Reconstructie / Kabinet-Balkenende IV

De gezelligste huiskamer van Zwolle. Zo noemt het Grand Café van Hotel Wientjes aan de Stationsweg zich. Lederen fauteuils, donker eikenhout, glanzend gepoetst koper. De lunchkaart verraadt de worsteling van de provincieplaats met de globalisering. Op het menu staan niet alleen uitsmijters en Zwolse mosterdsoep, maar ook gekonfijte eend en tomatenwrap met truffelroomkaas.

Achter een kopje koffie – zwart, met suiker – zit Arie Slob, vooraanstaand inwoner van de Hanzestad en fractievoorzitter van de ChristenUnie in de Tweede Kamer. Begin 2007 maakte hij als secondant van zijn partijleider André Rouvoet de geboorte van het vierde kabinet-Balkenende van nabij mee. In het koetshuis van landgoed Lauswolt in Beetsterzwaag, op de buitenplaats De Zwaluwenberg in Hollandsche Rading en in het Catshuis. De oud-docent geschiedenis geloofde dat samenwerking met CDA en PvdA de sfeer van polarisatie en vergroving in Nederland kon doorbreken. Eind 2007 was hij de eerste die waarschuwde dat het beeld dreigde te ontstaan van een ‘niksig kabinet dat vooral met zichzelf strijd voert’. Vlak voor de val van het kabinet over Uruzgan vervulde Slob opnieuw de rol van een gereformeerde Cassandra. Tijdens de nieuwjaarsreceptie van de ChristenUnie in Amersfoort eiste hij van de drie coalitiepartners een ‘onvoorwaardelijk committent’: ‘Wanneer dat ontbreekt, loopt de coalitie in dit kalenderjaar vast – en dat zou onnodig en onverantwoord zijn.’

Anderhalve maand later blies PvdA-leider Wouter Bos het kabinet op.

Slob roert bedachtzaam in zijn kopje koffie.

‘Beetsterzwaag lijkt nu eeuwen geleden,’ zegt hij. ‘Het is ontzettend jammer dat het zo is misgegaan.’

Metaalmoeheid

De fractievoorzitter wil geen al te zwartgallig verhaal ophangen. Er is ook reden tot dankbaarheid: de leraren kregen salarisverhoging, de kredietcrisis werd aangepakt, de coalitiepartijen bereikten een akkoord over de verhoging van de AOW-leeftijd. Oppositieleiders als Mark Rutte en Alexander Pechtold grepen wel erg snel naar de sloophamer. Alleen: wie met een vinger naar de ander wijst, wijst minimaal met drie vingers naar zichzelf, heeft Slob geleerd. Het valt niet te ontkennen dat het kabinet vaak bleef steken in ‘onderling gekissebis en gehakketak’. Over de versoepeling van het ontslagrecht, de aanschaf van de JSF, het rapport van de commissie-Davids. In het begin had hij de hoop dat Bos en Balkenende, die elkaar tijdens de verkiezingscampagne voor asociaal respectievelijk draaikont en leugenaar hadden uitgemaakt, in het landsbelang de handen ineen zouden slaan. Maar het onderlinge wantrouwen stak telkens weer de kop op. Met de val van het kabinet over Uruzgan als noodlottig gevolg.

Zonde is het. Eeuwig zonde.

‘Begin dit jaar zijn we nog voor beraad bij elkaar geweest in een vergaderzaal onder het Torentje: de premier, zijn twee vice-premiers en de fractieleiders van de drie coalitiepartijen. Zowel Balkenende als Bos hadden rond de Kerst de verhoudingen binnen het kabinet op scherp gezet. Wouter met zijn dreigement: ”de handschoenen gaan uit”. Jan Peter met zijn uitspraak dat belastingverhoging uit den boze was. Als fractieleiders hebben we hen aangesproken op dat destructieve gedrag. We zeiden: we gaan een hele spannende periode tegemoet. Iedereen moet op zijn qui-vive zijn.’

Het mocht niet baten.

‘De ChristenUnie wilde Jan Peter helpen een keer met zijn kabinet de eindstreep te halen,’ zegt Slob. ‘Maar we hebben niet kunnen voorkomen dat er snel metaalmoeheid ontstond. De ploeg was op een aantal plekken verkeerd samengesteld. Er waren types die niet met elkaar harmonieerden. Op het laatst dacht ik: in wat voor raar toneelstuk ben ik eigenlijk terechtgekomen?’

Nieuw elan

In het statige Trippenhuis aan een van de Amsterdamse grachten heeft Ronald Plasterk net een congres van jonge wetenschappers toegesproken. De oud-minister van Onderwijs, die ook lid was van de invloedrijke sociaal-economische Zeshoek in de ministerraad, is er nog heel lang van overtuigd geweest dat CDA en PvdA er samen uit zouden komen. ‘Ideologisch had het gekund. In Beetsterzwaag heeft Herman Wijffels, de informateur, alle drie de partijen gevraagd om een visiedocument. Ik heb dat namens de PvdA geschreven. Piet Hein Donner namens het CDA. Zijn tekst leek als twee druppels water op de mijne. Op een bepaald abstractieniveau waren we het met elkaar eens. In het begin was er ook écht sprake van nieuw elan: we gingen het wij-zij-denken doorbreken, na alle bezuinigingen ging dit kabinet weer investeren in de samenleving. Maar in de politieke uitwerking ging het telkens mis.’

Op de ministersgang van het departement van Volksgezondheid, Welzijn en Sport in Den Haag heerst doodse stilte. De kamer van PvdA-staatssecretaris Jet Bussemaker staat al maanden leeg. De ruzies over embryoselectie en de bezuinigingen op de AWBZ behoren tot het verleden. Van de drie bewindslieden zijn er nog twee over: Ab Klink en André Rou-voet, demissionair vice-premier, minister voor Jeugd en Gezin en tegenwoordig ook van Onderwijs. Als iemand in 2007 bevangen was door de Geest van Beetsterzwaag, was het Rouvoet wel. ‘Ik heb echt in de missie van dit kabinet geloofd,’ zegt hij. ‘Na Paars en de hervormingskabinetten van het CDA met de liberalen was er meer gemeenschapszin nodig, meer sociale cohesie. Daar waren we het volledig over eens. Desondanks is het kabinet ten gronde gegaan aan persoonlijke tegenstellingen. Dat is diep treurig.’

Grauwe, vermoeide gezichten

Hoeveel zonniger zag de wereld eruit op 7 februari 2007 toen de nieuwe coalitiepartners Jan Peter Balkenende, Wouter Bos en André Rouvoet zich in een van de bijgebouwen van het Catshuis aan de parlementaire pers presenteerden. ‘We gaan een nieuw hoofdstuk schrijven in de Nederlandse politiek,’ sprak de premier die tot dusver liever met de liberalen, de fortuynisten en Rita Verdonk had geregeerd dan met de PvdA. ‘Ik werk daar graag aan mee.’ Hij somde op wat de verbindende thema’s van zijn vierde kabinet waren: groei, duurzaamheid, respect en solidariteit. Bos wilde niet ontkennen dat in de maanden voor de verkiezingen over en weer harde woorden waren gevallen maar de strijdbijl was nu begraven: ‘Tijdens de formatie hebben Jan Peter en ik elkaar in de ogen gekeken.’ André Rouvoet: ‘We hebben nu een gezamenlijke missie. We gaan ons inzetten voor een beter Nederland.’ Achter in het zaaltje vielen CDA-campagneleider Jack de Vries en PvdA-woordvoerder Sherlo Esajas elkaar demonstratief in de armen: ‘We mogen zoenen, Sherlo!’ Dit alles onder het motto: ‘Samen werken, samen leven.’ Drie jaar later gaf Jan Peter Balkenende moederziel alleen een persconferentie. Deze keer in het holst van de nacht, op het ministerie van Algemene Zaken. De PvdA-ministers waren net opgestapt na maandenlange ruzies over een langer verblijf van de Nederlandse soldaten in Uruzgan. ‘Waar het onderling vertrouwen ontbreekt, zijn pogingen het eens te worden tot mislukken gedoemd,’ sprak de premier berustend. ‘Het voortbestaan van een kabinet is geen doel op zichzelf.’ Tegen het ochtendgloren volgde de persverklaring van Wouter Bos – in de hal van het ministerie van Financiën. Als de PvdA in het kabinet was gebleven, zou de partij haar geloofwaardigheid te grabbel hebben gegooid, zei hij. Om hem heen stonden alle afgetreden sociaal-democratische bewindslieden opgesteld. Met grauwe, vermoeide gezichten.

Samen werken, samen leven, hielden Balkenende, Bos en Rouvoet de Nederlanders drie jaar lang voor. Zelf bleken ze nauwelijks tot samenwerking in staat. Het christelijk-sociale kabinet dat solidariteit en respect predikte, liep stuk op gebrek aan vertrouwen in elkaar. Lukte het Balkenende niet om na vijf jaar over rechts regeren de knop om te zetten? Kon Bos het niet verkroppen dat Balkenende premier was geworden en niet hij? Hoe kon de Geest van Beetsterzwaag, die begin 2007 over Nederland vaardig leek te zijn geworden, zo snel vervliegen?

Niet uit te leggen

Maandag 21 mei 2007. In de Utrechtse Jaarbeurs mochten tweehonderdvijftig gewone burgers – van startende ondernemers tot getatoeëerde tokkies – aan ronde tafeltjes met de leden van het kabinet praten. Ceremoniemeester Jack de Vries had de journalisten naar een zijzaaltje gedirigeerd. Daar stond een rijsttafel voor hen klaar. Ze mochten het gesprek niet storen. Later op de avond presenteerden EO-coryfeeën Andries Knevel en Tijs van den Brink een talkshow. Het was de bekroning van de honderd dagen tournee van het kabinet die op touw was gezet om de kloof met de burger te dichten. Maar met de kennis van nu was het de grootste beginnersfout die Balkenende IV had kunnen maken. De parlementaire pers vond het maar niets dat honderd dagen lang niet de vertrouwde wandelgangen maar probleemwijken als de Kruiskamp en Woensel-West the place to be waren. De oppositiepartijen namen hun kritiek over: dit kabinet luisterde wel maar wist niet wat het zelf wilde.

‘Ze vlogen meteen het land in,’ zegt Arie Slob in de gezelligste huiskamer van Zwolle: ‘Achteraf weet ik niet of dat verstandig was.’

‘We wilden laten zien dat dat kabinet op een andere manier met de burger wilde omgaan,’ benadrukt André Rouvoet: ‘Maar we hebben de negatieve beeldvorming onderschat.’

CDA-veteraan Jan Schinkelshoek, een van de architecten van de verkiezingsoverwinning van Balkenende in november 2006 en sindsdien lid van de Tweede Kamer: ‘Het regeerakkoord was onvoldoende uitgewerkt, er waren teveel open einden. Die moest het nieuwe kabinet maar dichten. Daar waren de honderd dagen echt voor nodig. Om het te verfraaien werd er het sausje van een nieuwe bestuursstijl overheen gegoten: kijk ons eens, we gaan luisteren naar de samenleving. Maar waar ze precies mee bezig waren, viel hier aan het Binnenhof niet uit te leggen.’

Ook het grote brein achter de ontmoeting met de burgers, Jack de Vries, heeft achteraf spijt: ‘Die honderd dagen tournee hadden we niet moeten doen. Daardoor ontstond het beeld van een kabinet zonder daadkracht.’

Dat beeld zou nog vaak worden bevestigd. Bijvoorbeeld door het zich maandenlang voortslepende conflict tussen minister Piet Hein Donner van Sociale Zaken en PvdA-woordvoerder Mariëtte Hamer sinds najaar 2007 over de versoepeling van het ontslagrecht. Omdat Bos als oppositieleider de indruk had gewekt voor flexibilisering van de arbeidsmarkt te zijn, dacht Donner dat wel te kunnen voorstellen. Maar Hamer was tegen. En Bos ook. Tot woede van Donner die de hakken in het zand zette. Ondanks het feit dat in het regeerakkoord met geen woord over het ontslagrecht werd gerept, liet Balkenende hem begaan. Waarna alles gierend uit de hand liep.

‘Vanaf dat moment riep iedereen: zie je wel, dit kabinet is alleen met zichzelf bezig en durft geen grote besluiten te nemen,’ zegt André Rouvoet.

‘De ruzie over het ontslagrecht haalde de glans van het kabinet af,’ erkent Ronald Plasterk die als lid van de sociaal-economische Zeshoek aan de loopgravenoorlog deelnam. Rouvoet: ‘Toen kwamen de eersten barsten in de coalitie.’

Achterdocht

Vier soorten conflicten kende het kabinet. Het best hanteerbaar bleken de botsingen tussen de bijbelvaste bewindslieden van de ChristenUnie met libertaire PvdA’ers als Plasterk en Bussemaker. Bijvoorbeeld over de embryoselectie en het recht van ambtenaren om het sluiten van een homohuwelijk te weigeren. Moeilijker werd het als Donner weer eens om zich heen sloeg. De stijfkoppige jurist kon het moeilijk verteren dat hij zijn plaats op het ministerie van Justitie had moeten afstaan aan Ernst Hirsch Ballin. Op Sociale Zaken wilde hij minstens één grote hervorming op zijn naam schrijven. Terwijl het kabinet zich nu juist had voorgenomen de rust aan het sociale front te herstellen. Een permanente confrontatie met de vakbeweging en de linkervleugel van de PvdA was het gevolg. De eigengereide Donner werd al snel een tikkende tijdbom onder het kabinet. Intussen speelden zich ook in de buitenlandhoek van het kabinet wildwesttaferelen af. Daar vochten Maxime Verhagen, Bert Koenders en Frans Timmermans – alle drie niet gezegend met een klein ego – elkaar de tent uit. Maar het grootste probleem was de oude tweespalt tussen Balkenende en Bos. De vice-premier vond dat zijn premier geen leiding gaf. Hij zou boven de partijen moeten staan maar bedreef CDA-politiek. Balkenende op zijn beurt verdacht Bos ervan dubbelspel te spelen: was zijn ja wel ja? Wat waren afspraken met hem waard? Wie was er de baas in de PvdA: Bos of de fractie? Waar was de vice-premier eigenlijk op uit? Bij het CDA merkten ze dat Balkenende aan de samenwerking met Bos begon te twijfelen. De twijfel sloeg om in achterdocht. De achterdocht groeide uit tot regelrecht wantrouwen.

Mandje

Wat zich nu wreekte, was dat het alom bewierookte Akkoord van Beetsterzwaag niet zo waterdicht bleek te zijn. Aan verheven idealen had het niet ontbroken. Maar op een aantal cruciale terreinen waren geen sluitende afspraken gemaakt. Het akkoord had veel weg van een gatenkaas.

Jack de Vries, de CDA-spindoctor die later staatssecretaris van Defensie werd: ‘In Beetsterzwaag zijn te veel onderwerpen buiten haakjes geplaatst. De versoepeling van het ontslagrecht, de vraag of er een nieuw referendum over de Europese Grondwet moest komen, de verlenging van de missie in Uruzgan. We dachten: daarover sluiten we later nog wel een deal maar juist die onderwerpen leverden conflictstof op.’

Rouvoet: ‘In Beetsterzwaag hebben we tegen elkaar gezegd: de kwesties waar we nu niet uitkomen, stoppen we in een mandje en die komen er later weer uit. Dat is funest gebleken. Het werd appels met peren vergelijken. De PvdA zei: we gaan niet drie keer bakzeil halen. We willen een totaaldeal over het ontslagrecht, het referendum en Uruzgan. Het CDA weigerde dat. Jan Peter gaf toe dat het niet zo kon zijn dat de PvdA drie keer inbond. Maar vervolgens moest het toch tot drie keer toe zo gaan als het CDA voor ogen stond.’

Bos, inmiddels ambteloos burger maar op het moment dat we hem spreken nog druk in de weer met de PvdA-campagne: ‘André heeft toen bemiddeld. Na veel plussen en minnen werd de deal: er komt geen referendum, het ontslagrecht blijft onaangetast en we gaan nog een keer op missie in Uruzgan, maar uiterlijk tot eind 2010.’ Het verklaart waarom Bos zo gestoken reageerde toen Verhagen twee jaar later toch pleitte voor een langer verblijf van de soldaten in Zuid-Afghanistan.

Relatietherapie

Maar nu lopen we te ver op de dramatische ontwikkeling vooruit. Want niet alles liep verkeerd binnen de coalitie. Op de meeste ministeries werd in goede harmonie samengewerkt door de bewindslieden van CDA, PvdA en ChristenUnie. Bos en zijn staatssecretaris Jan Kees de Jager konden het prima met elkaar vinden, net als Ronald Plasterk en Marja van Bijsterveldt. Minister Jacqueline Cramer van VROM had het gevoel dat ze op milieugebied steeds meer gehoor vond bij Maria van der Hoeven van Economische Zaken, Camiel Eurlings van Verkeer en Gerda Verburg van Landbouw. Nebahat Albayrak stond op Haagse feestjes graag te swingen met haar minister Ernst Hirsch Ballin. Ze bezochten samen ook het concert van Bruce Springsteen. De christen-democraten stonden op goede voet met PvdA’ers als Guusje ter Horst, Ella Vogelaar en haar opvolger als minister voor Wonen, Wijken en Integratie Eberhard van der Laan. Als we hem spreken, laat Bos zich waarderend uit over Hirsch Ballin: ‘Met Ernst kon ik vaak tot compromissen komen’, en over Ab Klink van VWS: ‘Dat is iemand met een open mind’. Ronald Plasterk raakte ondanks het gedoe over het ontslagrecht gesteld op Piet Hein Donner: ‘Na de val van het kabinet is hij met zijn vrouw nog bij ons komen eten.’ Toonbeeld van harmonie waren ook de fractieleiders in de Tweede Kamer: Pieter van Geel, Arie Slob en Jacques Tichelaar (later vervangen door Mariëtte Hamer). Bleven over de eeuwige schermutselingen in de buitenlandhoek en Balkenende en Bos die maar geen vrienden wilden worden. Ronald Plasterk: ‘Jan Peter en Wouter zijn eigenlijk allebei verlegen types. Ze zijn niet van het soort dat Männerfreundschaft met elkaar sluit. Maar als je zo intensief moet samenwerken, heb je dat wel nodig.’ Eén keer bezochten de premier en zijn vice-premier samen een wedstrijd van het Nederlands Elftal. Eén keer gingen ze met zijn tweeën dineren, in restaurant Vreugd & Rust in Voorburg. Bos: ‘Veel kwam er niet uit. We hebben het over de kinderen en zo gehad. Niet over de vraag hoe we samen de problemen van Nederland gingen oplossen.’

Alleen in de zomer van 2008 leek er heel even iets van een band tussen beide voormannen te ontstaan. Geholpen door de economische voorspoed slaagden de premier en zijn twee vice-premiers erin een droombegroting op te stellen. ‘Ik dacht: dit wordt de doorbraak,’ zegt Wouter Bos: ‘We besloten toen met zijn drieën: zo gaan we het aanpakken. Met Jan Kees de Jager in de rol van oliemannetje. We toonden daadkracht. Piet Hein Donner en Maria van der Hoeven voelden zich gepasseerd maar in de ministerraad heeft Ernst Hirsch Ballin voor ons geapplaudisseerd. Hij zei: zo hoort het!’

Helaas: Prinsjesdag was nog niet voorbij of de kredietcrisis brak uit. Banken moesten worden genationaliseerd. De staatsschuld liep dramatisch op. Moest er in zo’n situatie worden bezuinigd of juist geïnvesteerd? De top van het kabinet werd het niet eens. Bos, de bankenredder, groeide dat najaar uit tot een soort nationale held. Het CDA volgde zijn verrichtingen met argusogen. Waarom liet hij Balkenende zo weinig delen in zijn plotselinge succes? Die was toch het boegbeeld van het kabinet? André Rouvoet zag het schisma aankomen en probeerde aan relatietherapie te doen: ‘Ik heb in het najaar van 2008 tegen Wouter gezegd: zou het niet verstandig zijn als je Jan Peter een grotere rol gunt?’

Desastreuze commentaren

Pas in de lente van 2009 – een half jaar na het uitbreken van de kredietcrisis – slaagde de christelijk-sociale coalitie erin tot een beleidsakkoord te komen om de crisis te bestrijden. Waarom het zo lang duurde? Rouvoet: ‘We moesten het hele financiële motorblok van de coalitie vervangen.’ PvdA en ChristenUnie hadden het liefst gezien dat de drie politieke leiders net als in de zomer het voortouw zouden nemen. Samen met de fractievoorzitters van de coalitiepartijen, want het ging om aanpassing van regeerakkoord. Het liep anders. Het CDA wilde er nog iemand bij: Piet Hein Donner. Samen met Van Geel moest hij het onderhandelingsteam van het CDA vormen, en dan ging Balkenende als onafhankelijk voorzitter het proces begeleiden. Rouvoet: ‘Piet Hein kwam weer met alle verlangens die we van hem gewend waren: het ontslagrecht moest worden versoepeld, de WW moest omlaag, het mes moest in de sociale zekerheid. De PvdA en ook wij hebben meteen gezegd: dat doen we niet. Maar die boodschap kwam niet aan. Ik kreeg de indruk dat Jan Peter hem niet durfde te corrigeren. Als het nodig was, deed Pieter van Geel dat.’

De onderhandelingen begonnen in de krokusvakantie van 2009. Het liep stroef. Na anderhalve week, op 12 maart, haalde Balkenende opeens hard uit naar Wouter Bos. Hij ontbood de minister van Financiën op het Torentje. De boodschap: als Bos geen rekening hield met de wensen van het CDA, moest hij het oorspronkelijke regeerakkoord maar uitvoeren. Onder de nieuwe financiële omstandigheden kwam dat neer op een gigantisch bezuinigingspakket. Bos voelde zich vernederd, gechanteerd: ‘Ik heb hem gezegd: “Ik dacht dat André, jij en ik samen regeerden. Zoals je mij nu behandelt, ga je niet met elkaar om.” Daarna heb ik André ingelicht. Die was razend. Hij heeft Jan Peter meteen tot de orde geroepen.’

Rouvoet: ‘Tussen Balkenende en Bos dreigde het faliekant mis te lopen. Ik ben naar het Torentje gegaan en heb gezegd: Jan Peter, dit gaat niet zo.’

Eind maart lag er eindelijk een aanvullend beleidsakkoord bij ‘Samen werken, samen leven’. De temperatuur binnen de coalitie was ondertussen tot onder het vriespunt gedaald.

De verhoudingen werden er niet beter op toen Balkenende in september de Miljoenennota in de Kamer moest verdedigen. Het was de dag dat hij al zijn woorden door elkaar haspelde terwijl Rutte en Pechtold juist glorieerden. De premier wekte de indruk dat hij moeite had met de compromissen die met de PvdA en de ChristenUnie waren gesloten. Met desastreuze commentaren in de media tot gevolg.

Lieverkoekjes

Dat najaar stapelden de lastige dossiers zich op. In Beetsterzwaag was op aandringen van Balkenende besloten af te zien van een parlementaire enquête naar de steun die zijn tweede kabinet had gegeven aan de oorlog in Irak. Onder grote maatschappelijke druk had hij wel moeten instemmen met een onafhankelijk onderzoek door de commissie-Davids. Het rapport zou in januari verschijnen. In de buitenlandhoek van het kabinet woedde een steeds heviger oorlog over Uruzgan. De bezuinigingen waren voorlopig bij twintig ambtelijke werkgroepen geparkeerd, maar zodra die klaar waren, zou de vete tussen Donner en de PvdA weer oplaaien. Ondertussen hadden Bos en de door hem om zijn ‘open mind’ zo gewaardeerde Ab Klink het vreselijk met elkaar aan de stok gekregen over de marktwerking in de zorg. Zelfs een kabinet dat uit één grote vriendenclub bestond, zou zo’n opeenstapeling van problemen maar nauwelijks hebben overleefd. Laat staan een kabinet waarvan de premier en zijn eerste vice-premier elkaar zo hopeloos in de weg zaten. CDA-staatssecretaris van Onderwijs Marja van Bijsterveldt: ‘Zo’n situatie kun je alleen aan als je volledig op elkaar kunt vertrouwen, als je met één mond spreekt. Dat was niet het geval.’ Rouvoet: ‘Ik had de indruk dat Jan Peter en Wouter zich gaandeweg over hun frustraties hadden heen gezet. Maar in de laatste fase kwam alles weer terug.’

Wat sluimerde er dan?

Nou, bijvoorbeeld dat Wouter Bos zich – behalve in de zomer van 2008 – al die tijd had afgevraagd of Balkenende in Beetsterzwaag geestelijk wel écht afscheid had genomen van Gerrit Zalm en Rita Verdonk: ‘Als ik nu terugkijk, denk ik: dit kabinet was niet Jan Peters ding. Over zijn eerdere kabinetten sprak hij met veel meer passie.’

De inner circle van het CDA maakte zich al jaren zorgen over Wouter Bos: was hij er nou op uit Balkenende te steunen of om hem beentje te lichten? Veteraan Jan Schinkelshoek: ‘Ik ben ervan overtuigd dat Jan Peter serieus heeft geprobeerd van de samenwerking met de PvdA een succes te maken. Natuurlijk baalde hij ervan dat de verkiezingsuitslag hem geen andere keus liet. Maar hij bleef daar niet over zeuren. Hij is vol plichtsbesef aan het werk gegaan – zo zijn gereformeerde jongens nu eenmaal. Lieverkoekjes worden niet gebakken, heeft hij wel eens tegen me gezegd.’ Maar: ‘Jan Peter had er steeds grotere moeite mee dat het hem niet lukte om tot Wouter door te dringen.’ Marja van Bijsterveldt valt hem bij: ‘Ik vind dat hij eerder te goed van vertrouwen is geweest tegenover Wouter dan te geslepen.’

Eigenheimer

PvdA en ChristenUnie, de beide junior partners in de coalitie, vonden al tijden dat Balkenende zich meer als CDA-zeloot dan als bovenpartijdige leider van de coalitie gedroeg. Ronald Plasterk: ‘Hij is nooit echt ónze voorzitter geworden. Ik bedoel dus: van het hele kabinet.’ De oud-minister doceert: ‘Je hebt twee soorten premiers: het type Den Uyl, de gedreven partijman die coalities als een noodzakelijk kwaad beschouwde. En het type Lubbers en Kok, die erin slaagden aan het eigen smaldeel te ontstijgen. Het was glashelder dat Jan Peter meer het type Den Uyl was. Hij beschouwde zijn coalitiepartners zelfs als tegenstander. Hij bleef voor de volle honderd procent een CDA-man.’

Arie Slob: ‘Ik was niet onder de indruk van Jan Peters kwaliteiten als teambuilder. Ik heb me erover verbaasd dat hij soms maandenlang niets van zich liet horen. Ik ga mezelf niet uitnodigen op het Catshuis of in het Torentje. Ik verwacht van de minister-president dat hij – als het bij moeilijke dossiers nodig is – contact zoekt met de fractieleiders van de andere coalitiepartijen. Dat gebeurde niet vaak.’ Voorbeeld: de aanvaring over de JSF in het voorjaar van 2009. ‘Van Geel, Hamer ik zijn één keer in het Torentje uitgenodigd om daarover te praten met Balkenende en Jack de Vries.’ Tweede voorbeeld: Uruzgan. ‘Je kon op lichtjaren afstand zien aankomen dat dat een struikelblok zou worden. Verhagen had op verlenging van de missie gezinspeeld. Bos liet zich daarover in geharnaste taal uit. We zijn met de drie fractievoorzitters naar het Catshuis toegegaan. Met de boodschap: we moeten elkaar zien te vinden, dit conflict moet worden gepacificeerd. Balkenende zei: ik ben ermee bezig, ik zal het naar jullie terugkoppelen. Niets meer van gehoord. Zo kon Verhagen maandenlang zijn gang gaan.’

Rouvoet: ‘Uiteindelijk komt Jan Peter altijd weer bij het standpunt van het CDA uit. Hij doet dat bijna onbewust. Ik begrijp ook wel hoe dat gaat. Als je hem erop attendeert dat hij zijn coalitiepartners te weinig ruimte geeft, zegt hij: o, maar dat is helemaal niet de bedoeling, ik zal er volgende keer beter op letten. Maar dan doet hij het weer. Jan Peter heeft de neiging te zeggen: ik heb terdege rekening gehouden met je argumenten, maar we doen het toch zoals het me voor ogen stond. Hij is een man met een missie, maar wel zijn éígen missie.’

Reactie van Schinkelshoek: ‘Natuurlijk is Jan Peter een beetje een eigenheimer. Zo worden ze in Zeeland gekweekt. Maar het is niet zo gek dat hij in zichzelf gekeerd raakt als hij het gevoel heeft dat er politieke spelletjes met hem worden gespeeld. Ja, dan gaat hij voorlezen uit het CDA-program!’

Historische kans gemist

Al die giftige ingrediënten kwamen begin 2010 samen. Het kabinet overleefde ternauwernood het rapport-Davids waarin de steun van Balkenende aan de oorlog in Irak over de hekel werd gehaald. Op een geïmproviseerde persconferentie probeerde de premier enig begrip te kweken voor zijn toenmalige opstelling. Daarover had hij met Bos en Rouvoet overlegd. Desondanks kreeg hij de PvdA-fractie over zich heen. Rouvoet zorgde voor een uitweg: een brief aan de Kamer waarin werd gesteld dat Nederland zich ‘met de kennis van nu’ ook anders had kunnen opstellen. De vrede was weer even getekend. Maar Balkenende had goed de smoor in. Bos: ‘Sinds de commissie-Davids zat Jan Peter er totaal onthecht bij.’

Toen ging het mis met Uruzgan. Na maandenlange vruchteloze onderhandelingen stelde Balkenende plotseling een ultimatum: de PvdA-bewindslieden moesten binnen vierentwintig uur melden of hun partij wel of niet akkoord ging met een ‘transitiemissie’ in de Afghaanse provincie. De PvdA-top, bijeen op het ministerie van Financiën, zei nee. Wouter Bos wilde na alle roddels die het CDA had verspreid over zijn gebrek aan ruggengraat, nu eens het tegendeel bewijzen. Hij weigerde te zwichten voor Balkenende en Verhagen.

Kort na de val van het kabinet probeerde Jan Peter Balkenende met zijn mobiele telefoon Wouter Bos te bereiken. Tevergeefs. Bos belde niet terug. Een paar dagen later deed Balkenende nog een poging. Er moest een officieel afscheid op het Catshuis worden georganiseerd, waarbij de premier traditiegetrouw de vertrekkende ministers een lintje zou opspelden. Het was een pijnlijk moment: moest Balkenende de PvdA’ers lauweren, die mede vanwege zíjn koppigheid uit het kabinet waren gestapt? Uiteindelijk spraken ze af dat de plechtigheid zou doorgaan, maar dan zonder televisiecamera’s en fotografen.

André Rouvoet kan nog steeds bijna niet geloven dat het doek definitief gevallen is voor de christelijk-sociale coalitie: ‘We hebben een historische kans gemist, door gebrek aan chemie. Misschien waren de karakters van Balkenende en Bos toch te verschillend. Ze konden het niet opbrengen om te zeggen: het succes van de een is ook het succes van de ander. Ik heb mijn best gedaan, maar we hebben het uit onze handen laten vallen. Ik reken dat ook mezelf zwaar aan.’

Gerelateerd