‘Wij zijn ons morele kompas kwijtgeraakt’

Monika Sie Dhian Ho, directeur van de Wiardi Beckman Stichting, trekt 
het land in om problemen van gewone mensen in kaart te brengen. Voert de denktank 
van de PvdA een guerrilla tegen het kabinet-Rutte en Diederik Samsom? ‘Voor 
mij is en blijft de PvdA een volksbeweging.’

‘Lounge Linkse Zaken’ heet de koffieruimte van het PvdA-partijkantoor in de Rotterdamse volksbuurt Crooswijk. De fris witgeschilderde muren zijn opgesierd met een portret van Pieter Jelles Troelstra en posters die herinneren aan gewonnen of verloren verkiezingscampagnes. ‘Ik heb deze ruimte helemaal zelf opgeknapt!’ vertelt beheerder Hans trots. ‘Bijna alles is gratis bij elkaar gescharreld.’

Op donderdagavond 21 mei zit de lounge aardig vol. Tientallen partijleden zijn naar Crooswijk getrokken voor een gesprek met Monika Sie Dhian Ho, directeur van de Wiardi Beckman Stichting (WBS), het ‘wetenschappelijk bureau voor de sociaal-democratie’. Alle lagen van de bevolking zijn vertegenwoordigd: volkse Rotterdammers, vlotte dertigers, PvdA-leden van Somalische, Marokkaanse en Surinaamse komaf en een stuk of wat deftig ogende ouderen. De WBS is al sinds 2011 bezig met het project ‘Van Waarde’ dat de in verwarring geraakte partij van een nieuw ideologisch fundament moet voorzien. De PvdA, in de tijd van de Derde Weg en het ‘afschudden van de ideologische veren’ in neoliberaal vaarwater terechtgekomen, moet zich weer richten op sociaal-democratische waarden als ‘bestaanszekerheid’, ‘binding’ en ‘verheffing’. Als onderdeel van het grand project trekt Monika Sie nu door het land. Ze is al in Noord-Brabant geweest, in Groningen en in Friesland. Vanavond is Rotterdam aan de beurt.

Sie en haar medewerkers verzamelen verhalen van gewone mensen over de verzorgingsstaat, die nu door het kabinet op de schop wordt genomen. Waar gaat het mis, bijvoorbeeld in verzorgingstehuizen en bij sociale werkplaatsen? De resultaten van dat ‘actieonderzoek’ komen vanaf september op een website waarop iedereen oplossingen kan aandragen. Een panel van wetenschappers en ‘sociale slimmeriken’ als publicist Pieter Hilhorst en de Eind hoven se wethouder Staf Depla voorziet het van commentaar. Ver volgens moeten gemeenteraadsleden, wethouders en PvdA-bewindslieden in beweging komen en dat ook op de site kenbaar maken.

Turken in de hoogste boom

Overbodig is dat niet. De PvdA stelt zich van oudsher tot doel de bindende kracht te zijn tussen arme sloebers en vooruitstrevende intellectuelen, hardwerkende Nederlanders en uitkeringstrekkers, mannen en vrouwen, ouderen en jongeren, autochtonen en migranten.

Al sinds de jaren negentig zit daar flink de klad in. Ambitieuze twintigers en dertigers klagen dat de PvdA een verouderde partij is die zich alleen ontfermt over de zwakken in de samenleving. Ouderen en uitkeringsgerechtigden beschouwen zichzelf bij bezuinigingsoperaties als het kind van de rekening. Voor veel autochtonen is de PvdA de Partij van de Arabieren, maar toen Lodewijk Asscher de ondoorzichtigheid van organisaties als Diyanet en Milli Görüs aan de kaak stelde, zaten de Turken in de hoogste boom. En al die bevolkingsgroepen klagen over de in zichzelf gekeerdheid van de PvdA, van bestuurders en wethouders die niet weten wat er onder de gewone mensen leeft. We moeten de wijken in, is de conclusie van bijna elk evaluatierapport dat na verkiezingsnederlagen verschijnt.

Van zulke rapporten zijn de laatste jaren stapels verschenen. Na de voorspoedige opkomst van Diederik Samsom in 2012 en de toetreding van de PvdA tot het kabinet-Rutte werd de partij ingemaakt bij de gemeenteraadsverkiezingen, de Europese verkiezingen en dit voorjaar nog bij de Staten verkiezingen. In voormalige rode bolwerken als Amster dam, Rotter dam en Utrecht maakt de PvdA geen deel meer uit van het stadsbestuur, en ook in provincies als Friesland en Groningen zijn de sociaal-democraten voor het eerst sinds mensenheugenis verbannen naar de oppositie. Op veel plekken heeft de SP hun plaats ingenomen.

Diederik Samsom kan inmiddels geen goed meer doen. In de laatste opiniepeiling stond de PvdA op nog maar negen Kamerzetels.

Híerom!

In de ‘Lounge Linkse Zaken’ worden de bezoekers verwelkomd door de jonge afdelingsvoorzitter Rob de Werd, wiens taalgebruik doet denken aan dat van premier Rutte. ‘Hartstikke gaaf dat jullie uit alle hoeken en gaten van Rotterdam hier naartoe zijn gekomen!’ zegt hij. Daarna krijgt Monika Sie het woord. Ze heeft het over de economische crisis die veel Nederlanders in de problemen heeft gebracht. Over de ‘dubbele vervreemding’ als gevolg van aanhoudende reorganisaties, oprukkende managers en doorgeslagen efficiency-denken. De slachtoffers daarvan zien de politiek niet meer als bondgenoot maar als ver-van-mijn-bed-show. Politici worden zo opgeslokt door bestuurlijke kwesties dat ze nauwelijks weten waar de burgers zich zorgen over maken. En ze heeft het over het monsterverbond dat Diederik Samsom sloot met de liberalen, ‘voor ons als sociaal-democraten het moeilijkst denkbare kabinet’. Links Nederland zal zich moeten herpakken, vindt de partij-ideoloog: ‘Dit is het moment van de waarheid. De PvdA heeft heel lang te weinig aandacht gehad voor fundamentele waarden als bestaanszekerheid, een veilige omgeving, fatsoenlijk betaald werk. Wij proberen het morele kompas van de sociaal-democratie te herijken.’

Maar de argwaan tegen het kabinet en de partijtop is groot. Zelfs in het zaaltje vol toegewijde sociaal-democraten in Crooswijk. Vooral de bezuinigingen op de verzorgingsstaat en het streven naar een ‘participatiesamenleving’ waarin burgers elkaar moeten bijstaan, zijn bij de achterban slecht gevallen. ‘We hebben hier een wethouder die mensen met een uitkering voor fraudeurs uitmaakt,’ roept Ahmed Abdillahi, in Somalië geboren maar nu bezig met armoedebestrijding in Rotterdam-Zuid. ‘Op papier heb je hier rechten, maar in de praktijk kan je ernaar fluiten.’

Annemieke, vrijwilliger in de zorg, vraagt zich hardop af of de studeerkamergeleerden van de Beckman Stichting ooit zullen begrijpen hoe rauw het in de samenleving werkelijk toegaat: ‘Ik ben zestig à zeventig uur per week voor anderen in touw maar ik schaam me dood voor het beleid in deze stad. Er zijn grote problemen met de wijkservicepunten en er wordt niks aan gedaan. Al die mensen die zich met hoogstaand onderzoek bezighouden moeten maar eens in Crooswijk gaan wonen. Dan weten ze wat er leeft!’ Sie: ‘Ik heb in Rotterdam gestudeerd en jarenlang aan de rand van Crooswijk gewoond. Ik zou je graag komen interviewen.’ Maar daar moet Annemieke nog even over nadenken. ‘Ik weet níet waar ik de tijd vandaan moet halen.’

Het is typerend dat het vertrouwen in psychotherapeuten groter is dan het geloof in de politiek en de vakbeweging

Een oudere heer in ribfluwelen jasje die vroeger bij de Wereldbank werkte, windt zich zichtbaar op. ‘Wat voor partij zijn wij nog?’ zegt hij. ‘De PvdA werkt voortdúrend mee aan neoliberaal beleid! Waarom denkt u dat we zoveel leden verliezen? Híerom!’
Monika Sie laat zich niet uit het veld slaan. ‘Het is de bedoeling dat u met uw zorgen en ideeën komt, en dat wij die meenemen.’

Die boodschap verkondigde ze ook in Winsum, Haarlem, Uden en Tietjerksteradeel. ‘Elke avond levert vijfentwintig potentiële geïnterviewden op,’ vertelt Sie in het kantoor van de Beckman Stichting aan het Haagse Emmapark. ‘Plus vier, vijf mensen die aanbieden ons te helpen met het afnemen van interviews. De WBS is een klein clubje, maar op deze manier bouwen we een netwerk van correspondenten op. We gaan PvdA-afdelingen trainen om de verhalen op te tekenen van bijvoorbeeld ouders met een probleemkind, verpleegkundigen of docenten in het vmbo. Je moet mensen hun levensverhaal laten vertellen.’

Zo kunnen ook de partijafdelingen worden gereanimeerd. Sie: ‘Het enige contact met gewone mensen loopt nu vaak via politieke cafés en het uitdelen van rozen op straat in verkiezingstijd. De partij heeft vijftigduizend leden. Ik ben ervan overtuigd dat die meer willen dan dat.’

Reïdeologiseren

Sie (48) studeerde politicologie aan de Erasmus Universiteit en werkte als onderzoeker bij de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. In 2008 volgde de dochter van een Chinees-Indonesische vader en een Nederlandse moeder de socioloog Paul Kalma op als directeur van de WBS.

Ze heeft net de laatste hand gelegd aan de Dr. J.M. den Uyl-lezing die ze op 15 juni houdt in de voormalige schuilkerk de Rode Hoed. Het thema: ‘waardengedragen politiek en de toekomst van de verzorgingsstaat’. Die Den Uyl-lezing werd eerder gehouden door onder anderen Abram de Swaan, Felix Rot ten berg, Gerhard Schröder en Wouter Bos. De lezing is het bekendst van dat ene ongelukkige zinnetje van Wim Kok uit 1995: ‘Het afschudden van ideologische veren is voor een politieke partij als de onze een bevrijdende ervaring.’

Monika Sie staat precies het tegenovergestelde voor: ze wil de PvdA reïdeologiseren. ‘In de tijd van Drees en Den Uyl was voor iedereen duidelijk waar je de PvdA op kon aanspreken, dat is het nu niet meer. We zijn ons morele kompas kwijtgeraakt en dat moeten we herstellen. Maar dan op een moderne manier: niet van bovenaf maar gedragen door de burgers. Van Waarde mag geen boekje blijven dat valt in de categorie: papier is geduldig. Het moet een beweging worden. Daarom gaan we nu het land in.’

Post-liberale samenleving

Twee PvdA-prominenten stimuleerden Sie om aan het project Van Waar de te beginnen: Job Cohen, die haar als voorzitter van het curatorium van de WBS uitnodigde naar het directeurschap te solliciteren, en Lodewijk As­scher, die voorzitter van het curatorium werd toen Cohen als partijleider naar Den Haag vertrok. Van Waarde moest ideologische munitie leveren voor Cohen, die aan het Binnenhof oppositie voerde tegen het VVD-CDA-kabinet met gedoogsteun van Wilders.

Maar toen het manifest ‘Van Waarde’ in 2013 eindelijk kon worden gepresenteerd, was de situatie in Den Haag totaal veranderd. Net nu de WBS afscheid wilde nemen van het efficiency-denken en het liberalisme, zat de PvdA in een kabinet met uitgerekend de VVD.

Partijvoorzitter Hans Spekman omhelsde het Van Waarde-project. De PvdA ging zich keren tegen het doorgeslagen individualisme en streven naar meer saamhorigheid, kondigde hij strijdvaardig aan: ‘We moeten een vuist maken tegen een samenleving waarin het “ik” het “ons” uit het oog dreigt te verliezen.’ Maar de reactie van fractieleider Samsom was aanzienlijk gereserveerder: mooi, die authentieke sociaal-democratische idealen, maar er lag wel een regeerakkoord: ‘Na tien jaar, waarin we vijf keer verkiezingen hadden, is het ook tijd dat politici bewijzen dat ze elkaar kunnen vinden om het land verder te helpen.’ Spannend dus wat de partijtop in de praktijk met het pleidooi van de WBS voor een ‘post-liberale samenleving’ zou gaan doen.

‘Diederik zei eigenlijk alleen maar dat hij onze onderzoeksmethode mooi vond, dat hij zelf ook graag met gewone mensen praatte,’ herinnert Sie zich nu. ‘Hans Spekman was veel enthousiaster. De idealen van de PvdA vielen niet samen met het regeerakkoord, vond hij. Daar ben ik het mee eens. De PvdA is meer dan het kabinet-Rutte.’

U wilt meer aandacht voor de noden van gewone mensen. Het kabinet voert bezuinigingen door op de sociale werkplaatsen, de gezondheidszorg, de jeugdzorg, de WW. Dat staat toch haaks op elkaar?
‘De decentralisatie van de verzorgingsstaat kan een verbetering zijn. Als overheidstaken worden overgeheveld naar de gemeenten, krijgen burgers misschien meer zeggenschap. Maar het tempo waarin het kabinet de veranderingen wil doorvoeren, ligt veel te hoog, en ze willen tegelijk vijfentwintig procent bezuinigen op bijvoorbeeld de jeugdzorg. Dat vind ik een riskante operatie. Toen in 2012 het regeerakkoord werd gesloten, hadden de onderhandelaars last van wat ik “beleidsoptimisme” noem. De sfeer was: we kúnnen het, zó gaan we het doen. Ze zeiden zelfs: het kan beter, voor minder geld.’

Volgens Sie had het kabinet een voorbeeld moeten nemen aan Denemarken, waar de decentralisatie gepaard ging met extra investeringen in de zorg. ‘Pas later bleken de hervormingen geld op te leveren.’

Ook van andere maatregelen uit het regeerakkoord kun je voorspellen dat ze niet gaan slagen, stelt Sie. ‘Zoals het sluiten van de sociale werkplaatsen voor nieuwkomers op een moment dat er 650.000 werklozen zijn. De veronderstelling van het kabinet is dat arbeidsgehandicapten door reguliere werkgevers in dienst worden genomen. Maar vooral kleine bedrijven zeggen: dat gaan we niet zomaar doen. En hoe moet het in regio’s als Oost-Groningen, waar de sociale werkvoorziening de grootste werkgever is? Daar gaat het niet lukken, dat kun je nu al zeggen. Het regeerakkoord getuigt op veel punten van een beleidsoptimisme dat het zicht op de werkelijkheid ontneemt.’

De agenda van het kabinet zou veel breder moeten zijn, vindt ze. ‘Hun aandacht gaat nu vooral uit naar: hoe decentraliseren we de verzorgingsstaat? Ik mis een gezamenlijke visie van VVD en PvdA op de problemen op de arbeidsmarkt: de doorgeslagen flexibilisering waardoor niet alleen lager opgeleiden maar ook veel hoger opgeleiden geen uitzicht meer hebben op een vaste baan, op een hypotheek, op bestaanszekerheid. We mogen ons daar niet bij neerleggen. Het ontbreekt deze coalitie ook aan een gemeenschappelijke visie op de samenleving. Twintig jaar oprukkend liberaal denken heeft bij mensen ook tot een ander soort psychologische houding geleid: succes wordt als je eigen verdienste gezien, pech in het leven als je eigen schuld. Het is typerend dat het vertrouwen in psychotherapeuten en zelfhulpgroepen in Nederland tegenwoordig groter is dan het geloof in de politiek en de vakbeweging. Het belang van het collectief is naar de achtergrond gedrongen. Die geïndividualiseerde levenshouding valt moeilijk te doorbreken in een coalitie met de VVD.’

Maatregelenfetisjist

Een gunstige uitzondering maakt ze voor Lodewijk Asscher die als minister van Sociale Zaken probeert de flexibilisering een halt toe te roepen. ‘Hij is stap voor stap bezig het gedachtengoed achter Van Waar de in praktijk te brengen. Vanaf dag één heeft hij gezegd: het moet dit kabinet om bestaanszekerheid en fatsoenlijke banen gaan, het is niet normaal dat alles flexwerk wordt. Asscher pakt schijnconstructies in het bedrijfsleven aan, hij heeft de schoonmakers bij de overheid in vaste dienst genomen en de wet Werk en Zekerheid ingediend.’

Over die wet klagen de flexwerkers anders steen en been. Ze worden nu eerder de deur uitgezet in plaats van later.
‘De waarden achter die wet deugen, of het in de praktijk goed uitpakt, moet worden bekeken. Ik ben geen maatregelenfetisjist die zegt: je moet het koste wat het kost zo blijven doen. Maar dankzij die wet zie je in het basisonderwijs in Amsterdam nu experimenten met een pool van flexwerkers waar scholen een beroep op kunnen doen en die wel in vaste dienst zijn. Wat me in Asscher aanspreekt, is dat hij werkt vanuit een moreel kompas. Dat komt terug in zijn wetgeving, in zijn speeches. Wat hij deed met de schoonmakers, is mijn ideaal van politiek.’

U pleit voor een PvdA die weer naar de gewone mensen luistert. Maar is het daarvoor niet te laat? De SP, die dat tot haar handelsmerk maakte, is in veel gemeenten en provincies inmiddels groter dan uw partij.
‘Ik mis bij de SP het internationalisme van de PvdA. Maar ik wil graag samenwerken. Een paar weken geleden was ik in Hengelo voor een discussie over de toekomst van links, op uitnodiging van de plaatselijke SP-afdeling. Daar hadden ze Van Waarde allemaal gelezen. Ik zeg niet dat de PvdA hetzelfde is als de SP, maar als het om onderwerpen als bestaanszekerheid en goed werk gaat, hebben we een gemeenschappelijke agenda. Ik zou graag zien dat PvdA, SP, GroenLinks en FNV vaker samen optrekken. Dat gebeurt ook al. Binnenkort verschijnt een onderzoeksrapport over schijnconstructies op de arbeidsmarkt, waaraan alle vier de wetenschappelijke bureaus hebben bijgedragen.’

Bij een discussie over linkse samenwerking in De Balie zegde de SP op het laatste moment af.
‘Dat vond ik jammer.’

Ondertussen gaat de nieuwe GroenLinks-leider Jesse Klaver er vandoor met aan het project Van Waarde ontleende termen als ‘we zijn tegen het economisme’ en ‘we zijn tegen het rendementsdenken’.
‘Dat juich ik alleen maar toe. Onze argumenten winnen aan kracht als Jesse Klaver het ook op die manier benoemt. Femke Halsema werd in 2006 door de JOVD nog tot liberaal van het jaar uitgeroepen. Nu hoor je bij GroenLinks heel andere retoriek. Ik ben benieuwd welk programma Klaver daaraan gaat verbinden. “Je moet als gemeenschap benoemen wat je van waarde vindt en daarin investeren,” zei hij in de Volkskrant.’ Fijntjes: ‘Jesse Klaver heeft zich kennelijk door ons laten inspireren.’

GroenLinks gaf wel acte de présence bij het debat in De Balie, maar hield tegenover de PvdA de boot af. ‘Fuseren, forget it!’, riep partijvoorzitter Rik Grashoff. We zijn niet jullie doekje voor het bloeden, voegde Kamerlid Liesbeth van Tongeren daaraan toe.
‘Het is de wet van de koestal, een koe schopt liever naar de koe die uit dezelfde ruif eet. Zo gedragen de linkse partijen zich ook vaak tegen elkaar. Maar het lijkt me belangrijker om samen de boer aan te pakken.’

In zijn column in ‘de Volkskrant’ pleitte Wouter Bos voor nauwe samenwerking tussen de PvdA en GroenLinks. Ze zouden voor de verkiezingen moeten verklaren: samen in het kabinet of samen in de oppositie. De lager opgeleiden kan je beter overlaten aan de SP, en deftig links aan D66, vindt hij.
‘Ik heb me groen en geel geërgerd aan die column van Bos. Hij was als informateur zelf betrokken bij dit regeerakkoord vol bezuinigingen op de sociale zekerheid en de zorg én op de ontwikkelingssamenwerking. Nu schrijft hij als columnist: hé, de lager opgeleiden stemmen op de SP, de hoger opgeleiden op D66, laten we hen dan meteen maar afschrijven. Dat vind ik nogal ver gaan. Voor mij is en blijft de PvdA een volksbeweging. Bij onze bijeenkomst in Rotterdam was ook Ahmed die werkloos is maar uit een plastic zak onze rapporten te voorschijn haalde en ze nog gelezen had ook. Je kunt het vertrouwen van de lager opgeleiden terugwinnen, maar dan moet dit kabinet de verzorgingsstaat niet kapotbezuinigen, zou ik Bos willen voorhouden.’

U bent eigenlijk een heel ouderwetse sociaal-democraat.
‘Dank voor het compliment.’

Voert u met Van Waarde en Van Waarde Lokaal niet een soort guerrilla tegen het kabinet en tegen Diederik Samsom?
‘Ik ben geen guerrillastrijder. Maar ik maak het de partijtop niet makkelijk. De WBS doet onderzoek en oefent op basis daarvan politieke druk op de PvdA-leiding uit. Wij houden hun de spiegel voor: we hebben als vereniging met vijftigduizend leden plechtig verklaard dat dit onze waarden zijn, wat doen jullie daar in de praktijk mee? Als het kabinetsbeleid averechts uitpakt, trek dan je conclusies. Daar blijf ik op hameren. Ik kan heel volhardend zijn.’

Aan het eind van de avond in Lounge Linkse Zaken neemt Hans Andersson het woord, voormalig organisatieadviseur, oud-voorzitter van de VARA en trouwe partijtijger. ‘Rotterdam is altijd vernieuwingsgezind geweest op sociaal gebied,’ zegt hij met zijn sonore stemgeluid. ‘Als we nú laten zien wat er leeft op straat, in de wijk, in de zorg, krijgt dit kabinet – en vooral de VVD – een koekje van eigen deeg. Dan laten we als PvdA weer zien wie we zijn!’ Er klinkt spontaan applaus. Monika Sie kijkt tevreden toe.