Vertragende verhalen: de verwarring die ons verlamt midden in de klimaatcrisis

Als mijn opa vroeger over Nederlands-Indië vertelde, dan deed hij dat vol trots. Nederland had wegen en spoorlijnen aangelegd en het onderwijs sterk verbeterd. De Indonesiërs konden blij zijn met ons, want wij hadden hun infrastructuur naar een hoger plan getild. Mijn opa was natuurlijk niet de enige die dit vertelde. Het is een verhaal dat de blik van hele generaties heeft ingekleurd. En zo zijn er allerlei voorbeelden van verhalen die ons beïnvloeden. Denk alleen al aan alle American Dream-verhalen, waarin een personage van nederige afkomst – tegen alle verwachtingen in – een beter leven voor zichzelf creëert. Dat verhaal is zo krachtig dat miljoenen mensen streven naar een ideaal dat in de praktijk misschien wel helemaal niet voor hen is weggelegd. De ongelijkheid in de Verenigde Staten is immers nog nooit zo groot geweest en waar 90 procent van de kinderen uit 1940 nog hoger eindigden op de inkomensladder dan hun ouders, lukte dit maar 40 procent van de kinderen die in 1980 geboren werden. Hoe hard veel van hen ook werkten.

Filter voor bullshit

Ook in de klimaatcrisis spelen verhalen een belangrijke rol. De film An Inconvenient Truth (2006) schudde veel mensen wakker. In de bijna twintig jaar daarna zouden er nog vele verhalen volgen. Verhalen die aanzetten tot actie, maar ook verhalen die ons achterover lieten leunen. Bijvoorbeeld dat de opwarming van de aarde voornamelijk door natuurlijke cycli wordt veroorzaakt. Dat klimaatverandering een hoax is en dat CO₂ juist goed is voor de plantjes. Of de campagne over ieders individuele CO₂-voetafdruk, waarmee een slim marketingteam van BP de aandacht wist af te leiden van noodzakelijke systeemveranderingen en hun eigen verantwoordelijkheid.

Klimaatontkenning is niet alleen uit de mode geraakt; het is ook minder effectief geworden.

Niet voor niets noemt klimaatadvocaat Roger Cox de rechtszaken die hij voert een filter voor bullshit. In de rechtszaal wordt de zin van de onzin gefilterd.

Het is geen toeval dat die scheiding uitgerekend in de rechtszaal gemaakt moet worden, de plek waar alle feiten op tafel moeten komen. Rechters ploeteren zich door een berg informatie heen waar een normaal mens geen tijd of ruimte voor heeft in het dagelijks leven.

De klimaatcrisis is zó complex dat bijna niemand die kan overzien. Dat biedt mogelijkheden voor mensen die er belang bij hebben om de status quo te behouden. En die zijn er uiteraard genoeg. Denk alleen al aan de olie- en gasprojecten die op dit moment 1400 miljard euro waard zijn – een bedrag dat zal verdampen als we ons committeren aan maatregelen waarbij de opwarming onder de 2ºC blijft. Genoeg partijen met veel redenen om die maatregelen zoveel mogelijk tegen te houden.

De komende maanden duik ik voor Vrij Nederland in deze wereld. Een zoektocht waarin ik ga proberen om de zin van de onzin te filteren. Welke verhalen kloppen nou wel en welke niet? Hoe worden we door de verwarring beïnvloed? En is daar ook wat tegen te doen?

Klimaatontkenning voorbij

In dit eerste deel kijk ik naar de grote lijnen. Daarin valt op dat het klimaatdebat zich ontwikkelt en daarmee ook de manieren veranderen waarop je klimaatmaatregelen kunt tegenwerken. Dat zit zo. Vroeger was het relatief simpel. Je kon klimaatverandering – of de rol van de mens daarin – simpelweg ontkennen. Ook kon je de impact van de opwarming in twijfel trekken of de geloofwaardigheid van wetenschappers aanvallen. Maar deze tactieken verliezen aan kracht. Het bewijs tegen deze claims is overweldigend, mensen weten inmiddels te veel om het nog te geloven en tegenwoordig zién we de gevolgen van de klimaatcrisis steeds meer om ons heen.

Klimaatontkenning is daarmee niet alleen uit de mode geraakt; het is ook minder effectief geworden. Wetenschappers in Oxford hebben vastgesteld dat in westerse landen steeds minder klimaatsceptici aan het woord komen in de berichtgeving rond de IPCC-rapportages. Een andere studie laat zien dat zelfs op klimaatsceptische blogs en websites steeds minder vaak berichten worden geplaatst die ontkennen dat het klimaat opwarmt of dat wij daar als mensen verantwoordelijk voor zijn.

Er is wel een andere tactiek in opkomst: verhalen die twijfel zaaien over hóe of hoe snel we moeten optreden. Het zijn verhalen die een deel van de werkelijkheid belichten. Op zichzelf zit er een kern van waarheid in, anders zouden ze niet zo goed werken. Zoals whataboutism: ‘Wat te denken van India, onze uitstoot valt daarbij in het niet.’ Wat deels klopt. Alleen: per persoon is de uitstoot van Nederlanders nog steeds ruim vier keer hoger dan die van Indiërs. Bovendien is de wetenschap duidelijk: alle landen moeten de stap naar klimaatneutraal maken om de opwarming van de aarde binnen de perken te houden. Dat onze totale uitstoot een stuk lager is, is dus geen reden om pas te gaan bewegen als India dat ook doet.

Vertragende verhalen

Deze verhalen worden in de wetenschap discourses of climate delay genoemd. Vertragende verhalen dus. Een collectief van tien klimaatwetenschappers heeft ze in vier categorieën opgedeeld. Deze typologie omvat de hardnekkigste vertragende verhalen die de ronde doen.
Whataboutism valt in de categorie ‘afschuiven van verantwoordelijkheid’, net als bijvoorbeeld het verhaal dat consumenten zelf om olie vragen en dat olie- en gasgiganten slechts in die vraag voorzien. Het zijn verhalen die benadrukken dat het pas zin heeft om zelf actie te ondernemen als anderen eerst iets doen.

De tweede categorie bestaat uit verhalen die ons willen doen voelen dat grootschalige, systematische verandering niet nodig is. We moeten ons volgens die verhalen richten op innovatie, dan ontstaan er vanzelf technieken waarmee we de klimaatcrisis kunnen oplossen.

De derde categorie benadrukt de nadelen van klimaatmaatregelen, zonder de noodzaak of voordelen te benoemen (bijvoorbeeld dat de kosten van op dezelfde voet verdergaan nog veel hoger zijn).

In de laatste categorie wordt de handdoek in de ring gegooid omdat het toch niet meer mogelijk zou zijn nog iets aan klimaatverandering te doen.

De hele olifant

Je moet aardig wat weten om in te zien wat er klopt van deze verhalen en wat niet. En daar hebben veel mensen zoals gezegd niet de tijd of ruimte voor. Je kan het vergelijken met het verhaal van de zes blinde mannen die voor het eerst een olifant tegenkomen. Elke man raakt een ander deel van de olifant aan en beschrijft wat hij voelt. De man die de slurf aanraakt, denkt dat de olifant als een slang is. De man die de oren aanraakt, denkt dat de olifant als een waaier is. De man die de staart aanraakt, denkt dat de olifant als een touw is (of een bezem, afhankelijk van welk verhaal jou heeft bereikt). De mannen beginnen ruzie te maken over wie gelijk heeft, omdat ze alleen hun eigen deel van de olifant kunnen voelen en niet het geheel overzien.

Twijfel is een perfecte voedingsbodem om de status quo te behouden.

Zo is het ook in de klimaatcrisis complex om de hele olifant te zien. Zelfs met de beste bedoelingen laten we ons in deze complexiteit makkelijk in de war brengen. Vertragende verhalen spelen daarop in. Ze voeden ons met stukjes van de werkelijkheid die ons net genoeg in verwarring brengen. Zo werken ze verlammend. Want ga maar na. Wanneer kom jij eerder in actie? Als je ergens van overtuigd bent? Of als je twijfelt? Die twijfel is een perfecte voedingsbodem om de status quo te behouden. Een status quo waar we geen tijd meer voor hebben. Want in de komende vijf jaar moeten onze emissies sterk gaan afnemen, anders komt het 1,5-graaddoel in gevaar. Ook in het publieke debat hebben we een filter voor bullshit dus keihard nodig.