. Ik zie alleen maar mensen met haast.