Partij aan scherven

Innig gearmd en met stralende gezichten wandelen Femke Halsema en Jolande Sap door de sneeuw rond het Binnenhof.

Ze zijn op weg naar de persconferentie in perscentrum Nieuws­poort waar Halsema haar opvolgster als politiek leider van GroenLinks zal presenteren. De foto van de twee jonge vrouwen haalt de voorpagina’s van de dagbladen: het perfecte beeld van een soepele machtsoverdracht. Het is half december 2010, GroenLinks staat op dertien zetels in de peilingen. In haar eerste speech als politiek leider zegt Jolande Sap, vervuld van trots, dat de partij onder haar leiding op weg gaat naar twintig zetels in de Kamer.

Anderhalf jaar later zijn er nog maar vier zetels over – even dreigden het er zelfs drie te worden – en gaan binnen GroenLinks stemmen op om de partij op te heffen (zie kader). Waar ging het mis? Vrij Nederland ging op zoek naar de oorzaken van het dramatische verlies en sprak met vele betrokkenen.

Talent van het jaar
Het is zaterdag 20 februari 2010. De ministers van de PvdA stappen onder leiding van vicepremier Wouter Bos uit het kabinet-Balkenende IV, na maandenlange onenigheid over verlenging van de missie in Uruzgan. Er komen nieuwe verkiezingen. De top van GroenLinks moet de strategie bepalen. Femke Halsema overweegt te stoppen als partijleider, maar de partijtop weet haar te overtuigen: nog één keer zal ze de lijst aanvoeren. Wel bedingt Halsema dat ze na de verkiezingen mag vertrekken uit de politiek als GroenLinks er niet slaagt mee te gaan regeren. Haar vertrek hoeft geen probleem te zijn. Er is een opvolger beschikbaar: Jolande Sap. Ze zit nog maar twee jaar in de Kamer, maar heeft zich bewezen als gedegen financieel woordvoerder. De parlementaire pers koos haar tot politiek talent van het jaar. De partijtop besluit dat Jolande Sap als tweede op de kieslijst komt om als het zover is het roer van Halsema over te nemen.

Bij de verkiezingen in juni gaat GroenLinks van zeven naar tien zetels. Even lijkt het erop dat de partij mee kan gaan regeren, een grote ambitie van GroenLinks waar Femke Halsema zich al jaren voor beijvert. Maar de onderhandelingen over Paars-plus mislukken. Wanneer in augustus duidelijk wordt dat de kans op regeren verkeken is, neemt Halsema Jolande Sap in vertrouwen: in december wil ze het partijleider­schap overdragen. Vanaf dat moment bereidt Sap zich in stilte voor op haar nieuwe rol. Ze verdiept zich in onderwerpen buiten haar portefeuille en voert gesprekken met partijprominenten. Binnen de fractie krijgen alleen oudgedienden Ineke van Gent en Tofik Dibi te horen dat de machtswissel aanstaande is. Sinds de verkiezingen zijn er maar liefst zes nieuwe fractieleden. Terwijl de partijtop zich in stilte voorbereidt op de overdracht van het leiderschap, voelen sommige van de nieuwelingen zich aan hun lot overgelaten. Aan teambuilding wordt weinig aandacht besteed. In de herfst stelt Halsema aan het partijbestuur en aan Jolande Sap en Ineke van Gent voor om haar vertrek nog even uit te stellen. Ze zou ook pas kunnen opstappen na de verkiezingen voor de Provinciale Staten in maart, én nadat een gevoelige kwestie is afgehandeld: een mogelijke politietrainingsmissie naar Kunduz in Afghanistan. Met die missie heeft GroenLinks een bijzondere band. Kamerlid Mariko Peters heeft kort na de val van het kabinet met D66 een motie ingediend om de mogelijkheden voor een ‘civiele politietrainingsmissie’ in Afghanistan te onder­zoeken. Het nieuwe kabinet-Rutte dat in oktober aantreedt, raapt de handschoen gretig op. In het diepste geheim praten de premier en commandant der strijdkrachten generaal Van Uhm op hun initiatief met Halsema over het karakter van zo’n missie. Zonder dat de buitenwereld er iets van weet, geeft GroenLinks haar fiat aan een tweetal verkenningsmissies in de Afghaanse provincie Kunduz. Maar in de laatste maanden van het jaar wordt steeds duidelijker dat het kabinet aanstuurt op een missie met een stevig militair karakter. Daarmee kan GroenLinks onmogelijk akkoord gaan. Dat lijkt een teleurstelling voor de top van de partij, maar het is vooral een opluchting: aan de van oudsher pacifistische achterban valt de steun aan een missie in oorlogsgebied moeilijk uit te leggen. Nu die hobbel lijkt genomen, is het voor de partijtop duidelijk: Halsema hoeft niet te blijven tot na een besluit over Kunduz, ze kan met een gerust hart vertrekken.

Aan de keukentafel
Op 7 januari komt het kabinet-Rutte met het formele verzoek aan de Tweede Kamer om steun voor een ‘geïntegreerde politiemissie’ naar Kunduz van 225 trainers die beschermd moeten worden door ruim driehonderd militairen en vier F16’s. Gedoogpartner Wilders is tegen, dus hulp moet komen van de oppositie. De stem van GroenLinks is cruciaal. De fractie, nu onder leiding van Jolande Sap, debatteert dagelijks over het voorstel. Het zijn emotionele gesprekken. Veel GroenLinksers, onder wie partijprominenten als Paul Rosenmöller en Kees Vendrik, willen de Afghanen niet aan hun lot overlaten, anderen verzetten zich principieel tegen een missie met militairen in oorlogsgebied. Bovendien is er weinig draagvlak in de samenleving. En dan is er nog de weerzin die alle GroenLinksers voelen tegen het nieuwe kabinet met gedoogsteun van de PVV: waarom zouden ze zo’n rechtse club aan een meerderheid helpen?

In het land komen verontruste leden bijeen, en op 15 januari roept de partijraad de fractie op om tegen te stemmen. Ook Femke Halsema, net vertrokken als partijleider, keert zich tegen de missie en waarschuwt Jolande Sap dat ze vooral niet met Mark Rutte over de troepenuitzending moet gaan onderhandelen, om te voorkomen dat ze wordt ingepakt. Binnen de partijtop wordt een exit-strategie voorbereid: hoe kan GroenLinks zonder politieke schade nee gaan zeggen tegen een missie waar de partij zelf om heeft gevraagd?

Hoorzittingen in de Kamer, waar veel deskundigen de voorgenomen missie bekritiseren, geven het laatste zetje. Op maandagavond 24 januari nodigt Sap de fractie uit bij haar thuis in Amsterdam. Al snel zijn ze het eens: met de missie die door het kabinet wordt voorgesteld kan GroenLinks onmogelijk instemmen. Jolande Sap zal die boodschap over gaan brengen aan Mark Rutte. Het grootste deel van de fractie ziet dat als een definitief nee.

Maar de volgende dag neemt Sap zonder ruggespraak een onverwacht initiatief. Ze nodigt de premier uit om nog één keer over de missie te komen praten, nog één keer wil ze het proberen. Ze treffen elkaar niet in het Torentje of in Saps werkkamer bij GroenLinks, waar de pers staat te posten, maar aan de keukentafel van een fractiemedewerkster van GroenLinks in Den Haag. Jolande Sap zet hard in: hoe kan Rutte denken dat GroenLinks met al dat militaire vertoon akkoord kan gaan? De premier bezweert haar dat hij altijd een missie voor ogen heeft gehad die voldoet aan de motie van GroenLinks. ‘Dus kom maar op,’ zegt hij. ‘Dan kijken we hoever we komen.’ Vervolgens legt Sap haar eisen op tafel, twee A4’tjes vol. ‘Mark, je staat met je rug tegen de muur.’ Tot haar verbazing zegt Rutte bij elk voorstel: ‘Oké, gaan we doen!’ en: ‘Die kan ik accommoderen!’

De volgende ochtend roept Sap de fractie bijeen voor spoedberaad. ‘We hebben een ontzettend probleem,’ zegt ze. ‘Het ziet ernaar uit dat de missie zo wordt uitgevoerd als wij dat willen.’ De fractie voelt zich compleet overvallen. Er volgen emotionele discussies. Linda Voortman – fel tegenstander van de missie – barst in tranen uit, Tofik Dibi roept om uitstel om de achterban te raadplegen, oudgediende Ineke van Gent – bekend om haar pacifistische verleden – zegt dat ze tegen zal stemmen. Sap maakt haar collega’s duidelijk dat het definitieve besluit pas de volgende dag tijdens het Kamerdebat zal vallen. Dat debat duurt tot diep in de nacht. Het kabinet blijkt de eisen van GroenLinks inderdaad in te willigen. Intussen regent het sms’jes van verontruste GroenLinksers. De boodschap: doe het niet! Tijdens schorsingen lopen de gemoederen binnen de fractie hoog op. Veel fractieleden willen er nog steeds niet aan. Maar Jolande Sap zet de fractie onder zware druk om akkoord te gaan en dreigt met vertrek: ‘Als ik als beginnend politiek leider vol passie en vuur een deal binnensleep en het dan toch moet laten afketsen, wordt mijn positie als fractievoorzitter in feite onmogelijk.’ Uiteindelijk stemmen negen van de tien leden van de fractie die nacht voor de missie.

Een papieren werkelijkheid
Jolande Sap ziet de steun voor ‘Kunduz’ als een grote overwinning: de partij laat zien onder moeilijke omstandigheden lastige beslissingen te kunnen nemen. Naar haar overtuiging ligt de medewerking aan de missie in het verlengde van een ontwikkeling die al door haar voorgangster Halsema in gang is gezet: GroenLinks is een partij die verantwoordelijkheid durft te dragen, op weg naar regeringsmacht. Ze wordt niet moe in de media uit te leggen dat de partij onder haar leiding ‘idealen weet om te zetten in concrete resultaten’.

Maar Sap onderschat de weerstand in de partij. Met de missie naar Kunduz lijkt ze het verkeerde onderwerp te hebben gekozen om haar daadkracht te bewijzen. In de media wordt ze geprezen om haar moed, maar bij de achterban zet de beslissing ook veel kwaad bloed. Kamerleden van GroenLinks staan in de week na het debat voor de ondankbare taak zaaltjes vol verontwaardigde leden van de juistheid van de beslissing te overtuigen. Op het congres van 5 februari moet Jolande Sap zich verantwoorden. Ze overleeft een motie van afkeuring, maar een ‘motie van treurnis’ krijgt massale steun. Na afloop staat de partijleider nog natrillend van de zenuwen bij het buffet. Ze vindt het zichtbaar moeilijk om zich onder de leden te begeven en heeft een zetje nodig van haar getrouwen. Onder de kiezers wordt de stap van GroenLinks evenmin begrepen. Na het Kunduz-besluit zet een gestage daling in de peilingen in. In de media beroept Sap zich op het eigen verkiezingsprogramma waarin de politietrainingsmissie al werd bepleit, op de motie van Mariko Peters en op de garanties die ze van Mark Rutte heeft bedongen. Sap lijkt zich vast te klampen aan een papieren werkelijkheid.

In de fractie betekent de wijze waarop Sap het Kunduz-besluit heeft doorgeduwd een aanslag op het prille vertrouwen. Vanaf dat moment is ze volgens vele betrokkenen de greep op haar fractiegenoten kwijt. De tegenstanders van de missie kunnen moeilijk verkroppen dat ze zo voor het blok werden gezet. De twee meest toonaangevende Kamerleden, Tofik Dibi en Ineke van Gent, staan al jaren te boek als eigenzinnige types die zich maar moeilijk schikken in de fractiediscipline. Onder Femke Halsema, die zeer geliefd was maar ook bekendstond om haar dominante natuur, leidde dat zelden tot problemen. Binnen de fractie heerste een ‘georganiseerde chaos’, zoals betrokkenen het noemen. Wie het goed met Halsema kon vinden, had grote vrijheid. Maar wie haar in de wielen reed, kon een corrigerende tik verwachten. Dat heeft ook Joost Lagendijk gemerkt, die het in 2006 waagde Halsema openlijk te bekritiseren omdat ze na de verkiezingen niet aan de formatietafel was gaan zitten. Aan het begin van haar speech tijdens een partijcongres beet ze de toenmalig Europees parlementariër toe: ‘Joost, dat was eens maar nooit meer.’ En als Halsema het zelf niet deed, was het haar trouwe politiek strateeg Tom van der Lee – later opgevolgd door Bart Snels – die dissidenten weer op het rechte pad bracht. ‘Tommy!’ schalde het door de gang van de fractie als een Kamerlid of een andere GroenLinkser iets in de media had geroepen dat haar niet zinde.

Gebrek aan empathie
Met het vertrek van Halsema is de ferme hand verdwenen. Er komen krachten los die tot dat moment werden beheerst. Als beginnend leider heeft Sap in de fractie niet het natuurlijk overwicht van Halsema. Ze heeft ook een andere stijl van leidinggeven. Waar de fractie onder Halsema floreerde als een ongedwongen bende, probeert Sap juist orde aan de brengen. Fractie­mede­werkers die onder Halse­ma over alles mochten meepraten tijdens fractievergaderingen, moeten zich beperken tot hun officiële taken, de hiërarchie tussen junior en senior beleidsmedewerkers wordt streng gehandhaafd. De veranderingen leiden tot wrevel, vooral bij Ineke van Gent en Tofik Dibi. En voordat Sap op haar eigen manier haar gezag kan vestigen, gooit de Kunduz-missie roet in het eten. Voor een groot deel van de fractie is het vertrouwen weg doordat ze in die kwestie al in haar eerste weken als fractievoorzitter zo koppig haar zin doordrukt. Vanaf het besluit om de missie te steunen, gaat het gisten binnen de fractie. Pogingen van Sap om de fractie beter te laten functioneren worden niet begrepen. Kort na Kunduz besluit ze bijvoorbeeld de fractievergaderingen voortaan te laten voorzitten door Ineke van Gent om zelf een ‘vrijere rol’ te kunnen spelen. Dat lijkt een goede zet omdat ze daarmee de eigengereide Van Gent medeverantwoordelijk maakt. Maar anderen in de fractie vinden het juist onverstandig dat Sap het voorzitten van de vergadering uit handen geeft: zo wordt het lastiger om als beginnend leider overwicht te verwerven.

In de zomer blijkt dat ze voor sommige mensen in de fractie geen goed meer kan doen. Als Kamerlid Mariko Peters in opspraak komt vanwege vermeende belangenverstrengeling in de tijd dat ze als diplomaat in Afghanistan werkte, laat Sap de woordvoering over de affaire over aan Ineke van Gent. Wel verschijnt de fractieleider op 25 augustus bij Knevel & Van den Brink. Ze doet daar haar best om haar collega te verdedigen. Toch wordt er in de dagen daarna binnen de fractie gemord over haar ‘kille reactie’ en ‘gebrek aan empathie’ omdat ze in het televisie-interview een paar keer niet over ‘Mariko’ spreekt maar over ‘mevrouw Peters’. In diezelfde vakantieweken komt de helft van de fractie – onder wie Jolande Sap – niet opdagen bij een spoeddebat over de euro. Ook Bruno Braakhuis, financieel woordvoerder en initiatiefnemer van het debat, is afwezig. Later zal Geert Wilders GroenLinks te kijk zetten als ‘strandpartij’, maar op de achtergrond speelt iets anders: kort tevoren heeft Braakhuis – na eerdere strubbelingen – een woordenwisseling gehad met Sap over de gebrekkige communicatie rond de affaire-Mariko Peters en heeft zij hem op vakantie gestuurd.

Professionele hulp
Op 21 september staat Jolande Sap voor een nieuwe beproeving: haar eerste Algemene Politieke Beschouwingen. In de ochtend komt haar bijdrage volgens fractiegenoten onvoldoende uit de verf. Ineke van Gent en Tofik Dibi vinden dat Sap iets moet doen om op te vallen. Tijdens de lunchpauze stellen ze voor dat de fractieleider een stekkerdoos meeneemt om Geert Wilders te laten zien hoe hij de stekker uit het kabinet moet trekken. Sap laat zich overtuigen, maar de geforceerde act pakt rampzalig uit. Niet Sap maar Wilders krijgt de lachers op zijn hand: ‘Voorzitter, bij mevrouw Sap heeft de stekker er volgens mij nooit ingezeten.’

De sfeer in de fractie is in de late zomer tot een dieptepunt gedaald. Het fractiebestuur met Sap als voorzitter, van Gent als vicevoorzitter en Dibi als secretaris is al maanden niet meer bijeengeweest. Van Gent en vooral Dibi worden binnen de partijtop als ongeleide projectielen beschouwd. Na de Algemene Beschouwingen besluit Jolande Sap hulp van buiten de fractie in te roepen. Partijvoorzitter Henk Nijhof en Tof Thissen, fractievoorzitter in de Senaat, gaan onderzoek doen naar de problemen in de fractie. Ze voeren lange gesprekken met alle Kamerleden en komen begin december met een rapport.

Onder voorzitterschap van Wim de Boer, oud-fractievoorzitter in de Eerste Kamer en tegenwoordig ‘conflictmediator’, komt de fractie bijeen in een zaaltje nabij het Binnenhof. Nijhof en Thissen stellen voor Van Gent en Dibi in het fractiebestuur te vervangen door de fractieleden Liesbeth van Tongeren en Rik Grashof. Dibi en Van Gent reageren woedend. De emotionele discussie duurt tot diep in de nacht, de fractie is hopeloos verdeeld over het voorstel. Wim de Boer besluit het daarom niet op een stemming te laten aankomen en adviseert professionele hulp in te roepen. Tijdens een etentje doet Femke Halsema nog een vergeefse bemiddelingspoging tussen Sap, Dibi en Van Gent. Kort daarna verschijnt ‘veranderkundige’ Jan Andreae op het toneel. Als expert in ‘empowerment, leiderschap en conflicthantering’ zal hij door middel van ‘intensief en invoelend luisteren’ proberen de beschadigde verhoudingen in de fractie te herstellen. In de eerste maanden van 2012 voert hij achter de schermen intensieve gesprekken met alle betrokkenen.

Schoothondje van de fractie
Concertgebouw De Vereeniging in Nijmegen is op 14 januari het decor van de manifestatie ‘Een ander Nederland’, georganiseerd door PvdA, SP en GroenLinks. Jolande Sap betreedt het podium samen met Job Cohen en Emile Roemer. Afwezig is Alexander Pechtold van D66, die niet wil meedoen met de linkse samenwerking. Het optreden wordt Sap in eigen kring niet overal in dank afgenomen. Onder Femke Halsema heeft GroenLinks zich sinds het rapport Vrijheid eerlijk delen bewogen in links-liberale richting. De partij nam geleidelijk afstand van ‘starre linkse opvattingen’ over de verzorgingsstaat, en pleitte voor hervormingen van – onder meer – de arbeidsmarkt. In de Kamer hield Halsema altijd zorgvuldig afstand tot de SP. Maar nu staat Sap opeens op een podium met Emile Roemer.

De oude PSP-vleugel van de partij, verenigd in het platform Kritisch GroenLinks, juicht het optreden toe. Zij verzette zich onder leiding van oudgedienden als Karel van Broekhoven, Leo Platvoet en Paulus de Wilt al jaren tegen de ‘rechtse koers’ van Halsema en de ‘asociale versoepeling van het ontslagrecht’. Nu zien zij hun gelijk eindelijk bevestigd: GroenLinks moet zich profileren als echte linkse partij. In de liberale vleugel van de fractie, onder wie Jesse Klaver en Tofik Dibi, vindt men het optreden achteraf juist ongelukkig: zo lijkt GroenLinks op te schuiven naar het sociaal-conservatisme van de SP. In feite is Sap niet afgeweken van de koers van Halsema: zelf is ze al jaren voorstander van hervorming van de verzorgingsstaat, en ze schreef mee aan verschillende verkiezingsprogramma’s waarin de ideeën van Vrijheid eerlijk delen werden uitgewerkt. Maar het optreden in Nijmegen sticht verwarring over de koers van de partij die het toch al niet best doet in de peilingen.

Dan valt het kabinet. Het is 21 april, de PVV loopt weg uit het Catshuis. Nieuwe verkiezingen zijn onvermijdelijk. Veranderkundige Jan Andreae wordt naar huis gestuurd voor hij zijn therapeutische gesprekken met de fractie kan afronden: nu er toch een nieuwe fractie komt, heeft zijn heilzame werk weinig zin meer. Maar misschien is zijn ‘invoelend luisteren’ niet helemaal tevergeefs geweest. Na het Kamerdebat over de kabinetscrisis op dinsdag slaan Jolande Sap en Ineke van Gent ondanks hun moeizame verhouding de handen ineen. Binnen twee dagen weten ze met VVD, CDA, D66 en ChristenUnie een akkoord te sluiten over een nieuwe begroting. Omstreden bezuinigingen op natuur en het persoonsgebonden budget worden teruggedraaid, er wordt een begin gemaakt met hervormingen van de arbeidsmarkt en de woningmarkt, er komt een crisisbelasting voor de hoogste inkomens. Opnieuw grijpt Sap haar kans om concrete resultaten te boeken. Deze keer met meer succes dan bij de Kunduz-missie. In de partij wordt het Lenteakkoord goed ontvangen, en in de peilingen van Maurice de Hond stijgt GroenLinks eventjes van vijf naar acht zetels.

Maar lang kan de partij niet genieten van het onverwachte resultaat. Op 6 mei stuurt Tofik Dibi een sollicitatieformulier naar de kandidatencommissie die onder voorzitterschap staat van Tof Thissen, de man die in december nog adviseerde Dibi met Van Gent uit het fractiebestuur te zetten. Dibi wil zich verkiesbaar stellen als lijsttrekker. De ochtend erna spreekt hij met Sap en partijvoorzitter Heleen Weening. Sap reageert geschokt. Ze zegt dat de partij zich geen conflict om het lijsttrekkerschap kan veroorloven: ‘Straks eindigen we met drie zetels.’ Maar Dibi wil van geen wijken weten.

In de dagen die volgen overweegt Jolande Sap het leiderschap van GroenLinks neer te leggen. Pas na aandringen van verschillende prominenten binnen de partij kiest ze ervoor om door te gaan. Als ze dat besluit heeft genomen, dringt ze er bij het partijbestuur op aan dat er zo snel mogelijk een ledenreferendum uitgeschreven moet worden: ze wil de strijd met Dibi aangaan. Maar het partijbestuur negeert haar oproep. Heleen Weening is in januari gekozen tot voorzitter met de belofte dat ze niet ‘het schoothondje van de fractie’ zou zijn. Dat klonk de linkervleugel van de partij als muziek in de oren. Tot frustratie van de linkse partijtijgers heeft de fractie onder Femke Halsema steeds meer te zeggen gekregen. Partijorganen als de partijraad en de zogeheten ‘stuurgroep’ met het partijbestuur, de fractievoorzitters uit de Eerste en Tweede Kamer en het Europees Parlement en de directeur van het Wetenschappelijk Bureau, kregen steeds minder invloed op de politieke lijn. In die stuurgroep was het jarenlang Femke Halsema die de toon zette. Haar vertrek biedt de partij de kans haar invloed op de fractie terug te veroveren.

Bovendien maakt de fractie het ernaar: door de hevige verdeeldheid ziet het partijbestuur zich in mei genoodzaakt streng op te treden. Zo kan het gebeuren dat de bestuurders, ondanks de oproep van Sap tot een ledenreferendum, koppig vasthouden aan de eerder afgesproken procedure: de fractie kan op haar hoofd gaan staan, de kandidatencommissie bepaalt de volgorde van de lijst. Vooral commissievoorzitter Tof Thissen verzet zich met kracht tegen Dibi’s kandidatuur. Op 17 mei, Hemelvaartsdag, maken Thissen en zijn commissie hun oordeel bekend aan de kandidaten: Sap is geschikt, Dibi ongeschikt vanwege zijn ‘gebrek aan aantoonbare leidinggevende kwaliteiten’. De afwijzing leidt tot een twitterbombardement van partijprominenten die een referendum eisen.

De volgende dag wordt Dibi – in een taxi op weg naar het televisieprogramma De Halve Maan – door bestuurslid Dineke Oldenhof gesommeerd naar het partijbureau te komen. Ze bijt hem toe dat zijn optreden ‘een schande voor de partij’ is. Toch besluit het bestuur die avond onder druk van de partijprominenten dat er toch een ledenreferendum komt. Maar waar een strijd om het lijsttrekkerschap in andere partijen meestal voor nieuw elan zorgt, doet het GroenLinks meer kwaad dan goed. Sap en Dibi gaan allebei beschadigd de campagne in. En tot overmaat van ramp doet Dibi onberaden uitspraken over het ‘gebrek aan chemie’ in de fractie en het ‘dirigisme’ van Sap, waardoor het voor het eerst ook in de buitenwereld begint door te dringen hoe slecht de fractie van GroenLinks functioneert.

Huilende meisjes
Op 6 juni kiest 84 procent van de partijleden voor Jolande Sap als lijsttrekker. Zelf is ze blij nu voor het eerst een echt mandaat te hebben van de leden, dat heeft ze in de anderhalf jaar daarvoor node gemist. Maar het is te laat. Onvermoeibaar trekt Sap tijdens de verkiezingscampagne door het land, met een stevig verkiezingsprogramma onder de arm. Maar niets lijkt meer te werken. De partijstrategen zetten in op een extra groene campagne om in ieder geval de trouwste kiezers niet te verliezen. Maar het valt weinig mensen op: de abstracte poster zonder het gezicht van Sap maar met de cryptische teksten ‘Groener NL’ en ‘De tijd is nu’ oogst vooral kritiek. Alleen onbenulligheden als het voorstel voor gratis water in de horeca, een oud plannetje dat door Jesse Klaver werd opgediept, halen de kranten. In de televisiedebatten komt Jolande Sap er in het geweld van de grote partijen nauwelijks meer aan te pas.

Op aandringen van Jolande Sap en anderen in de partijtop laat Femke Halsema zich overhalen op 11 augustus op te treden in het tv-programma 1 Voor De Verkiezingen. Daar doet ze nog een poging haar opvolgster een duwtje in de rug te geven. Uitvoerig prijst ze Saps ‘veerkracht en doorzettingsvermogen’. Maar alleen haar opmerking dat het voor Jolande ‘lastig was een populaire leider op te volgen’ haalt het nieuws.

In een Rotterdamse hotelkamer wacht Jolande Sap op verkiezingsavond samen met een klein clubje getrouwen op de eerste uitslagen. GroenLinks krijgt in de exitpolls niet meer dan vier zetels. In de loop van de nacht lijkt de partij zelfs terug te zakken naar drie. Op de partijbijeenkomst in een Rotterdams café zoomen televisiecamera’s onmiddellijk in op een groepje huilende meisjes. De volgende ochtend wordt Jolande Sap wakker met de gedachte: ik moet opstappen. Als de partij maar drie zetels overhoudt, komt Jesse Klaver, de eerste vertegenwoordiger van de jonge generatie op de lijst, niet in de Kamer. Hoe kan GroenLinks zich dan ooit nog terugvechten?

In de loop van de ochtend blijkt de partij vanwege de lijstverbinding met PvdA en SP toch een vierde zetel te hebben gehaald. Bij Jolande Sap beginnen de mailtjes met steunbetuigingen binnen te stromen.

—

Kader: Hoe moet het verder?

Met de verkiezingsuitslag is GroenLinks teruggeworpen op haar ‘kernelectoraat’, zoals het binnen de partij zelf wordt gezegd: kiezers die ondanks alles op ‘verreweg de groenste partij van Nederland’ blijven stemmen. Maar hoe moet het verder? Het bestuur is aangeschoten, de partijleider beschadigd, bijna tweederde van de fractiemedewerkers en een aanzienlijk deel van de vaste krachten op het partijbureau moet worden ontslagen. Een commissie onder leiding van partijprominent Andrée van Es krijgt tot het voorjaarscongres de tijd om de verkiezingsuitslag te evalueren. Ze moet de factoren in kaart brengen die tot het dramatische verlies hebben geleid. Maar wat zijn de consequenties? Als Jolande Sap weg zou moeten, kan het falende partijbestuur dan blijven zitten? Wat lost het op als Sap vertrekt, en wie komt er voor haar in de plaats? Moet de oude partijrot Bram van Ojik, nummer twee op de lijst, als tussenpaus fungeren tot de nog immer populaire oud-Europarlementariër Kathalijne Buitenweg zich kandidaat stelt?

Maar belangrijker is de existentiële vraag die Van Es moet zien te beantwoorden: wat is nog het bestaansrecht van GroenLinks? Nu al doen binnen de partij doemscenario’s de ronde. Onder de realo’s in de partij is te horen dat GroenLinks in een te marginale positie is beland om zich ooit nog te herstellen. ‘Met de huidige basis zullen we altijd afhankelijk blijven van de aantrekkingskracht van de PvdA,’ zegt oud-Europarlementariër Joost Lagendijk. ‘Dan kunnen we er misschien beter voor kiezen onze groene ideeën onderdeel te maken van een bredere beweging door de krachten te bundelen met de PvdA.’

Ineke van Gent is het daarmee eens: ‘We moeten de partij niet zomaar opheffen, maar het moet geen taboe zijn in de discussie. Ik ben altijd al een voorstander geweest van linkse samenwerking. Als het erop aankomt zou ik kiezen voor een fusie met de PvdA.’ Het probleem is alleen dat zo’n fusie een paar jaar geleden misschien nog mogelijk zou zijn geweest op basis van een zekere gelijkwaardigheid. Na de verkiezingsnederlaag van 12 september zou een samengaan met de PvdA feitelijk de opheffing van GroenLinks betekenen. Wie wil daarvoor tekenen?

Ook kan de partij ervoor kiezen zich te blijven richten op het groene kernelectoraat en proberen zich terug te vechten uit de marge. Daarbij zou GroenLinks de succesvolle Duitse Grünen als voorbeeld kunnen nemen, die zich behalve als regeringskandidaat ook als groene actiepartij heeft bewezen. Dat is in ieder geval de overtuiging van Paulus de Wilt, voorman van Kritisch GroenLinks, die elfde stond op de lijst voor de Tweede Kamer. ‘Als GroenLinks vandaag wordt opgeheven,’ zegt hij, ‘richt ik de partij morgen weer op.’