Het was juli 2012. De eurocrisis woedde hevig. In navolging van Griekenland zagen steeds meer Zuid-Europese landen de rente van hun staatsleningen oplopen. In Nederland sloeg de bezuinigingspaniek toe, uit angst te worden meegesleurd. Wat politici ook zeiden en beloofden, de markten blijven van streek.

En toen was daar Mario Draghi, de niet-democratisch gekozen baas van de Europese Centrale Bank. Hij sprak de – voor marktwatchers historische – woorden: ‘Within our mandate, the ECB is ready to do whatever it takes to preserve the euro. And believe me, it will be enough.’ Dat bleek de toverformule die de gemoederen tot bedaren bracht.

Met zijn speech deed Draghi ook nog wat anders. Hij zorgde ervoor dat het mandaat voor actie op de financiële markten nadrukkelijker bij centrale bankiers kwam te liggen. Sterker nog: vanaf dat moment reageerden centrale banken, de hoeders van prijs- en financiële stabiliteit, steeds sneller op crises die mogelijk een risico vormden voor de financiële stabiliteit.

Wat volgde, was een ongekend monetair experiment. De centrale banken werden steeds actiever om de inflatie richting de 2 procent te drukken. Zonder succes, overigens. Daarnaast kochten ze schulden op van bedrijven en overheden met het idee dat dat zou leiden tot meer investeringen, meer economische activiteit en daardoor hogere prijzen. Zonder bewijs of resultaat.

Door toedoen van de centrale bank vertraagde de energietransitie eerder dan dat die versnelde.

Maar de toon was gezet: centrale bankiers bemoeiden zich actief met de markt. Zoals ze bijvoorbeeld de val van de koersen afremden aan het begin van de coronacrisis. Toen de energieprijzen na Covid-19 en de Russische inval in Oekraïne hard stegen en daarmee de inflatie, werd het ECB-beleid eventjes 180 graden omgedraaid. Dat leidde tot de grootste rentestijging in decennia, met als achterliggend idee dat daardoor de inflatie zou worden beteugeld. Ook nu weer met beperkt bewijs van de effectiviteit.

Het was voor centrale bankiers heel normaal dat Isabel Schnabel, een van directieleden van de ECB, in 2022 zei dat de zogeheten opofferingsratio (sacrifice ratio) om de inflatie te drukken dit keer weleens hoger kon uitpakken. Met andere woorden: het was heel goed mogelijk dat veel mensen hun baan zouden verliezen of een reële loondaling moesten accepteren voor een lagere inflatie. De forse renteverhoging zorgde er ondertussen voor dat investeringen in duurzame energie nog meer geld kostten. Door toedoen van de centrale bank vertraagde de energietransitie daardoor eerder dan dat die versnelde.

Feitelijk doen centrale banken met hun acties niets verkeerds. In veel landen werken centrale banken expres onafhankelijk van de politiek. Immers, in het verleden zetten politici de geldpers maar wat graag in voor de financiering van hun kortetermijnbeleid.

De invloed van centrale bankiers gaat de afgelopen vijftien jaar alleen wel steeds verder, mede door hoe de markt en economie bewegen. De vraag die opdoemt, is of een aantal van de beleidsmaatregelen die de centrale banken nemen niet de verantwoordelijkheid zijn van politiek gekozen vertegenwoordigers.

potten pensioengeld

Parallel aan de toenemende invloed van centrale bankiers loopt een andere ontwikkeling. Op de markt die centrale bankiers trachten te temmen, is een klein aantal partijen steeds machtiger geworden. Het zijn de vermogensbeheerders die opereren in het zogenoemde schaduwbankensysteem: de plek waar het echt grote geld wordt weggezet en verdiend. Die sector is voornamelijk ontstaan door de enorme potten pensioengeld en andere besparingen die niet langer worden beheerd door de vermogenseigenaren, maar door specialisten.

Vermogensbeheerders zijn ook machtiger geworden doordat banken verder aan banden zijn gelegd. Vermogensbeheer is daardoor niet meer aantrekkelijk voor ze. Een andere reden dat de vermogensbeheerders zo groot werden – en je ziet dat in veel sectoren – is dat technologie ervoor zorgt dat schaalvoordelen steeds belangrijker worden om goedkoop te zijn. Iemand die rendement wil maken, kiest de partij die dat het goedkoopst kan doen.

De grootste onder de groten – denk aan Amerikaanse vermogensbeheerders als Blackrock, State Street en Vanguard – zijn het goedkoopst. Zij beleggen hun geld via de beurs grotendeels in aandelen en obligaties. Ook doen ze dat in toenemende mate ‘passief’. In plaats van zich te verdiepen in wat bedrijven exact doen en waard zijn, wordt belegd in het gemiddelde van de markt. Dat is goedkoop, want je hebt geen analisten nodig die de bedrijven, hun strategie en resultaten op de voet volgen. Bovendien is het door slimme algoritmes gemakkelijk de beleggingen snel aan te passen als dat nodig is. Deze vermogensbeheerders bezitten aandelen in 80 procent van de bedrijven in de Verenigde Staten, veruit de grootste aandelenmarkt ter wereld. In andere markten is hun aandeel kleiner, maar ook nog altijd 20 procent. Je kunt die vermogensbeheerders zonder meer universeel eigenaar noemen, want ze hebben bijna overal een vinger in de pap.

Grote vermogensbeheerders zijn universeel eigenaar van bedrijven; ze hebben bijna overal een vinger in de pap.

We zijn beland in het tijdperk van het vermogensbeheerkapitalisme, een term die in 2021 werd gemunt door de Duitse onderzoeker Benjamin Braun. Hij betoogt dat vermogensbeheerkapitalisme fundamenteel anders is dan aandeelhouderskapitalisme. Aandeelhouders hebben er belang bij dat de bedrijven waarin ze investeren floreren. Ze vertellen het management wat zij denken dat de beste strategie is en dreigen hun aandelen te verkopen als het slecht loopt.

Vermogensbeheerkapitalisme werkt anders. Ten eerste kunnen deze vermogensbeheerders niet weglopen; ze hebben immers zoveel geld dat ze overal een aandeel in hebben. Daarnaast weten ze niet wat er precies speelt in een bedrijf. Ze praten niet met de directie en ze sturen niet op betere of duurzamere uitkomsten. Bovendien hebben grote vermogensbeheerders een verdienmodel dat is gebaseerd op het mandaat van de vermogenseigenaren. Vaak zijn ze alleen gericht op de korte termijn, zonder een breder belang te dienen dan rendement alleen.

Hierin schuilt een paradox: juist omdat de grote vermogensbeheerders hun inleg zo breed spreiden, kan het ze weinig schelen hoe individuele bedrijven presteren. Het draait om het totale rendement van de portefeuille en het minimaliseren van risico’s. Dat verklaart waarschijnlijk ook waarom grote beleggers vaak terughoudend zijn als het gaat om duurzaamheid, want duurzaamheidsbeleid kan op de korte termijn rendement kosten.
De machtigste der machtigen, de grootste vermogensbeheerder ter wereld, is Blackrock. Met een onvoorstelbaar vermogen van 11.500 miljard dollar (ongeveer elf keer de omvang van de Nederlandse economie) is de manier waarop zij hun geld sturen bepalend voor wat er gebeurt in die financiële markten.

Larry Fink, een van de oprichters en baas van Blackrock, stuurt elk jaar een brief naar zijn beleggers, onder meer Nederlands grootste pensioenfondsen ABP en PfzW. Finks brieven onthullen een deel van de agenda van vermogensbeheerders. Wil de klant duurzaamheid, dan pleit Blackrock voor duurzaamheid en steunt het op aandeelhoudersvergaderingen resoluties die vragen om duurzaam beleid. Gaat het sentiment de andere kant op, dan hoor je Blackstone er niet over. De toon in de communicatie is: we hebben heus oog voor problemen zoals klimaatverandering, maar het is niet aan individuele beleggers om dat op te lossen, dat moet de overheid doen. Vermogensbeheerkapitalisten zijn goed in het afwentelen van duurzaamheidsrisico’s, om zo de rendementen privaat op te strijken.

macht

Je zou verwachten dat democratisch gekozen leiders opkomen voor hun landsbelangen en proberen de democratische macht terug te veroveren. En zeker, we zien daar pogingen toe. Zo vindt de politiek al tijden dat Nederlandse pensioenfondsen meer in Nederland moeten beleggen. Tot nu toe heeft dat weinig succes. Het hoofdbelang van pensioenfondsen is immers rendement maken voor hun deelnemers. En daarvoor heb je de wereldwijde kapitaalmarkt nodig met goedkope, passieve beleggingsmogelijkheden, zo is de heersende gedachte.

Na de financiële crisis is de grip op (Europese) banken versterkt en mogen ze minder risico’s nemen. Dat heeft geleid tot een halfslachtige operatie waarbij de verstrengeling tussen nationale banken en overheden niet is verminderd, terwijl de werkelijke financiële macht is verschoven. Het knevelen van banken in termen van risico’s is, met een tsunami aan toezichtregels, nog wel enigszins gelukt. Maar als de ING, Rabobank of ABNAmro dreigen om te vallen, worden ze gered door de overheid omdat het financiële bloedbad anders te groot is.
De oplossing is een Europese bankenunie, maar dat idee wordt nog altijd niet omarmd vanwege nationale sentimenten.

Het lijkt in Den Haag nog altijd niet doorgedrongen dat de werkelijke macht niet langer bij banken ligt, maar bij de vermogensbeheerders. En die zijn lastig onder controle te houden omdat ze niet aan nationale overheden (of klanten) zijn gebonden. Ze voeden het idee (en betalen de lobby daarvoor) dat financiële markten allerlei problemen kunnen oplossen zolang overheden maar de eerste risico’s nemen. Daarbij kun je denken aan nagenoeg alle maatschappelijke uitdagingen: van het verminderen van broeikasgassen en aanpassingen om om te gaan met klimaatverandering tot het herstellen van biodiversiteit, het financieren van zorg, openbaar vervoer en onderwijs. Vermogensbeheerders vinden het allemaal aantrekkelijke asset classes, zolang de risico’s maar publiek zijn.

Daarnaast proberen ze niet te veel beperkende regels opgelegd te krijgen. Veel politici, zonder verstand van zaken maar met het rotsvaste geloof dat de markt kan oplossen wat zij niet kunnen, gaan daarin mee.

Democratisch gekozen regeringen moeten grenzen stellen, beleid voeren en financiële stromen ten dienste stellen van de noden van gewone mensen.

De verhouding tussen centrale bankiers en democratische gekozen politici is een andere. Er is een reden waarom centrale bankiers op afstand van de politiek zijn gezet. Politiek opportunisme, zo zagen we in het verleden, leidde er geregeld toe dat inflatie uit de hand liep. Dus voor onafhankelijkheid is zeker wat te zeggen. En veel politici zijn stiekem wel blij dat de centrale banken zaken kunnen fiksen die zij er in de politieke besluitvorming niet doorheen kregen. Denk bijvoorbeeld aan de eurocrisis: onder het mom van financiële stabiliteit werd een bezuinigingsagenda uitgerold.

Centrale bankiers kunnen met recht zeggen: daartoe worden we gedwongen. Want als politici de prijs- en financiële stabiliteit niet in de gaten houden, moeten wij wel ingrijpen. Maar het is de vraag of dit het beste is voor de samenleving. Financiële stabiliteit is één ding. Bijkomende schade zoals ongelijkheid, werkloosheid en faillissementen van bedrijven worden voor lief genomen.

De consequentie is een politieke agenda waarin werkzekerheid, gelijkheid en goede sociale voorzieningen per definitie minder zwaar wegen dan gematigde kosten, stabiele economische groei en een goede concurrentiepositie. Een impliciete afweging met grote maatschappelijke gevolgen, waar vooral politici ter rechterzijde weinig problemen mee hebben.

Democratisch gekozen regeringen moeten grenzen stellen, beleid voeren en financiële stromen ten dienste stellen van de noden van gewone mensen. Nu gebeurt het omgekeerde. Democratisch gekozen regeringen staan machteloos. Aan de ene kant door de macht en lobby van grote beleggers die risico’s afwentelen op overheden. Aan de andere kant door centrale bankiers die meer invloed hebben dan beleidsmakers.

trilemma

Het spel dat nu wordt gespeeld op de financiële markten is voor veel mensen ongrijpbaar, zelfs voor degenen die het spelen. Kapitaal flitst over de wereld, anoniem en snel, zonder dat er een mensenhand aan te pas komt. Als het algoritme een risico ziet, bijvoorbeeld bij een land dat besluit flink te investeren in de duurzaamheidstransitie of bij een land dat net is getroffen door een overstroming, wordt automatisch geld verplaatst. Het gevolg: de rente stijgt, het wordt lastiger om schulden af te lossen, en er ontstaat politieke druk om een bezuinigingsagenda te voeren. Dat is wat financiële markten kunnen afdwingen, zo heeft het recente verleden geleerd.
Zie hier het trilemma waar we in zitten: centrale banken grijpen te snel in, overheden staan min of meer werkloos aan de kant en de markt gaat er met het rendement vandoor.

oplossing

Is er een oplossing voor dit trilemma? Jazeker wel. Die begint met het doorbreken van de macht van de grote vermogensbeheerders: deel ze op. Laat markten werken zoals ze zijn bedoeld, waarbij geen enkele partij te veel marktmacht mag hebben. Er zijn nog meer opties. Een belasting op financiële transacties om kapitaal minder snel te laten flitsen, bijvoorbeeld. We zouden ook kunnen afdwingen dat pensioenfondsen minder via vermogensbeheerders beleggen. Het nadeel van al deze oplossingen: we moeten het er mondiaal over eens worden.
Voor centrale banken is het lastiger. Niemand in de westerse wereld wil monetair beleid politiseren. Dan rest er maar één oplossing: politici moeten zich meer bemoeien met de financiële sector. Zelf bedenken wat ze, met inachtneming van financiële stabiliteit, verwachten van de financiële sector. Zij maken immers de wetten die de ordening in de financiële sector bepalen.

Maar ja, daarmee scoor je niet bij je kiezers. En zo modderen politici rustig door, terwijl het grote geld de koers van de wereldeconomie bepaalt. Niets nieuws onder de zon, behalve dat het nu op veel grotere schaal gebeurt dan ooit tevoren en er steeds meer op het spel staat.

Sta op tegen Trumps agenda van chaos

Radicaal dromen

Een polonaise naar nergens

Lang leve de trage democratie

Van groenwassen naar wegwassen

De AEX is eigenlijk niks

De wereld is in een techno-oorlog beland

Pak privébezit aan

Klimaatverandering was nog nooit zo goedkoop

Het wordt er niet leuker op, wel spannender

Schijnbegroting

Lang leve de universele stekker

Zo maken we belastingen wél populair

De economische motor van Europa hapert

Wie controleert het grote geld?

We moeten op informatiedieet