Het complot aan de macht

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

Interview

Het station heeft één perron en dat perron komt uit op een landweg en op die landweg komt in de verte een oranje auto aanrijden. Uit die oranje auto stapt Jay Griffiths, de schrijver voor wie ik acht uur in de trein zat, van het midden van Rotterdam naar het midden van Wales. Ze duwt me een bosje narcissen in handen en zegt: ‘Ik dacht dat je wel een bloemetje kon gebruiken.’
Onderweg moeten we twee keer stoppen om de motor af te laten koelen en koelvloeistof bij te vullen, de heuvels zijn net te steil voor de staat van de auto, maar we redden het tot aan haar deur. Op de zolder van dit vier eeuwen oude huis boetseert zij iedere ochtend haar zinnen, zoals ze de beelden van klei boetseerde die in de woonkamer staan. We zullen er twee avonden lang bij het haardvuur zitten. ‘Ik schrijf met zacht potlood, zodat de zinnen kneedbaar blijven, op papier ziet alles er langzaam, veranderbaar en beweeglijk uit.’
Ze gaat de deur uit om een fles wijn te kopen. Ik blijf achter in de keuken met haar oude kat Otter. Aan de wand heeft ze kleine papiertjes met citaten geplakt. Boven het lichtknopje hangt ‘Do nothing that crushes your soul’. Het citaat past haar als een jas. Ze doet niets wat haar ziel zou kunnen vermorzelen. Ze komt in verzet tegen alles wat haar vrijheid inperkt en niet alleen haar eigen vrijheid, maar de vrijheid van wie dan ook. 
Met dat tomeloze verzet kwam ik vorig jaar voor het eerst in aanraking toen ik haar boek Why Rebel las. Actievoerders van Extinction Rebellion blokkeerden voor de zoveelste keer de A12 in Den Haag om te protesteren tegen fossiele subsidies. In Why Rebel las ik een vurige rechtvaardiging voor de acties. Direct daarna bestelde ik bijna al haar andere boeken. Steeds is er een urgente ondertoon van verzet tegen de gang van zaken in de wereld en tegen de bedreiging van de vrijheid om het leven naar eigen inzicht vorm te geven.
In Why Rebel schetst ze wat er op het spel staat: niets minder dan ‘de ineenstorting van beschavingen, de uitsterving van soorten en het voortbestaan van de mens’. Ze haalt schattingen van de VN aan over het aantal doden wereldwijd door klimaatrampen, 315.000 per jaar, en constateert dat de boodschap nog altijd niet doordringt. Niet tot de politiek, niet tot het bedrijfsleven, niet tot de massa. ‘De rebellie kwam op om de normale gang van zaken te blokkeren’, schrijft ze in Why Rebel, omdat wat doorgaat voor normaal helemaal niet normaal is. Zolang de wals van onze huidige levensstijl ons platwalst, zolang staat Extinction Rebellion in de weg.’
<div class="info-box">
<h5>VRIJ NEDERLAND VERNIEUWT</h5>
Er gaat veel veranderen bij Vrij Nederland. Zo gaan we de redactie uitbreiden, de website en het blad opnieuw vormgeven en ons meer richten op onze oorspronkelijke missie. Benieuwd? Lees <a href="https://www.vn.nl/vrij-nederland-vernieuwt/" target="_blank" rel="noopener">hier</a> meer.
</div>
<h5>brandende paraplu</h5>
Ze komt terug met een fles chianti. We zitten bij de haard, zinken weg in de kussens op de bank. Dit is niet zomaar een interview, maar het weerzien met een geestverwant, al ken ik haar alleen maar uit haar boeken. We blijken allebei een bewonderaar van Isabelle Eberhardt, een Zwitserse avonturier van wie ik het spoor volgde voor mijn boek Vagebond. Verkleed als man reisde Isabelle Eberhardt door de Sahara toen Algerije nog een Franse kolonie was. Jay Griffiths trok net als zij de wijde wereld in, ver weg van ons geregelde leven in het Westen. Gevaar en ontberingen namen zij voor lief.
De haard speelt een centrale rol in haar nieuwste boek Nemesis, My Friend. Journeys Through the Turning Times. Ze schreef het boek in coronatijd, afgesloten van de buitenwereld. Op de voorkant een jonge vrouw in een witte doorschijnende jurk, tot aan haar billen in het water, donkere wolken pakken boven haar samen. Ze draagt een zwarte paraplu waar de vlammen naar alle kanten uitslaan. De paraplu staat voor de dampkring, de vlammen voor de broeikasgassen. De boeken van Jay Griffiths staan vol met dit soort metaforen, die vleugels geven aan haar verhalen over de benarde toestand van onze planeet. 
In haar vaders boekenkast stond op een onbereikbare plank Seven Years in Tibet, waar ze elke dag naar staarde, tot ze de moed vond om de boekenkast in te klimmen en het te pakken. ‘Dat boek wakkerde mijn honger naar de wereld aan. Ik kon niet wachten om mijn benauwde sociale omgeving achter me te laten en begreep niet dat je niet nieuwsgierig kon zijn naar de bergen en de woestijn. Daar kwam bij dat ik al jong het gevoel had dat veel dingen in de wereld niet klopten. Ik kon slecht tegen onrecht, zoals zo veel jonge mensen.’
Toen haar moeder haar als klein kind voorlas, dacht ze dat boeken bestonden zoals de bomen in het bos, tot zij vertelde dat ze door iemand geschreven waren. Dat moest wel een soort god zijn, dacht ze. Het was het begin van haar schrijverschap, maar het verlangen om te schrijven hield ze nog jarenlang voor zich. ‘Ik wil schrijver zijn’ bleef klinken als ‘ik wil god zijn’. Na haar studie Engelse literatuur in Oxford schreef ze vier jaar aan een roman die maar niet tot leven wilde komen. ‘Het was een draak van een boek, nooit gepubliceerd, maar zo leerde ik dat ik op de verkeerde plek zat en meer om de ideeën in het boek gaf dan om de personages en de plot.’
<img decoding="async" class="aligncenter size-image_640 wp-image-587312" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/05/Jay-Griffiths-Sanne-Glasbergen-02-640x853.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/05/Jay-Griffiths-Sanne-Glasbergen-02-640x853.jpg 640w" alt="" width="640" height="853" />
<h5>de wereld herschrijven</h5>
Griffiths noemt haar werk niet graag non-fictie, omdat het dan een ontkenning is van iets anders: het niet-zijn van fictie, blijkbaar de standaard. De fictieschrijvers zouden met een betere term voor hun werk moeten komen, vindt ze, want schrijven is schrijven. ‘Voor mij is het verlangen om de wereld te herschrijven het belangrijkste. Het is mogelijk om een betere wereld voor te stellen, al is het maar tussen de twee kaften van een boek, een wereld waarin de mens en de natuur op elkaar zijn afgestemd.’ 
Het herschrijven van de wereld gaat met een woekerende woede gepaard over wat zij – met hoofdletters – de Dominante Cultuur noemt. Die brengt in haar ogen alles van waarde in gevaar en laat een spoor van verwoesting achter op de meest kwetsbare plekken van de planeet. ‘In een wereld waar mens en natuur op elkaar zijn afgestemd’, zegt Griffiths, ‘staan wij niet tegenover de natuur, maar zien we in dat we uiteindelijk onszelf vernietigen als we de natuur blijven vernietigen. Dat betekent niet dat we onze cultuur moeten afschaffen, maar dat we met al onze culturele verfijning de menselijke natuur in harmonie moeten zien te brengen met de rest van de natuur.’ 
Ze maakt zich geen illusies over de invloed van haar boeken op de koers van de wereld, maar ziet ze als onderdeel van een aanzwellende tegenbeweging die de status quo aanvecht. ‘Het gaat om doen wat je kunt, om de keuzes die je maakt. Zoals ik de curator van mijn boeken ben – door te kiezen wat belangrijk is om erin op te nemen en wat niet – zo zijn wij de curator van ons leven en van onze ziel: je bepaalt zelf wat je toelaat en wat niet. Ik geloof hartstochtelijk in de invloed die je kunt uitoefenen op je eigen omgeving. Als je lesgeeft, verander op school dan hoe het gaat. Als je fabriekssystemen ontwerpt, maak ze dan groener en beter. Als je aan de top van een vervuilend bedrijf staat, zorg dan dat het minder gaat vervuilen. Het gaat om veranderingen op de plaats waar je bent.’
<h5>laatste wildernis</h5>
Aan het einde van de avond tekent ze op een papiertje twee routes door de heuvels rondom het dorp, een naar de hoogste heuvel en een naar de bossen. De volgende ochtend, terwijl zij schrijft aan haar nieuwe boek, loop ik de routes van het papiertje. De eerste route loopt glooiend dood op een erf met een bordje ‘private property’. Niemand kom ik tegen, behalve het rode bestelbusje van de postbode. Ik herken haar van eerder op de dag toen zij een folder door de brievenbus van mijn Airbnb duwde. Ze zwaait. Ik zwaai terug. In Rotterdam zwaait er nooit een postbode naar me.
<blockquote>
‘Mentaal soeverein zijn betekent dat je in staat bent om je aandacht te richten op wat je belangrijk vindt.’
</blockquote>
Als Griffiths niet op reis is, loopt zij door deze verlaten heuvels. Zachte glooiingen, weilanden met hekken eromheen, een kabbelende beek, in het dal een slaperig dorpje. Voor haar boek Wild zocht ze zeven jaar lang ver van hier naar de laatste wildernis op aarde. Op lange eenzame reizen onderzocht ze de wereld van de vroegere Europese kolonisators. De afstanden plaatsten haar voor grote dilemma’s. Ze houdt het nu bij hooguit een vlucht per jaar, maar voor Wild vloog ze nog naar de uiterste uithoeken van de aarde om inheemse volken te zoeken die hun wildheid behouden hebben of verloren zijn in aanraking met de Dominante Cultuur. Ze zwierf met zeenomaden langs de Thaise kust, dronk ayahuasca met een sjamaan in de Amazone en ging met Inuit op walvisjacht in de noordelijkste punt van Canada. 
In Wild zoekt ze niet alleen wildheid en wildernis in bergen, woestijnen, oceanen, oerwouden en ijsgebieden, maar ook de wildheid in zichzelf. Zoals in alles wat ze schrijft, buitelen in Wild de woorden en betekenissen als zwaluwen door de lucht, lyrisch en poëtisch. Tegelijkertijd put ze uit vele bronnen, de bibliografie beslaat niet minder dan achttien pagina’s. ‘Toch is het boek in de eerste plaats politiek. Niet de politiek van partijen en parlement, maar van de diepe onderstromen die bepalen hoe het er in de wereld aan toegaat, wat samenhangt met heersende verhalen en de betekenis van woorden. De Europese kolonisators noemden de natuur in de landen aan de andere kant van de oceaan ‘wildernis’, terwijl daar al eeuwenlang mensen woonden voor wie de natuur geen wildernis was. Het was hun thuis, waar ze leefden in een intimiteit met andere levensvormen, die daarbuiten zo goed als verdwenen is. Voor de kolonisators was de bestempeling van hun land tot ‘wildernis’ een soort vrijbrief om ermee te doen wat ze wilden.’
<img decoding="async" class="aligncenter size-image_640 wp-image-587313" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/05/Jay-Griffiths-Sanne-Glasbergen-03-640x853.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/05/Jay-Griffiths-Sanne-Glasbergen-03-640x853.jpg 640w" alt="" width="640" height="853" />
<h5>vrijheidsstrijders</h5>
Voor Wild vloog ze ook naar de voormalige Nederlandse kolonie Nieuw-Guinea in de Stille Oceaan. De westelijke helft van het immens grote eiland heet nu West-Papoea en is in 1962 ingelijfd door Indonesië. Multinationals ontginnen daar bodemschatten en slaan gapende wonden op plekken waar de inheemse Papoea’s eeuwenlang verstrengeld met het oerwoud leefden. Midden in het land ligt de grootste goudmijn en derde grootste kopermijn ter wereld. De mijnen bevinden zich op de meer dan vierduizend meter hoge Grasberg, die heilig is voor de Papoea’s. Het Indonesisch-Amerikaanse bedrijf Freeport Indonesia maakt miljardenwinsten die samen met het goud en koper voor het grootste deel van het eiland verdwijnen, terwijl de Grasberg steeds verder afkalft en de chemicaliën uit de mijnbouw de rivieren vergiftigen. 
Rondom de Grasberg laait keer op keer het geweld op tussen het Indonesische leger en vrijheidsstrijders die al jarenlang voor onafhankelijkheid vechten. Griffiths zocht ze diep in het oerwoud op. Hier was de natuur op zijn wildst, zijn mooist, zijn uitbundigst. Indonesische militairen bewaakten de mijnen en hingen rond bij haar hotel, maar ze ging ze lachend voorbij. ‘Dat is de beste strategie: gewoon doen alsof het normaal is dat zij daar zijn. Wat zagen die soldaten? Een tengere vrouw met niets anders dan een opschrijfboekje en een ontwapenende glimlach tegenover hun wapens.’ 
Op die plek, waar vergeten door de rest van de wereld een volk onderdrukt en vermoord werd – ze citeert Amnesty International met een dodental van 100.000 sinds de Indonesische inval – trok ze door het oerwoud met mensen die zo vaak en hard moesten lachen dat ze uit voorzorg alvast op de grond gingen liggen. ‘Nergens ter wereld heb ik mensen ontmoet met zo’n intens gevoel van vrijheid, in een van de meest onvrije gebieden ter wereld. De Papoea’s die ik sprak houden diep in het oerwoud vast aan hun land en aan het idee van vrijheid dat daarbij hoort.’ 
<h5>grote leugen</h5>
Ze wilde in West-Papoea niet alleen een verhaal voor haar boek halen. Ze wilde zich vooral opstellen als een boodschapper van de Papoea’s naar de buitenwereld. ‘Indonesië bepaalt het verhaal dat over West-Papoea wordt verteld, zoals overal machthebbers het narratief bepalen en anderen het zwijgen opleggen. Ik wilde de Papoea’s direct een stem geven, van hun mond naar mijn pen, naar het zwarte opschrijfboekje, naar mijn boek, naar de lezers.’ 
<blockquote>
‘Libertijnen denken dat vrijheid betekent dat je alles kunt doen wat je wilt. Dat is vrijheid voor de pestkoppen.’
</blockquote>
De Papoea’s die het woord krijgen in Wild zijn doordrongen van het besef dat leven pas echt leven is wanneer je vrij bent. ‘Dat besef staat overal onder druk door de Dominante Cultuur die zichzelf juist verkoopt als de cultuur van de vrijheid. Dat is een grote leugen. Ook in het Westen verliezen mensen steeds meer hun mentale soevereiniteit, tegenwoordig vooral door de grote techbedrijven. Zij oogsten en verhandelen onze aandacht als commodity. De hele dag vastgeplakt zitten aan je telefoon of computer is de meest zichtbare uitwas, maar het probleem zit dieper. Mentaal soeverein zijn betekent dat je in staat bent om je aandacht te richten op wat je belangrijk vindt: om boeken te lezen die je aangaan, om dingen te onderzoeken die je fascineren. Ik vind het heel verdrietig dat zoveel mensen dit nooit ervaren.’
<h5>gesmoorde wildheid</h5>
Op haar zolderkamer en op reis legt zij de mentale soevereiniteit aan de dag die zij beschrijft: urenlang woorden en beelden boetseren, dagenlang zwerven door de heuvels van Wales, maandenlang reizen om de wereld te herschrijven. ‘Mentale soevereiniteit is een voorwaarde voor het scheppen van kunst, noodzakelijk voor kunstenaars en een absoluut geboorterecht van ieder mens. Het is het recht om te zeggen: op dit uur van de dag concentreer ik me op het schilderen van een worm of op het oefenen van de C-mineur op mijn gitaar.’
In Wild volgt ze een vergelijkbare redenering over de wildheid die bij moderne mensen gesmoord is, maar die voor hen net zo goed als voor inheemse volken een voorwaarde is om volledig mens te zijn, een wildheid die dwars ingaat tegen de restricties van de samenleving. ‘Met wildheid bedoel ik niet een onbeperkt hedonisme waarin alles moet kunnen. De grens is altijd waar het schadelijk wordt voor anderen. Dat is een belangrijk verschil met dat groteske libertarisme waarin individuele vrijheid de maat is voor alles. Libertijnen denken dat vrijheid betekent dat je alles kunt doen wat je wilt. Dat is vrijheid voor de pestkoppen. Vrijheid voor de machtigen, die schadelijk is voor degenen met minder macht.’
De volgende dag duw ik haar voordeur open – ze woont in zo’n dorp waar de deur niet op slot hoeft – en laat het busje kruiden uit de Himalaya achter dat ze me leende om de verkoudheid te bestrijden. Ik luister, maar hoor niets. Schrijven met potlood maakt geen geluid. 
<div class="info-box">
<h5>over de auteur</h5>
Jay Griffiths is schrijver van acht boeken waarin zij gangbare betekenissen van alledaagse en politieke onderwerpen op zijn kop zet. Ze debuteerde in 1999 met het boek Pip Pip. A Sightways look at Time, waarin zij ons concept van tijd als een natuurverschijnsel onderuithaalt. Lang voordat zij in 2021 het boek Why Rebel schreef en terechtstond voor haar aandeel in de acties van Extinction Rebellion, schreef zij al over de gevolgen van de klimaatcrisis. Voor Wild. An Elemental Journey ontving ze de Orion Book Award en de Barnes &amp; Noble Discover Award voor de beste nieuwe non-fictieschrijver. Ze woont in een oud dorp midden in Wales met haar kat Otter.
</div>

Annerieke Goudappel

Schrijver Jay Griffiths: ‘Leven is pas echt leven wanneer je vrij bent’

Filosoof Lisa Doeland (1982) heeft een zwak voor het unheimische, het monsterlijke en het spookachtige. In haar colleges op de Radboud Universiteit en de UvA zet ze studenten aan tot denken over kwesties als de apocalyps en het afval dat ons als spoken blijft achtervolgen, zoals het plastic in de oceaan en de microplastics in ons lichaam. ‘Ik probeer mijn studenten bijvoorbeeld bij te brengen dat het denken in termen van recycling gevaarlijk is, want dan heb je het gevoel dat er iets opgelost is en durf je nog meer te consumeren, waarmee je juist het systeem in stand houdt.’
De helft van haar studenten kan haar denken niet volgen en sommige zijn in shock nadat ze hen heeft laten kijken naar de documentaire How to Let Go of the World and Love All the Things Climate Can’t Change uit 2016, omdat er ‘tipping points’ in voorkomen die allang in het verleden liggen. Ze wil schuren. Ze wil af van het idee dat de toekomst te redden valt met groene groei, de energietransitie, een circulaire economie en technologische vindingen. In haar boek Apocalypsofie zijn dit gevaarlijke fantasieën die de ecologische crisis juist verergeren en probeert ze een ander einde van de wereld te denken. ‘De ineenstorting is nu al gaande. Het piept en kraakt aan alle kanten. De vraag is hoe je daar de tekenen van kan lezen en hoe je je tot die tekenen kan verhouden. Kan je daarin inbreken of is het een proces wat zich bijna natuurlijk voltrekt?’
<h5>Koot en Bie</h5>
Doelands filosofie van de apocalyps begon bij het doemdenken van Koot en Bie. Doeland was nog niet geboren toen zij het woord bedachten in 1981 en het opdook in een scène over energiebesparing die ze wilden ontvluchten door naar Nieuw-Zeeland te emigreren. Drie jaar geleden pleitte Doeland in het tv-programma Brainwash Talk voor het loslaten van de hoop op een rooskleurige toekomst en voor doemdenken, maar dan niet in termen van het plotsklapse vergaan van de wereld.
‘Het einde komt niet met een knal,’ hield ze haar publiek voor, dat vanwege corona op anderhalve meter afstand van elkaar in de zaal zat. ’Het einde komt sluipenderwijs. Minder spectaculair, minder episch. We moeten niet bang zijn voor wat ons te wachten staat, we moeten bang zijn dat alles verder gaat zoals het gaat. Overal om ons heen eindigen al allerlei werelden. Werelden van dieren en insecten, van planten die aan stikstof ten onder gaan, van de bergen die worden afgegraven omdat ze als delfstoffen meer opleveren, maar ook werelden van mensen, zoals van vluchtelingen in de Middellandse Zee. Wat nu gaande is, dat is de echte catastrofe.’
Drie jaar na Brainwash zit ze tegenover me in een Amsterdams café, in een fonkelnieuwe zwarte jurk uit Praag, van een lokale ontwerpster die alles zelf fabriceert, wat maakte dat Doeland afweek van de gewoonte om haar kleding tweedehands te kopen. Ze spreekt associatief, je ziet haar denken. Peinzende stiltes vallen wanneer iets nog niet helemaal doordacht is. ‘Ik heb geprobeerd me dat doemdenken toe te eigenen als een manier om te leren leven met de wereld zoals die nu is, met de spanning tussen het gevoel dat alles verloren gaat en intussen op een terras zitten met een glas wijn. We weten wel dat onze manier van leven suïcidaal is, maar we veranderen er niets aan en volgens mij komt dat omdat we onszelf en anderen blijven verkopen dat onze manier van leven oké is.’
<h5>Suïcidale status quo</h5>
Toen ze aan de Universiteit van Amsterdam de kans kreeg om een vak van de grond af te ontwikkelen, kwam ze uit op de apocalyps, de internationale versie van doemdenken. De hoofdvraag die zij samen met haar studenten probeert te beantwoorden luidt: is het heilzaam om te denken in termen van een apocalyps, van een eindtijd, het einde van de mens, het einde van de wereld, het einde van alles, of zit dat doemdenken ons alleen maar in de weg?
<blockquote>&#8216;Het komt allemaal voort uit een soort kapitalistisch realisme dat het niet anders kan, dat we die energietransitie moeten volbrengen en voldoen aan de groeiende vraag naar energie.&#8217;</blockquote>
Uiteindelijk is het boek Apocalypsofie vooral een diagnose geworden van wat er in haar ogen mis is met de manier waarop we de ecologische crisis te lijf gaan. ‘Het was voor mij belangrijk om helder te krijgen wat de gevaarlijke fantasieën zijn waarmee we de suïcidale status quo in standhouden. Ik zie het als mijn taak om heel kritisch te vragen waar we het over hebben als we het over schone energie hebben, waar we het over hebben als we het over de circulaire economie hebben. Het idee is dat we de circulaire processen in de natuur volgen en dat het dan allemaal wel goed is. Maar de circulaire economie gaat nog altijd uit van groei en heeft dus ook nog van alles nodig om draaiende gehouden te worden.’
Ze pakt haar telefoon om een stuk van De Correspondent op te zoeken om haar punt te illustreren, met de kop Zelfs optimisten zijn te pessimistisch. Schone energie wordt spotgoedkoop. In razend tempo leest ze voor: ‘Je gelooft het misschien niet als je de krant openslaat, maar we zijn hard op weg om het klimaatprobleem nog voor de deadline op te lossen. Schone energie uit wind en zon wordt elke dag goedkoper – véél sneller dan iedereen dacht. En dat heeft gigantische gevolgen voor de energietransitie.’
‘Hoezo schone energie?’ zegt ze terwijl ze opkijkt van haar scherm. ‘We laten ons in de luren leggen doordat iemand een keer bedacht heeft dat energie uit zon en wind “schoon” is en dat het probleem dan opgelost is, maar het is helemaal geen schone energie. Voor windmolens en zonnepanelen zijn grondstoffen nodig. Als die niet in China gedolven worden, dan wel in Congo, of binnenkort gewoon in Europa zoals nu wel geopperd wordt. Maar dat is dan natuurlijk niet zomaar in Europa, dat is in Zweden waar de Sami leven en die moeten dan hun land opofferen. Het komt allemaal voort uit een soort kapitalistisch realisme dat het niet anders kan, dat we die energietransitie moeten volbrengen en voldoen aan de groeiende vraag naar energie. Maar het toenemen van de energiebehoefte is helemaal geen natuurlijk proces en dat daar opoffering voor nodig is al helemaal niet. Die extractivistische en koloniale manier van denken gaat gewoon door en het idee dat je misschien moet inleveren, dat je misschien niet meer op skivakantie kan of überhaupt niet meer op vakantie, gaat er niet in.’
<h5>Schuld en schaamte</h5>
De filosofie stelt sinds de Griekse oudheid de vraag naar de sterfelijkheid van de mens en voor Doeland komt daar in deze tijden van extinctie de vraag bij naar onze uitsterfelijkheid (een woord waar tot haar verbazing niemand eerder opkwam). Ze vraagt zich in haar boek af hoe je dat zo goed mogelijk doet, uitsterven. Een onmogelijke en bijna gekmakende vraag, geeft ze zelf toe, maar ze vindt hem noodzakelijk om te stellen. Nadenken over het uitsterven van soorten, het uitsterven van de mens, is voor haar een manier om uit te komen bij de verantwoordelijkheid voor toekomstige generaties. ‘Waarom is dit belangrijk,’ zegt ze, ‘als alles toch eindigt en we uiteindelijk zelfs de hittedood van het universum krijgen?’
Na een peinzende stilte: ‘Ik vind dat het voortleven en het doorgeven van dingen ertoe doen. Het is een intrinsieke waarde die ik zelf heel duidelijk ken en ervaar. Onderdeel daarvan is dat ik uit een lijn kom en een familiegeschiedenis heb die in mij doorwerkt en ik werk weer door in anderen. Die intrinsieke waarde maakt dat ik het zo goed mogelijk wil doen en zo goed mogelijk verantwoordelijkheid wil nemen.’
<blockquote>‘Ik roep steeds dat systeemkritiek het allerbelangrijkste is, maar ik merk dat ik steeds bij het persoonlijke uitkom.&#8217;</blockquote>
Als de wereld dan moet eindigen, laat hem dan op een betere manier eindigen. Another end of the world is possible, is de lijfspreuk van de apocalypsoof zegt ze in haar boek.
In het deelhoofdstuk Filosofie is leren (uit)sterven citeert ze met instemming de Amerikaanse filosoof Roy Scranton over de overgangsperiode waarin wij leven. Hij zegt dat de grootste uitdaging op dit moment een persoonlijke is: hoe ethisch te leven in deze snel veranderende wereld en hoe onze kinderen, en de kinderen van onze kinderen, iets te geven dat hen zo goed mogelijk helpt om te navigeren binnen deze transitie.
‘Ik roep steeds dat systeemkritiek het allerbelangrijkste is,’ zegt Doeland, ‘maar ik merk dat ik steeds bij het persoonlijke uitkom. Ik doe een appèl op mensen om met me mee te gaan, om het bewustzijn te ontwikkelen over hoe vreemd het allemaal is wat er gaande is. Daar begint het te schuren, want dan kom je uit bij schuld en schaamte en dat willen mensen niet voelen. Hoe individualisering tegenwoordig verkocht wordt, komt daar als probleem nog bij, alsof alles goed komt als we maar de juiste spullen kopen en de juiste dingen laten. We weten natuurlijk wel dat dat niet zo is, dat er iets grondig mis is met het systeem. Ik probeer mensen aan te sporen om zich af te vragen: hoe fungeer ik binnen dat systeem, wat is mijn rol?’
<h5>Dingen doorbreken</h5>
Een wrange illustratie van de werking van ons wereldwijde systeem laat ze in haar colleges zien: een foto van een dood albatroskuiken uit de documentaire Albatross van Chris Jordan, die maandenlang verbleef op het eiland Midway in de Stille Oceaan temidden van duizenden albatrossen. Hij leerde hun manieren kennen, sneed dode albatrossen open en fotografeerde ze met hun opengelegde maag. ‘Dit is onze cultuur binnenstennbuiten gekeerd,’ luidt de voice-over bij de foto’s. De opengesneden albatrosmagen zijn een palet van plastic, oranje en rode doppen van petflessen, scherpe scherven hard plastic, hele tandenborstels soms. Albatrossen kunnen het verschil niet zien tussen een vis en een stuk plastic in de oceaan, ze voeren het aan hun jongen en alleen de sterksten leren nog vliegen.
In de foto van de albatros komen de twee grote thema’s van Doeland samen: de apocalyps die zich nu voltrekt en het afval dat nooit zomaar weg is. ‘Ik leg mijn studenten uit dat dit beeld ons niet zozeer moet inspireren tot grootse fantasieën over het schoonmaken van de oceaan, maar tot reflectie op onze ecologische verknooptheid en op wat we delen met de albatros, zijn kwetsbaarheid en sterfelijkheid. Belangrijk daarbij is niet alles goed te willen maken of terug te willen naar een paradijs dat nooit heeft bestaan. We moeten het doen met wat er is, binnen een kapitalistisch systeem dat tot destructie leidt en ons perverteert. Het gaat erom manieren te zoeken om daarin in te breken en kleine veranderingen aan te brengen, zonder het idee dat je met een heel alternatief moet komen.’
De verantwoordelijkheid daarvoor, die zich uitstrekt in ruimte en tijd, hangt voor Doeland samen met de positie en rol die je als individu inneemt binnen een historisch bepaalde situatie. ‘Het gaat me om een soort ecologisch bewustzijn, een bewustzijn van je rol binnen specifieke verknooptheden. Iemand op het platteland van Oost-Nederland die afhankelijk is van een oude benzine-auto is op een heel andere manier betrokken bij de instandhouding van het systeem dan de CEO’s van Shell en Tata Steel. Ik zou hopen dat ook zij een stap terug kunnen doen en denken: wat is het toch eigenlijk bizar wat ik aan het doen ben. Zoals ik zelf ook vaak genoeg heb gedacht: wat is het eigenlijk bizar wat ik aan het doen ben, de manier waarop ik dingen koop en afval maak. Ik snap wel dat mensen zeggen dat niet iedereen in staat is om zo’n bewustzijn te ontwikkelen en dat we globale oplossingen nodig hebben voor de problemen. Het punt is: ik zie geen heil in globale oplossingen, maar wel in dingen doorbreken.’

<h5>Extinction Rebellion</h5>
In de tijd waarin ze de laatste hand legde aan haar boek, stond ze samen met duizenden klimaatactivisten van Extinction Rebellion op de A12, die hun eis in grote letters op de tunnelbak hadden gespoten: STOP FOSSIELE SUBSIDIES. Ze had lang geaarzeld om de straat op te gaan, eerst wilde ze ‘de verhouding tussen het activistische en het academische’ goed doordenken. Totdat de politie zeven activisten oppakte nog voordat de aangekondigde blokkade was begonnen. ‘Dat was voor mij het kantelpunt. Ik dacht: als dit met mensen gaat gebeuren, dan gooi ik mijn lichaam ook in de strijd. Ik duid het echt als: de staat begint tegendruk te geven, met een keihard optreden van het OM en de politie om de gevestigde economische orde te verdedigen. Ik besefte dat er heel hard teruggeduwd moet worden en dat ik daaraan moet meedoen.’
In Apocalypsofie schrijft ze dat Extinction Rebellion niet langer bedoeld is als een aansporing om mensen op de been te brengen om te bewaren wat we hebben, maar om te redden wat er te redden valt en vooral om aan de kaak te stellen wat de uitsterving aanstuwt. ‘Opeens is het probleem heel helder door de fossiele industrie aan te wijzen en de subsidiëring daarvan. Waarom zijn die subsidies er überhaupt? Zeker als je een energietransitie wil, dan wil je geen subsidies aan bedrijven die onderdeel zijn van het probleem. Maar die bedrijven vechten natuurlijk terug met een soort ingenieurslogica waarmee ze beweren onderdeel van de oplossing te zijn. Zo verkoopt Shell zich tegenwoordig als een voortrekker van de energietransitie, maar een bedrijf met deze praktijken en deze geschiedenis kan nooit onderdeel zijn van de oplossing. Ik weet dat het niet gaat gebeuren, maar laten we het wel even helder houden: wat moet er gebeuren? Shell moet gewoon stoppen. Esso moet gewoon stoppen. Ze moeten zichzelf opdoeken en dan ontstaat er wel weer wat anders.’

De filosofie van de apocalyps: ‘De wereld is allang vergaan’

Achtergrond

<div class="info-box">
<iframe src="https://w.soundcloud.com/player/?url=https%3A//api.soundcloud.com/tracks/1520349808%3Fsecret_token%3Ds-7PfUzoaRcVL&amp;color=%23ff5500&amp;auto_play=false&amp;hide_related=false&amp;show_comments=true&amp;show_user=true&amp;show_reposts=false&amp;show_teaser=true" width="100%" height="120" frameborder="no" scrolling="no">﻿</iframe> 
Dit verhaal is ook te beluisteren.
</div>
Zonder mee te doen op het viaduct, sta ik met mijn neus bovenop de rebellen die zich met superlijm vastplakken aan het asfalt van de A12, bovenop rebellen die met lock-ons aan elkaar vastzitten en luidkeels roepen dat zij rechtvaardigheid willen, Climate Justice om precies te zijn, en ze willen het nu. Ze zwaaien met vlaggen in alle kleuren van de regenboog, dansen op de beat van Staying Alive en delen Tony’s Chocolonely met politieagenten, lang voordat zij oprukken met het waterkanon. Bij dit alles is mijn camera mijn schild, net als de perskaart om mijn nek en het gele hesje met de zwarte opdruk Pers 2023. Ze geven me een houding en een reden om daar te zijn, dicht bij mijn petekind (ze zit op het asfalt) en dicht bij alle andere rebellen van Extinction Rebellion.
Op 27 mei zijn de rebellen terug op de A12 voor de zevende blokkade. Het aantal demonstranten groeide de afgelopen zes blokkades exponentieel, meldt de website, en ook nu wordt een verdubbeling verwacht. Ze blijven komen totdat het ministerie van Economische Zaken en Klimaat de subsidies voor de fossiele industrie schrapt.
Vermoedelijk komt er een dag dat ik ook op de snelweg zit, zonder het schild van mijn professie, even weerloos als al die rebellen die zich laten wegslepen door de politie, even weerloos als mijn petekind dat in plaats van urenlang op koud asfalt te zitten ook had kunnen uitslapen of naar de sportschool had kunnen gaan of had kunnen studeren voor haar tentamens. Die tollende twijfel over of een snelweg bezetten de beste manier is om de klimaatcrisis te lijf te gaan, kan nooit alleen mijn twijfel zijn, en ook niet alleen de twijfel van mijn generatie, de laatste generatie die nog zorgeloos over de toekomst was toen dat eigenlijk allang niet meer kon.
<h5>Paradoxale levenslust</h5>
Met mijn camera in mijn hand en mijn oor te luister, heb ik de laatste maanden drie rebellen op de huid gezeten: Mark, Lisa en Nika. Ze waren erbij op de A12. Ze waren daar ‘om de normale gang van zaken te blokkeren, omdat “normaal” helemaal niet normaal is en niet kan blijven bestaan’, schrijft Jay Griffith in Why Rebel. Griffith liet zichzelf arresteren bij XR-acties in Londen, waar Extinction Rebellion in 2018 voor het eerst met zwier en humor en paradoxale levenslust de normale gang van zaken verstoorde op vijf bruggen in het centrum. ‘Klimaatwetenschappers dachten decennialang dat het zou volstaan om hun bevindingen onder de aandacht te brengen en dat de politiek dan in actie zou komen,’ schrijft Griffith. Maar wat nodig was, voegt zij toe, ‘was een alarmkreet. Extinction Rebellion stond op.’
Mark liep voor zijn zestiende weg van de middelbare school, leerde fotograferen op de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag en stapte daarna over op film. Ik kom hem steeds tegen bij acties van Extinction Rebellion, we staan in dezelfde linies. Onze blikken kruisten op kniehoogte op het moment dat we allebei met onze camera’s naar het asfalt doken toen een rebel onder een van de waterkanonnen op de A12 kroop, in een laatste poging om het waterkanon te stoppen. De eerste XR-actie die Mark filmde, was op de Zuidas begin 2019. Extinction Rebellion Nederland was niet lang daarvoor opgericht en een paar honderd rebellen waren in alle vroegte met XR-vlaggen en trommels naar de Zuidas getrokken om een kruispunt te bezetten. Hij had op sociale media beelden van een XR-actie bij het Rijksmuseum gezien en dacht: waarom ben ik daar niet bij? Toen hij hoorde over de actie op de Zuidas, fietste hij daar op goed geluk naartoe en sindsdien filmt hij elke grote actie. ‘Mijn mantra is,’ zegt hij, ‘een camera bij iedere actie. Het moet gezien worden.’
Lisa is aan het promoveren in de filosofie. Ze verdiept zich in het fenomeen afval (‘we denken dat het weg is als we het in de vuilnisbak gooien, maar het duikt altijd weer op ergens, zoals het plastic in de oceanen’) en denkt na over de apocalyps. Op 11 maart was ze voor de tweede keer op de A12. Ze ging om drie uur ’s middags weer weg, ook al was ze van plan geweest om langer te blijven. Ze was druk met het afronden van haar boek Apocalypsofie. Over recycling, groene groei en andere gevaarlijke fantasieën dat in juni verschijnt bij Uitgeverij Ten Have. Op de achterflap staat dat Apocalypsofie niet geruststelt, ‘maar wel handvatten biedt voor leven in tijden van uitsterving. Waar het op aankomt, is jezelf steeds de vraag stellen hoe je dat zo goed mogelijk kunt doen.’
<blockquote>‘Ik kan dit niet niet doen, als je eenmaal het bizarre onrecht achter de klimaatcrisis begrijpt, heb je geen keuze meer.’</blockquote>
De eerste keer dat Lisa de lijn van denken naar actie overstak, was toen ze een mail stuurde naar de directie van de Amsterdamse ‘culturele vrijplaats’ Tolhuistuin om te vragen hoe het bestond dat ze daar een borrel van Shell faciliteerden. Ze ging naar de A12 uit ‘pure verontwaardiging en woede’ over de preventieve arrestatie van rebel Lucas Winnips. ‘Ik dacht: als dit met mensen gaat gebeuren, dan gooi ik mijn lichaam ook in de strijd.’
Mijn petekind Nika is student. Ze is negentien, bijna even oud (even jong) als Greta Thunberg. In haar studie buigt ze zich over de klimaatcrisis met het drievoudig perspectief van de sociale wetenschappen, de bètawetenschappen en engineering. Nika hoorde voor het eerst van Greta toen zij nog in haar eentje elke vrijdag voor het parlement in Zweden zat met haar protestbord, en zag hoe zij later het Europees Parlement toesprak: Ik wil dat jullie in paniek raken.
De wereld is beland in een van de grimmigste scenario’s uit Het Rapport van de Club van Rome. Het rapport slingerde in pocketvorm bij ons thuis rond toen ik zo oud was als Greta en Nika nu. Als tiener heb ik er wel eens in gebladerd, maar ik herinner me niet dat dat met paniek gepaard ging. Nika herhaalde Greta’s woorden in haar eindpresentatie op de middelbare school, I want you to panic, en liet de smeltende ijskappen en de voortrazende bosbranden en de overstromende rivieren zien aan haar klasgenoten. De blokkade van de A12 op 11 maart was haar zoveelste actie en voor de zoveelste keer werd ze gearresteerd en zou ze pas diep in de nacht weer thuis zijn. ‘Ik kan dit niet niet doen, als je eenmaal het bizarre onrecht achter de klimaatcrisis begrijpt, heb je geen keuze meer.’
<h5>Verontrustende waarheid</h5>
Waarom koos ik deze drie rebellen uit de duizenden Nederlanders die zich inmiddels bij Extinction Rebellion aansloten, onder wie steeds meer BN’ers, zoals pas nog de 83-jarige Hanneke Groenteman die verklaarde aangestoken te zijn door Carice van Houten? Misschien omdat ik ze nodig heb om mijn eigen positie te verhelderen. Vlak voor corona vloog ik samen met mijn petekind in een Boeing 747 over de Atlantische Oceaan om haar voor haar vijftiende verjaardag het land van mijn coming-of-age te laten zien, de Nieuwe Wereld, de Verenigde Staten van Amerika. Zij vloog nog, ik vloog nog (ik vlieg nog steeds, al was de vlucht naar Amerika voorlopig mijn laatste).
De laatste keer dat Nika sindsdien een vliegtuig aanraakte, was toen zij vastzat aan een privéjet op Schiphol, tot de laatste rebellen ver na zonsondergang door de Koninklijke Marechaussee in bussen werden gestopt. Jarenlang vloog ik zonder een gedachte aan het klimaat of aan het uitsterven van diersoorten. Nu kijk ik met groeiende zorg terug op het zorgeloze leven van de jaren negentig van de vorige eeuw, waarin het mentale landschap overheerst werd door The West is the Best. Het kind van de Koude Oorlog dat ik was zou altijd vrijheid boven gelijkheid verkiezen, waardoor ik wel oog had voor het mooie dat het Westen had voortgebracht maar niet voor het lelijke en de prijs die voornamelijk anderen daarvoor hadden moeten betalen.
Mensen die voor het eerst bij Extinction Rebellion komen, luisteren een half uur lang naar Heading for extinction and what to do about it, volgens de XR-site ‘een praatje over de realiteit van de klimaatcrisis en milieuvernietiging, gegeven door mensen betrokken bij Extinction Rebellion’.
Later verwijzen ze met een mengeling van onrust en ontzag naar The Talk en weten nog precies wanneer en waar ze hem voor het eerst hoorden. The Talk is wereldwijd al duizenden keren gegeven en bedoeld om mensen te sterken in hun overtuiging dat het noodzakelijk is om in opstand te komen. De nieuwste feiten van de klimaatwetenschap schetsen in The Talk een zwart beeld van de toekomst als de uitstoot van CO₂ en andere broeikasgassen niet snel vermindert. ‘Ik wist dat het erg was,’ zei een jongen op een bijeenkomst van XR in Amsterdam, ‘maar niet dat het zo erg was.’ Hij voelde zich als Neo in de film The Matrix. Na The Talk had hij het idee dat hij net als de held in de film moest kiezen tussen een blauwe pil en een rode pil, tussen blijven dromen in een comfortabele cocon en de bereidheid om de verontrustende waarheid daarbuiten te leren kennen.
<h5>In shock</h5>
Als kind zat Lisa regelmatig met haar moeder aan de keukentafel discussies te voeren over politiek en grenzen aan de groei en de groene beweging die net in Nederland opkwam. Op haar zestiende las ze Het Rapport van de Club van Rome, wat haar op een bepaalde manier geruststelde. ‘Ik besefte: ik ben niet gek, er gaat hier in de wereld iets niet goed, er gaat hier in de politiek iets niet goed en mensen gaan maar door alsof er niks aan de hand is. Dus bij mij was er nooit sprake van een rode pil waardoor opeens de schellen van mijn ogen vielen.’
<blockquote>‘Bij XR krijg je daarna een handelingsperspectief: het beest in de bek kijken, ja het is echt heel erg, maar daar hoef je niet door lamgeslagen te worden.’</blockquote>
Regelmatig zijn haar studenten in shock als ze met hen kijkt naar How to Let Go of the World and Love All the Things Climate Can’t Change, een documentaire uit 2016. ‘De informatie in het begin van de film is heel heftig en iedere keer dat ik er met studenten naar kijk, is het nog heftiger, want de kantelpunten waarover gesproken wordt, liggen in het verleden en iedere keer dat ik het zie weer iets verder.’ Wat moeten we met die studenten in shock, vroeg een collega haar, en Lisa antwoordde: stuur ze naar Extinction Rebellion.
The Talk komt hard binnen, zegt Lisa, ‘maar bij XR krijg je daarna een handelingsperspectief: het beest in de bek kijken, ja het is echt heel erg, maar daar hoef je niet door lamgeslagen te worden. De mensen bij XR hebben een manier gevonden om de werkelijkheid van de klimaatcrisis binnen te laten komen en niet terug te vallen in “kijk om je heen, het valt toch allemaal wel mee” en “andere mensen gaan ook op skivakantie, dan zal het wel oké zijn”. Het helpt om onderdeel uit te maken van een groep mensen die ook begrijpt dat onze manier van leven suïcidaal is. Want voor je het weet val je voor het gevaarlijke narratief dat het allemaal toch geen zoden aan de dijk zet of laat je je ecorexia aanpraten en ga je je schuldig voelen over je eigen gedrag. Ben ik wel groen genoeg? XR helpt om niet schuldbewust ineen te krimpen en het systeem te gaan bevragen, want een beter milieu begint niet bij jezelf.’
<h5>Doe ik wel genoeg?</h5>
Toen hij acht was, wilde Mark geen vlees meer eten. Hij groeide op rond krakers, ‘iedereen kraakte in die tijd, dat was heel normaal’. Toen hij een jaar of tien was, zond de televisie wekenlang beelden uit van een hongersnood in Afrika. ‘Volgens mij dacht ik toen al: de wereld is fucked.’ In de krakersscene heeft hij meegekregen uit handen van de politie te blijven. ‘Je laat je niet pakken, de macht is zo gevaarlijk dat je koste wat kost zorgt dat dat niet gebeurt. Rationeel weet ik dat Nederland niet Iran is, maar met mijn gevoel reageer ik daar wel zo op.’ Bij de Schiphol-actie stond hij op de onderste tree van de ladder om over het hek te klimmen, maar hij keerde op het laatste moment terug toen hij de politie zag aankomen. Heel de dag liep hij buiten het hek op zichzelf te schelden, door de mazen van het hek zag hij de andere filmers en fotografen tussen de vliegtuigen hun werk doen, dicht bij het vuur, en hij besloot ter plekke om zich bij de volgende actie niet meer te laten leiden door zijn angst voor arrestatie.
Toen Lisa allang naar huis was en Nika tot op het bot natgespoten tussen de laatste rebellen op de A12 zat, stond Mark bij politiebusjes die dwars over de weg een muur begonnen te vormen, met aan de ene kant rebellen die niet meer konden wegkomen en aan de andere kant het open einde van de weg. Als je lang genoeg zou doorlopen, was daar de zee. ‘Ik deed waarschijnlijk onbewust de stap naar die kant,’ zegt Mark, ‘en weer stond ik aan de verkeerde kant, terwijl ik makkelijk had kunnen blijven, want ze wilden zo min mogelijk mensen arresteren.’
Doe ik wel genoeg, vraagt hij zich in kwellende uren af: niet blijven terwijl de anderen wel blijven, niet het werk blijven doen waarvoor hij kwam, niet de beste coole film maken, er niet zijn voor de ander. De waterkanonnen hadden arrestaties moeten voorkomen, maar honderden rebellen bleven hardnekkig onder de waterstraal zitten en werden alsnog afgevoerd in arrestantenbussen, onder wie tientallen rebellen in witte jassen, de wetenschappers van de XR-zustergroep Scientist Rebellion.
<h5>Beter dan niets doen</h5>
Lisa had een bijeenkomst van Scientist Rebellion willen bijwonen voordat ze naar de A12 ging, maar daar was het niet van gekomen. ‘Maar nu ga ik me bij hun aansluiten,’ zegt ze. ‘Het lijkt me heel fijn om het met regelmaat te hebben over de spanning tussen het activistische en het academische. Ik wil ook uitvoerig nadenken over de rol van de wetenschapper, moet je altijd maar achter je bureau blijven zitten of in je lab onderzoek doen? Wat is de rol van een wetenschapper eigenlijk? In mijn geval: wat is de rol van een filosoof? De omgang met onze sterfelijkheid is een wezenlijk onderdeel van de filosofie en tegenwoordig komt daar omgang met uitsterfelijkheid bij. Wat moet ik doen in tijden van extinctie? Daarin kan ik in ieder geval niet langer achter mijn bureau blijven zitten.’
In Apocalypsofie schrijft ze dat de apocalyps niet ergens in de toekomst plaatsvindt als de ijskappen smelten, als de zeespiegels stijgen, als het zo heet wordt dat oogsten verschroeien. ‘De catastrofe is wat nu al gebeurt en het gaat erom dat te doorbreken, dat continuüm van maar doorgaan-en-doorgaan. We blijven maar doordenderen op een onhoudbare, met groei en fossiel geplaveide weg. Er moet zand in de machine. Ik heb het gevoel, ook als ik op zo’n snelweg sta, dat dat mogelijk is.’
<blockquote>‘Heel weinig mensen binnen XR geloven dat de klimaatverandering helemaal te stoppen is of dat we onder die 1,5 graad opwarming blijven als wij maar hard genoeg burgerlijk ongehoorzaam zijn.’</blockquote>
Tegen het jaar 2040, het jaar waarin volgens onderzoekers van het MIT de Amerikaanse samenleving zal instorten, wil Mark samen met zijn gezin en vrienden een huis ver weg van de stad hebben, met een kelder vol eten en andere overlevingsmiddelen. ‘Misschien zitten die onderzoekers er tien jaar naast en is het 2050, maar misschien gebeurt het juist eerder. Ik weet dat de apocalyps niet ergens in de toekomst komt zoals in films over de ondergang, maar soms heb ik van die apocalyptische fantasieën waarin ik met mijn gezin op de vlucht moet slaan voor de rampen die gebeuren.’
Misschien maakt hij de eerste overstroming van Amsterdam nog mee, zegt hij, en anders de volgende generatie wel. ‘Heel weinig mensen binnen XR geloven dat de klimaatverandering helemaal te stoppen is of dat we onder die 1,5 graad opwarming blijven als wij maar hard genoeg burgerlijk ongehoorzaam zijn. Daar gaat het misschien ook niet om, het gaat erom het aantal slachtoffers tot een minimum te beperken. Alles wat je doet is beter dan niets doen en bij de meeste mensen binnen XR gaat het om aan de goede kant van de geschiedenis staan. Ik wil later mijn zoon in de ogen kunnen kijken en zeggen: ik heb mijn best gedaan.’

<h5>Klimaatgrappen</h5>
Nika wil niet nadenken over wat klimaatmodellen zeggen over hoe de wereld zal zijn als zij veertig is en ze leest de rapporten van het IPCC niet. ‘Hoe erg het ook gaat zijn, het mooie van het leven zal er ook altijd zijn, het mens-zijn in een unieke wereld en de interactie met mensen die allemaal uniek zijn.’ Haar tijd lijkt van elastiek, uitgerekt door studie en werk en uitgaan en acties en trainingen die ze organiseert, die als fijne bijkomstigheid hebben dat ze dan niet aan de klimaatcrisis hoeft te denken.
Buiten het oog van de media vinden overal in het land bijeenkomsten van XR plaats, en niet alleen om mensen voor te bereiden op acties of de nieuwste inzichten van klimaatwetenschappers te delen. Ik liep rond op een ‘community weekend’ in de Sering bij Amsterdam-Sloterdijk, met muziek en dans en workshops en theater. Nika liep van hot naar her om van alles te regelen en mensen te knuffelen en met haar vrienden te lachen om slappe klimaatgrappen en tot diep in de nacht te dansen alsof de volgende dag nooit zou aanbreken. Ik kwam haar tegen na afloop van Comedy for Climate en merkte op dat iedereen hier zo lief was voor elkaar en ze zei: ‘Ook dat is een vorm van verzet.’
Mark en Nika zijn gefingeerde namen, de echte namen zijn bij de redactie bekend.

De razendsnelle groei van Extinction Rebellion: ‘Ik kan dit niet níet doen’

Reconstructie

De rebel en de CEO: Extinction Rebellion vs. Boskalis

Reportage

Spelen met vuur: waarom Japan de olympische fakkel door stralingsgebied Fukushima laat reizen

<div class="lead">Wiskundige en boeddhist Henk Barendregt keek zijn existentiële angst recht in de ogen en wist hem te temmen. ‘Het “ik” bestaat niet als degene die de touwtjes in handen heeft.’ Toch is er een vrije wil.</div>
De hal staat vol met de bloemen die hij na zijn afscheidscollege kreeg en een emmer met een mop. Midden in de nacht vielen de bloemen om en moest hij naar beneden om het water op te dweilen. De bloemen waren opengegaan, waardoor hun zwaartepunt veranderde en de emmers waarin ze stonden omvielen. Om dit soort causale verbanden maakt hij zich vrolijk.
In de kamer zit een pop in een leunstoel, levensgroot, met Barendregts kleren aan en zijn hoed op. De pop leest de krant. Telkens als Barendregt en zijn vriendin Lidia de kamer binnenkomen, schrikken ze. Een automatische reactie, want ze weten ook wel dat het maar een pop is. Ook om die automatische reactie maakt hij zich vrolijk. De wereld – hijzelf incluis – is een schouwtoneel. Lidia zette de pop neer als hij niet thuis was om als model te dienen voor het portret dat ze van Barendregt schilderde voor de Radboud Universiteit Nijmegen. Ze onthulde het werk in de Sint-Stevenskerk in Nijmegen, op de dag dat hij officieel met emeritaat ging.
Die eerste donderdag van oktober sloeg hij de pauken in het muziekstuk Introitus van Stravinsky, waarna hij zijn rede ‘Mathesis en mystiek’ uitsprak, over zijn twee passies: de wiskunde en vipassana meditatie. Henk Barendregt verwierf wereldfaam met zijn werk op het gebied van de lambda calculus, een taal om wiskundige berekeningen en bewijzen compact op te schrijven. Tegelijkertijd beoefende hij jarenlang zenmeditatie en vervolgens vipassana. Voor die laatste vorm kreeg hij de bevoegdheid om les te geven en retraites te leiden, wat hij veelvuldig doet.
<h5>Dwangmatigheden</h5>
De precisie waarmee hij wiskunde bedrijft, is de precisie waarmee hij vipassana beoefent. Stil zitten, opmerkzaam zijn. De bewegingen van lichaam en geest leren kennen. ‘Je zit een tijdje, dan gaat je knie pijn doen, je zegt bij jezelf “pijn, pijn” en dan gaat dat gevoel weg. Wat later zeg je “pijn, pijn” en dan gaat het gevoel niet weg, je wordt boos zonder het te merken, maar daarna zie je dat en zeg je “er is boosheid”, en die kan dan weggaan. Vipassana is heel precies kijken naar de componenten van je bewustzijn. Heel analytisch, gericht op ervaring, met het doel om los te komen van dwangmatigheden.’
Als jongen van negen probeerde hij zich het heelal voor te stellen met verafgelegen gebieden waar geen bewustzijn meer bestaat. Het gaf hem een gevoel van diepe leegte, tegelijkertijd mooi en angstaanjagend. Lang zocht hij naar de oorsprong van die intense ervaring en wilde hij de schoonheid ervan opnieuw beleven. Toen hij zeventien was, vroeg hij aan een vriend van zijn vader, een neurowetenschapper: hoe werkt bewustzijn? ‘Dat woord vermijden wij in ons vakgebied,’ zei de man, ‘maar in mijn vrije tijd denk ik er vaak over na.’ Barendregt: ‘Een prachtig antwoord.’
<q class="pull-right">We denken meer te zijn dan een robot die signalen verwerkt, want we zijn ons dat proces ook nog gewaar. Maar wat is dat gewaarzijn dan?</q>
In 2002 ontving hij de Spinozapremie van de Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), de hoogste wetenschappelijke onderscheiding van het land. Het onderzoeksgeld besteedde hij voor een deel aan het opzetten van het Mind-Brain-Mindfulness Research Team aan de Radboud Universiteit. Hierin werken psychologen, psychiaters, artsen, filosofen, boeddhologen, wiskundigen en informatici zij aan zij om het bewustzijn te ontrafelen. Ze stellen vragen naar de werking en de effecten van meditatie, met als doel: een wetenschappelijk onderbouwd model van het menselijk bewustzijn. Het moet inzicht geven in de manier waarop onze bewustzijnstoestanden opkomen, emoties zoals boosheid en vreugde, maar ook compassie, concentratie, gelijkmoedigheid, rusteloosheid en twijfel.
Bent u in de afgelopen vijftig jaar dichter bij een antwoord gekomen op de vraag die u als jongen stelde over het bewustzijn? 
‘Je hebt de makkelijke vraag en de moeilijke vraag, naar het onderscheid van de filosoof David Chalmers. De makkelijke vraag luidt: hoe werken onze hersenen en hoe komen wij tot ons gedrag? Het duurt wellicht nog tweehonderd jaar voordat we daar een antwoord op hebben. De vragen over het effect van meditatie die het onderzoeksteam probeert te beantwoorden, zijn onderdeel van de makkelijke vraag. De onderliggende vraag naar het wezen van het bewustzijn is nog te groot, die vraag kunnen we niet eens goed formuleren.
‘De benadering van die formulering die mij het meest aanspreekt, is dat we het idee hebben meer te zijn dan een robot met een microfoon, camera en computer die signalen verwerkt. Want we zijn ons dat proces ook nog gewaar. Wat is dat gewaarzijn dan? Misschien is het wel een illusie dat we meer zijn dan een robot en kunnen we op een dag een verfijnde computer met zintuigen maken, die opeens bewust is. Dat weten we niet. Maar je kunt de makkelijke vraag naar het bewustzijn in stukjes opbreken en daar je onderzoek op richten. De moeilijke vraag kun je onbeantwoord laten terwijl je het bewustzijn gebruikt, gewoon door er te zijn. Je moet het alleen wel nauwkeurig gebruiken.’
<h5>Tergend langzaam lopen</h5>
De komende jaren is hij van plan meer tijd te besteden aan het werken met zijn eigen bewustzijn dan aan abstracte ideeën over het bewustzijn. Minder wetenschappelijk onderzoek, meer deelnemen aan intensieve retraites. Van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat in stilte zitten, afgewisseld met tergend langzaam lopen. ‘Zo’n grondige aanpak is nodig omdat theoretisch inzicht alleen niet genoeg is, je moet het tot in je merg beleven. Dit vind ik nu interessanter om te doen dan wetenschappelijk onderzoek en misschien leer ik door te mediteren zoveel te zien dat ik het op het laatst begrijp.’
Welke inzichten heeft u opgedaan in de halve eeuw die achter u ligt, ook al zijn het inzichten over de makkelijke vraag? 
‘Het eerste inzicht is dat het bewustzijn fluctuerend en zelfloos is. Flitsjes van beelden en geluiden, emoties en gedachten, intenties om te handelen. Vergelijkbaar met de frames van een 8mm-film die elkaar opvolgen. Het boeddhisme heeft het over “niet-zelf”: geen enkel onderdeel van je lichaam/geest-systeem is aan te wijzen als een stabiel “zelf”. Je lichaam kan ziek worden, je gevoelens fluctueren, je gedachten wisselen, je acties hangen af van je gemoedstoestanden en die hangen weer af van de overige factoren.’
<h5>Verslaafd aan ons ego</h5>
Neurofysiologen, zegt hij, weten al lang dat onze neuronen pulseren, maar ze weten niet dat je dat op een of andere manier kunt ervaren. ‘Ze weten ook niet dat die ervaring tot existentiële angst kan leiden, omdat je dan nergens grip op lijkt te hebben. Die existentiële angst is een krachtig mechanisme dat wil vasthouden aan de illusie dat er een vaststaand stabiel “zelf” is. Maar dat is er niet. Door te mediteren kun je deze angst recht in de ogen zien en temmen.’ Zijn grote project, zou je kunnen zeggen, is de verbinding te maken tussen zijn eigen ervaring hiermee, de boeddhistische leer en de neurowetenschappen.
Het model van het bewustzijn dat hij met het onderzoeksteam wil onderbouwen, voert terug op de Abhidhamma, een eeuwenoud boeddhistische geschrift. ‘De Abhidhamma wijst op de gefragmenteerde en automatische aspecten van ons bewustzijn. Daarnaast legt het de nadruk op het reflecterende element, op het bewustzijn dat kennis heeft van zijn eigen toestand. Je kan bijvoorbeeld boos zijn zonder dat je dat door hebt, en dan sla je met je vuist op tafel. Als je wél door hebt dat je boos bent, kun je natuurlijk alsnog met je vuist op tafel slaan, maar ook besluiten om de situatie op een andere manier op te lossen.’
<q class="pull-left">Je dacht dat je aan de knoppen zat, maar ervaart dat e een deterministisch proces bent. Dat geeft een gevoel van diepe leegte.</q>
Het ‘cover-up model’ van Barendregt stelt dat mensen dat fluctuerende proces in het bewustzijn niet willen zien en het daarom continu willen toedekken. ‘De concentratie die daarvoor nodig is, geeft het gevoel dat de wereld, inclusief wij zelf, een solide bestaan heeft. Maar dat is illusie, the wrong view, volgens het boeddhisme, omdat we daarmee voorbijgaan aan de gefragmenteerde aard van het bewustzijn. Onderzoek duidt erop dat deze illusie gepaard gaat met stoffen in de hersenen. Endorfine bijvoorbeeld, dat verwant is aan opium. Daarom is onze gehechtheid eraan zo groot. De opiumverslaafde weet tenminste van zichzelf dat hij verslaafd is, die is in zeker opzicht in een betere toestand dan de meeste mensen. Vaak zijn we verslaafd aan ons ego, de cover-up bij uitstek, alleen weten we dat meestal niet en veroorzaken we leed bij onszelf en anderen.’
We kunnen verslaafd zijn aan denkbeelden en gedrag? 
‘Gedrag, denkbeelden, emoties, zelfbeelden, gevoelens. Veel mensen willen steeds een prettig gevoel hebben. Als je gewend bent in de pessimistische hoek van het spectrum te zitten, dan hang je juist aan onprettige gevoelens. In beide gevallen lijken we daardoor stabiliteit te krijgen. Op een gegeven moment kun je inzien dat het bewustzijn fluctuerend en zelfloos is. Dat kan hard binnenkomen: je dacht dat je aan de knoppen zat, maar ervaart dat je een deterministisch proces bent. Een keten van oorzaak en gevolg, waarop je geen invloed hebt. Dat geeft een gevoel van diepe leegte. Als je je dan nog vasthoudt aan de wrong view, veroorzaakt dat het lijden, waar het boeddhisme vaak over spreekt.’
<h5>Onvoorspelbaar</h5>
Als metafoor voor dit deterministische proces haalt Barendregt graag ‘Game of Life’ van de Britse wiskundige John Conway aan. Niet zomaar een computerspel, maar vakjes op een scherm die automatisch veranderen op grond van eenvoudige programmaregels. Barendregt liet het op Lowlands zien, tijdens zijn college over wiskunde dat tegelijkertijd over het menselijk bewustzijn bleek te gaan. In Game of Life zijn de talloze vakjes van een oneindig raster dood of levend: de levende vakjes lichten op, de dode zijn donker. Als het spel begint, gedragen de vakjes zich volgens drie vaststaande regels: ze blijven opgelicht, doven uit, of lichten op, afhankelijk van het aantal aangrenzende vakjes dat dood of levend is. Zo ontstaan automatisch onvoorspelbare patronen. ‘Onze moleculen en neuronen spelen ook een Game of Life,’ maakte hij de sprong naar de biologie en het bewustzijn, ‘wij zijn geprogrammeerd, maar onvoorspelbaar.’
<div class="media-wide">
<figure id="post-315888 media-315888" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/02/8_preview.jpg" alt="" /><figcaption>Foto: Jenny Fine, The Keeping Room, 2010</figcaption></figure>
</div>
In deze onvoorspelbaarheid schuilt volgens Barendregt de vrije wil, die hij in een drietrapsredenering verenigt met een deterministisch universum: ‘Determinisme betekent dat de toekomst van het heelal afhangt van de toestand van het huidige heelal. Vrije wil betekent dat wij invloed hebben op het toekomstige heelal. Onze invloed op de loop der dingen is niet in tegenspraak met een deterministisch universum: wij zijn daar namelijk een onderdeel van. In ons lichaam/geest-systeem gebeurt alles volgens een zekere wetmatigheid. We kunnen ook met waarschijnlijkheid werken, maar zelfs in een totaal deterministisch systeem bestaat die vrije wil. Het wil namelijk zeggen dat er gerekend of afgewogen wordt om tot een keuze te komen. Als twee wiskundigen de honderdste decimaal van π uitrekenen, dan komen ze tot hetzelfde getal. Toch is het de moeite waard om het uit te rekenen. Je zegt niet: dat getal ligt toch al vast. Wat jij straks gaat doen, ligt ook al vast. Maar wat dat is, weet je pas als je de deur uitgaat. Leven is de enige manier om te weten te komen wat je besluiten zullen zijn, want de posities van je moleculen en de meer subtiele toestand van je geest kun je niet bepalen.’
Zo geredeneerd kun je zien dat de vrije wil onderdeel uitmaakt van een gedetermineerd systeem, maar daarmee heb je nog geen antwoord op de vraag wie of wat de besluiten neemt. Volgens uw cover-up model kan ‘ik’ dat niet zijn. 
‘Ons lichaam/geest-systeem bevindt zich in een situatie, neemt van alles waar en komt tot oordelen op grond van waarneming, verstand, gevoel, geweten, geheugen. Een verfijnd beslissingsmodel kiest – dat is de vrije wil. Hij is echter niet van jou, die vrije wil. En hij is ook niet vrij op de manier die wij hopen, namelijk dat wij hem bepalen. Maar het is het beste wat we hebben en beter dan dit kán het niet. Mensen denken soms dat de quantumfysica de menselijke waardigheid kan redden, maar dan leg je je heil in het gooien van een dobbelsteen. Dat wil je ook niet. Maar wat zou je dan willen? Ja, dat jíj het bent die de besluiten neemt. Maar dat is niet zo.’
Wij zijn gewend om mensen verantwoordelijk te houden voor hun daden, niet hun brein of hun lichaam/geest-systeem. 
‘Ja, in rechtszaken zeggen criminelen wel eens: ik kon er niks aan doen, het waren mijn neuronen die de trekker overhaalden. In het recht is al eeuwen geleden ingesteld: als je met een koe over straat loopt en die koe eet de tulpen van de buren op, dan ben jij verantwoordelijk. Je kunt niet zeggen: die koe at het op. Nee, jij moet ervoor betalen. Had je die koe maar beter moeten opvoeden of aan de lijn moeten houden. Die crimineel heeft helaas in omstandigheden geleefd, extern of intern, die ongunstig hebben uitgepakt. Hij is nu verantwoordelijk voor zijn brein, dat als een dolle koe of dolle stier rondloopt.
&#8216;Stel, iemands koe heeft vaak de tulpen van de buren opgegeten. Als de eigenaar slim is, leert hij die koe te temmen. Een slimme crimineel leert dat hij zijn bewustzijn kan veranderen, dat is heilzamer voor hemzelf en anderen. Hij kan bijvoorbeeld gaan mediteren, dat kan tegenwoordig in sommige gevangenissen. De vrije wil, die niet van hem is, maakt die keuze en je hoopt dan dat de wil gericht is op het heilzame. Híj beslist niet of hij gaat mediteren, ook al kan hij het gevoel hebben van wel. Dat doet de resultante van zijn erfelijke bagage en verleden, zijn karma. Niet alleen wat hem daarin is overkomen, maar met name wat hij heeft gedaan. Daar is hij verantwoordelijk voor, ook al is hij niet de baas over zijn wil.’
Aan de ene kant noemt u de ‘vrije wil’ van het systeem waar wij geen invloed op hebben en aan de andere kant heeft het boeddhisme het over bevrijding van een onvrij persoon. 
‘Onderdeel van het cover-up model is dat je van de noodzaak tot toedekken kunt afkomen. Dat betekent dat je het niet meer erg vindt dat je niet de baas bent en daarom die ervaring van de leegte niet de hele tijd hoeft te bedekken. In de eerste fase van de meditatie wordt de cover-up vervangen door een betere versie ervan, je droom door een betere droom. Dat is vaak ook nodig, want als je bijvoorbeeld vastzit aan een depressie of een fobie, dan kun je moeilijk verder werken. Eerst leer je rustiger te worden. Daarna willen we wakker worden.
<div class="figure--left">
<figure id="post-315881 media-315881" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/02/HH_3733686_preview.jpg" alt="" /><figcaption>Robot of geit. &#8216;Na het doorknippen van het touw kan hij op meer plaatsen komen. Dat is vrijheid.&#8217; Foto: Bert Verhoeff/HH</figcaption></figure>
</div>
‘We zijn als een geit in de wei die aan een touw vastzit en alleen maar in cirkels kan lopen. Hij kan leren het touw door te bijten om verderop gras te eten. Die geit kan ook een robot zijn, die na het doorknippen van het touw op meer plaatsen kan komen. Dat is de vrijheid, terwijl die robot toch helemaal geprogrammeerd is.’
Mooie vrijheid is dat&#8230; 
‘Ja, je wordt vrijheid beloofd en dan blijkt dat je totaal gedetermineerd bent. Dat was de belofte niet! Dat is in eerste instantie een teleurstelling. Maar die ervaring van “niet zelf” is niet iets negatiefs. De musicus die de hele tijd bezig is met de gedachte of het publiek hem wel goed vindt, heeft last van “zelf”. Als je dat soort gedachten kunt laten gaan, vermindert de innerlijke sabotage en kan je beter in de flow van de muziek komen, en die van het leven in het algemeen. Vanuit het ego gezien kun je een beetje vrijheid winnen door iets meer beheersing, maar dat is uiteindelijk pappen en nathouden. De grote sprong voorwaarts komt als je ziet dat die vrijheid in iets heel anders zit: dat je geen cover-up nodig hebt.’
<div class="figure--right">
<img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/02/Barendregt_D_DSC3405_preview.jpg" alt="" />
Foto: Adrie Mouthaan
</div>
<div class="info-box">
<h4>Henk Barendregt (1947)</h4>
<h5>Wie</h5>
Bekend van The Lambda Calculus: Its Syntax and Semantics. Geldt wereldwijd als het standaardwerk in zijn vakgebied. Graag geziene gast op Lowlands.
<h5>Waarom</h5>
Hij was van 1986 tot 2015 hoogleraar Grondslagen van de wiskunde en informatica aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Blijft na zijn emeritaat zoeken naar een wetenschappelijke onderbouwing van zijn ‘cover-up model’ voor het menselijk bewustzijn. De illusie van de vrije wil speelt voor hem een sleutelrol. ‘Als mensen vasthouden aan de illusie van de eigen vrije wil, dan saboteren ze zichzelf en komen slechts tot de beperkte vrije wil. Na het doorprikken van die illusie zitten ze zichzelf niet meer in de weg en openbaart zich de optimale vrije wil.’
<h5>Enz</h5>
Draagt buitenshuis vaak een hoed. Hij was paukenist bij het VU-orkest en heeft een voorliefde voor Stravinski. Leerde volgens een tekst in zijn Liber Amicorum hypnotiseren van zijn vader, hoogleraar klinische psychologie Johan Barendregt.
</div>

Vraagtekens bij de vrije wil en het ‘ik’

Tegen extremisme: vrouwelijke imams in Marokko

Fukushima is overal