Literaire kroniek

<p>Ese, de hoofdpersoon van Minke Douwesz derde roman <em>Het laatste voorjaar</em>, is het prototype van iemand die bewust leeft. Over alles wat ze doet, heeft ze nagedacht of het wel klimaat- en milieuvriendelijk is. Ze noemt zichzelf niet zonder humor een ‘eco-staliniste’. Dat is iemand die er niet meer in gelooft dat mensen uit vrije wil iets tegen de klimaatverandering zullen doen. Daar zal de knoet voor nodig zijn.</p>
<p>Ze is ook iemand die, via de pen van Minke Douwesz, er niet omheen draait wanneer ze het over zichzelf heeft: ze vindt zichzelf ‘een overgevoelig wezen’ dat zich ‘overmatig’ zorgen maakt over de grote wereldproblemen, de teloorgang van de bossen, de aanhoudende mestfraude, de zeespiegelstijging. En vooral de hovaardij van mensen die denken naar eigen goeddunken over de wereld te kunnen beschikken: ‘Het zien van een mooie boom, een houten tuinhekje, een roodborst, bood vreugde. Maar onderliggend was ze vervuld van een gevoel van zinloosheid .’</p>
<p>Die wereldproblemen, die zich kunnen verschuilen in een papieren zakdoek die jaren blijft bestaan ‘als een witte vlek’ in het bos, houden Ese bezig tijdens de lange fietstocht die ze na de nodige tegenslag in haar eentje onderneemt door Duitsland, Polen en Oekraïne, eindigend in de Krim bij het huis waar Tsjechov zijn laatste jaren woonde in Jalta.</p>
<h5>druk maken om ontbossing</h5>
<p>De wereldproblemen mogen Ese dicht op de huis zitten, haar overgevoeligheid speelt ook in haar persoonlijke leven: gedurende twintig jaar als gelukkige geliefde van de verongelukte architect Martie, als leraar Duits, als zus van de socioloog Dora en dochter van een vader die weinig geduld had en heeft met persoonlijke problemen. De werkelijke dingen van het leven bevinden zich voor Ese in de natuur, de literatuur, de muziek en de kunst. Wanneer ze zich druk maakt om de ontbossing waar ook ter wereld, dan komt dat ook omdat ze haar literatuur kent en dus kennis heeft gemaakt met andere gevoeligen.</p>
<p>Zoals in <em>Oom Wanja</em>, het toneelstuk van Tsjechov uit 1898 met de even sensitieve als kordate arts Michail Ljwowitsj Astrow. Dat is een kompaan die zijn bomen en bossen koestert: ‘Er zijn steeds minder en minder bossen over’, zegt Astrow wanneer hij op bezoek is bij zijn buren, ‘de rivieren drogen op, het wild is zo goed als uitgeroeid, het klimaat in de war geschopt en met iedere minuut wordt de aarde armer en lelijker.’ Toen al.</p>
<p>Dat Ese om niets heen draait, heeft alles te maken met Minke Douwesz&#8217; realistische manier van schrijven. Alles wordt direct, rechtstreeks benoemd. Douwesz laat niets raden. Ze beschrijft nauwgezet, minutieus, op het eendimensionale af. Er wordt in de roman genoeg nagedacht, gereflecteerd en teruggekeken, maar als het om de dagelijkse en vaak terugkerende dingen gaat maakt Douwesz’ realisme de werkelijkheid platter dan hij is. Het is bijna geen literatuur, zo weinig doet Douwesz met de taal. Nadat ze ontslag heeft genomen als leraar Duits, zegt Ese tegen een vriendin dat ze zich ‘nuttig zou willen maken voor de natuur.’</p>
<p>Dat wil je inmiddels graag geloven, behalve dat ‘de natuur’ een wel erg groot fenomeen is om iets in te doen. Deze realistische naïviteit doet zich ook voor wanneer Ese zichzelf beschrijft en zegt dat ze ‘trouw en zorgzaam’ is en houdt van praten, maar ook wel eens uit haar humeur kan zijn en behoorlijk kan ‘drammen’. Ese is niet op haar achterhoofd gevallen, en toch vraagt ze zich op haar drieënvijftigste jaar af wat anderen ‘in hemelsnaam’ leuk aan haar vinden.</p>
<h5>even radicaal als naïef</h5>
<p>De fietstocht door Duitsland, Polen en het nog niet door de oorlog geteisterde Oekraïne is een goede vorm om alles wat Ese bezighoudt tijdens het fietsen aan te snijden: door kilometers bos, wegen waarin geen mens te bekennen is, heuvels en bergen om te verslaan, gehuchten, dorpen en steden achter je te laten, te maken krijgen met aardige en norse inwoners: dat is het decor waartegen we al fietsend de leraar Duits Ese leren kennen die vastloopt op een ijdele projectmanager die aan onderwijsvernieuwing komt doen. En de Ese die even radicaal als naïef zegt dat we in Nederland wonen ‘op een almaar geconcentreerdere hoop stront.’</p>
<p>Of de Ese die van tijd tot tijd met een fantastische mantra aan wereldklachten komt die zowel mismoedig makend overbekend als honderd procent waar zijn: plastic verdwijnt nooit, er wordt nog steeds ongebreideld naar grondstoffen gedolven, chemische fabrieken lozen hun smeerboel maar door, radioactiviteit maakt dingen echt kapot (Tsjernobyl, Fukushima). Alleen Angela Merkel, die besloot kerncentrales te sluiten, blijft over en is haar heldin.</p>
<h5>De goede mens</h5>
<p>Het interessante aan <em>Het laatste voorjaar</em> is dat in Ese zoveel Goeds samenkomt, tot in het ridicule. Er zit een iets nobele samenhang en logica in het leven van Ese. Ecologisch, menselijk en dierlijk klopt het als een bus. Ese is bijna De Goede Mens anno 2023. Martie en zij ontwerpen en bouwen hun eigen huis. Ze gaat met vriendinnen op pad om vogels te spotten, was lang een groot wandelaarster tot ze last kreeg van haar heup. Ze geeft niet om enige status (wat ze van haar zus, de socioloog Dora, wel zou moeten doen), houdt niet van ‘ego’s’, heeft een hekel aan macho-gedrag, het is ondenkbaar dat ze zou vergaderen met ‘heren in pak’. Ze moet niets hebben van ‘de zucht naar meer’. Wil niet meedoen aan enige ‘competitie’. Ze maakt zich met haar zus zorgen over de minachting voor de feiten, maar wil wel opmerken dat zelfs in de natuurkunde de waarneming wordt gekleurd door degene die hem doet. ‘En ondertussen sterven elke dag dieren en planten uit’, zegt ze mismoedig. ‘Kunnen mensen jou niet schelen?’, vraagt Dora haar. ‘Ese haalde haar schouders op. “Jawel”, antwoordt ze, “Mensen zijn ook dieren.”’ Ese kon wel blij worden van iemand die iets moois deed, ‘maar dieren hadden wel een streepje voor.’</p>
<blockquote><p>Het minutieuze realisme en de terugkerende dagelijkse dingen zijn als de vervelende lange rechte wegen die Ese moet afleggen.</p></blockquote>
<p>Hoe goed Ese het ook met haar zus Dora kan vinden, hun ideeën beginnen uiteen te lopen wanneer het over de invloed gaat die hun vader op hun leven heeft. Die vader streefde er naar om rector te worden en werd het ook. De schouders er onder en streven naar het beste werd hen als drijfveer meegegeven. Dat had veel van een Bordewijkse ‘dril’. Volgens Dora is stilstand achteruitgang. Daarom moet je wel degelijk naar iets streven. Voor Ese is streven naar ‘meer meer’ precies de verkeerde instelling.</p>
<h5>psychische constitutie</h5>
<p>Terwijl Ese honderden en honderden kilometers door weer en wind aflegt komen we ook het nodige te weten over haar psychische constitutie. De onmogelijke Goede Wereld waarvan ze een flink deel in haar hoofd heeft, botst met de realiteit, en heeft ook nog te maken met haar zelfbeeld. Dora zegt wel dat ze goed is zoals ze is, maar zelf worstelt ze toch nog met ‘de vervloekte onzekerheid’ of dat wel genoeg is, ‘of er niet nog een prestatie geleverd moest worden’. Zowel Dora als Ese deden als kind de dingen goed, niet omdat ze het goed wilden doen, maar om kritiek van hun vader vóór te zijn.</p>
<p>Wanneer Ese in Polen is, herinnert ze zich de film <em>Ida</em> van Pawel Pawlikowski waarin gebroken wordt met het zwart-witbeeld van de louter goede en gelovige Poolse natie. Prachtig, aangrijpend en gruwelijk vond ze die film ‘in zijn gelaagde ontleding van de complexe realiteit.’ Als Ese deze film aangrijpend vond, dan is ‘de gelaagde ontleding van de complexe realiteit’ iets wat haar kennelijk bevalt.</p>
<p><em>Het laatste voorjaar</em> is als een sterk wisselend landschap. Het minutieuze realisme en de terugkerende dagelijkse dingen zijn als de vervelende lange rechte wegen die Ese moet afleggen. Maar de heuvels, bergen en afwisselende horizonten in de vorm van innerlijk discours, reflectie en herinneringen, hebben iets van die gelaagde ‘complexe realiteit’. <em>Het laatste voorjaar</em> is daardoor even vervelend als opwindend.</p>
<div class="info-box">
<p><em>Het laatste voorjaar</em> van Minke Douwesz is uitgegeven door Van Oorschot.</p>
</div>


Cultuur

Carel Peeters