Interview

Waarom stapte jij op de fiets naar China?
‘Ik ben me gaan interesseren voor de kloof tussen woorden en daden. Als schrijver, curator, redacteur en docent werk ik met ideeën. Dat is heel abstract. Ik wilde graag iets ondernemen wat volkomen reëel was. Tienduizend kilometer op de fiets is een feit. Daar kan je nog zo mooi over praten, maar het moet wel afgelegd worden. Je hebt te maken met je lichaam, beroerde weersomstandigheden, bergen en woestijnen, een kapotte fiets. Het is één lange aaneenschakeling van realiteit waaraan niet valt te ontsnappen.’
‘Onderweg leeft bijna iedereen die je ontmoet op die manier. Van de 8 miljard mensen op aarde leven er ongeveer 7,5 miljard door te improviseren op die dagelijkse werkelijkheid en te zorgen dat ze overeind blijven. Je denkt al snel: dat is onvrij, maar dat weet ik niet meer zo zeker. Juist door die beperking in materiële welvaart ontstaat er een uitermate ingenieuze creativiteit. Vanaf pakweg Slowakije, via onder meer Roemenië, Turkije, Iran, Kirgizië tot ver in China hebben mensen steeds minder middelen, maar vinden ze steeds weer hun menselijke waardigheid in de wijze waarop ze het leven omarmen, ook als dat zich aandient als een vreemdeling op een fiets.’
‘Bij elke ontmoeting raakte ik onder de indruk van hun indrukwekkende levenslust. Je ziet ze niet meer als de mensen ‘die geen deel hebben aan onze welvaart’, maar als de mensen die een voorbeeld kunnen zijn voor ons toekomstige welzijn. Ze laten zien hoe er zinvol leven kan zijn tussen klimaatontkenning en de eco-collaps. Een groot deel van de klimaatproblemen wordt veroorzaakt door een klein deel van de wereldbevolking, daar horen de mensen die ik onderweg tegenkwam niet bij. Zij zijn vrij van schuld en daarmee misschien wel vrijer dan jij en ik.’
Romantiseer je nu de armoede?
‘Een compliment voor matigheid klinkt snel hypocriet, zelfs vanaf een fiets. Ik zet er daarom graag een andere kwaliteit naast, die positiever is geformuleerd: een vermogen tot balans. Ik kwam al fietsend in culturen terecht waar niet zozeer de individuele vrijheid, maar de balans met elkaar en met de natuur veel centraler staat in het denken. Vrijheid in het Westen is: je moet alles uit je leven halen. Je moet je totaal kunnen uiten. Er wordt weinig stilgestaan bij de prijs die dat heeft, in de zin van: wat doet dat streven met anderen, wat doet het met de natuur, met de wereld? In het universele concept van vrijheid speelt balans oorspronkelijk een veel belangrijker rol dan wat er nu nog van over is.’
<blockquote>Ik kwam al fietsend in culturen terecht waar niet zozeer de individuele vrijheid, maar de balans met elkaar en met de natuur veel centraler staat in het denken.’</blockquote>
Wat bedoel je met universeel concept van vrijheid?
‘Het Westerse denken over vrijheid is gebaseerd op de Verlichting. Het individu kon eigen gedachten gaan ontwikkelen en keuzes gaan maken. De Verlichtingsfilosofen zagen vrijheid niet als onbeperkte autonomie, maar als een gebalanceerde vrijheid die de rechten van anderen respecteert en gebaseerd is op rede en wederzijds respect. Het is niet zomaar dat Liberté, Egalité, Fraternité in de Franse Revolutie een triade waren. Ze zijn alle drie universeel bedoeld, dus geldend voor iedereen.’
‘Van die heel genuanceerde historische term ‘vrijheid’ blijft nu vaak alleen een retorische truc over. Het begrip ‘vrijheid’ is een instrument om een selecte groep zo veel mogelijk te bevoorrechten. Je ziet dat ook in Nederland, waar de twee partijen die momenteel grotendeels de dienst uitmaken, de term ‘vrijheid’ in de naam hebben staan, terwijl ze een beleid voorstaan dat ons in toenemende mate onvrij maakt. Keuzevrijheid verdwijnt door privatiseringen. Vrij verkeer van personen en goederen verdwijnt door zondebokpolitiek en economisch protectionisme. Vrijheid van persoonlijke levenssfeer verdwijnt door surveillance. De zeer selectieve vrijheid die dan overblijft voor een bevoorrechte groep is niet universeel, maar tribaal: gericht op een selecte groep.’
‘De strijd om de vrijheid wordt niet langer geleverd omwille van universele waarden, maar om het behoud van westerse dominantie. Vrijheid is de vrijheid van de winnaars die dat graag willen blijven. Tegenover de medemensen die ik tegenkwam op mijn reis gaat dat misschien nog een tijdje lukken ook. Maar de natuur, zo heb ik elke dag ervaren, is minder inschikkelijk. Achter de morele afgrond doemt een ecologische op. Ik heb alvast een fiets.’
<img decoding="async" class="alignnone size-image_1280 wp-image-593314" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/11/sabine-rovers-1280x1920.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/11/sabine-rovers-640x960.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/11/sabine-rovers-1280x1920.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="1920" />
Was het ooit anders?
‘De legitimiteit van ons naoorlogse bestel was dat we als geallieerden aan de goede kant van de geschiedenis stonden, namelijk dat er was gestreden voor de vrijheid en tegen het fascisme. Ons hele wereldbeeld is decennia bepaald door die tegenstelling. We hadden de bezetting doorstaan en we waren weer bevrijd. Door onder meer The Land of the Free.’
<blockquote>‘Je hoort het al, ik heb behoud van vrede nogal hoog in het vaandel staan.’</blockquote>
‘Na de miljoenen doden in beide Wereldoorlogen bedacht men dat het anders moest. Er werd een internationaal governance systeem opgetuigd met de Verenigde Naties, de Veiligheidsraad en een aantal wereldwijde instituties, zoals de Wereldbank, het IMF en het International Court of Justice. In Europa ging de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS) van start, de voorloper van de Europese Unie. Glorieuze monumenten van medemenselijkheid, gebaseerd op een ideaal van universele waarden, van toepassing op iedereen. Maar die instituties hebben het zwaar als ze hun principes ‘tribaliseren’, alleen gerespecteerd als het uitkomt. Dat is heel gevaarlijk en ook zeer pijnlijk voor de nagedachtenis van al die mensen die ooit het leven lieten om eindelijk boven onszelf uit te kunnen stijgen in een wereld van Never Again, zoals op de muur van het concentratiekamp Dachau geschreven staat. Je hoort het al, ik heb behoud van vrede nogal hoog in het vaandel staan.’
Mensen zullen je vast vaak vragen: hoezo neem jij Nederland en het Westen de maat wat betreft vrijheid, terwijl jij in China werkt. Is dat zo’n voorbeeld van vrijheid?
‘Laat ik met het belangrijkste beginnen: China is in ieder geval behoorlijk vredelievend. Het heeft al decennia geen schot meer gelost buiten zijn landsgrenzen. Wat voor toenemende assertiviteit doorgaat, zie ik vooral als het almaar toenemende soortelijk gewicht van een land dat zijn productiefactoren heel gericht inzet op zijn eigen modernisering. En ja, met die modernisering heeft China een nationale agenda om definitief vrij te worden van de buitenlandse inmenging die het eeuwen heeft gekend. Een vrijheid als natie dus. Maar de individuele vrijheid is in China heel wat minder prominent en maakt deel uit van twaalf socialistische kernwaarden die allemaal samenhangen en allemaal belangrijk zijn. Sterker nog, ook het individu zelf is minder prominent.’
Wat is dan het uiteindelijke doel van alles? Harmonie?
‘Als je de vrijheid absoluut stelt, dan gaat dat ten koste van harmonie. Als je de harmonie voorop stelt, dan creëer je een vrijheid die blijvend kan zijn, die lang kan meegaan voor velen. In het geval van China voor bijna 1,5 miljard mensen.’
Is de fietstocht voor jou een persoonlijke bevrijding geweest?
‘Als ik niet voldoende bevrijd was van mijn eigen comfortzone, zou ik er nooit aan begonnen zijn, denk ik. Maar nu ik de reis heb voltooid, begrijp ik beter de bevrijding die de rechtstreekse confrontatie met de werkelijkheid kan geven, zonder tussenkomst van de abstracte zaken waarmee we doorgaans het leven aanzien geven. Ik kan het iedereen aanraden.’
<div class="info-box">
Ole Bouman (1960) is voormalig directeur van het Nederlands Architectuur Instituut, oprichter van Design Society in Shenzhen, China, en hoogleraar Architectuur aan de Tongji Universiteit in Shanghai. Hij is getrouwd en heeft twee zoons.
</div>

Samenleving