Zieke invloed op de universiteit

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

Analyse

In de imposante wolkenkrabber van het Parijse Paleis van Justitie, die sinds enkele jaren de skyline domineert, echoot nog steeds de ferme tred van Marine Le Pen. Terwijl de rechter afgelopen maandag de veroordeling van haar en haar partijgenoten voorlas, stormde Le Pen met klakkende hakken weg, haar gelaat in een mengeling van woede en ongeloof. De drievoudige presidentskandidaat en boegbeeld van het extreemrechtse Rassemblement National (RN) werd maandag schuldig bevonden aan ‘verduistering van overheidsgelden’ – een delict waarvoor in Frankrijk maximaal tien jaar gevangenisstraf staat. 
Een sombere climax voor Le Pen. Met vier jaar gevangenisstraf (waarvan twee jaar  voorwaardelijk), een boete van 100.000 euro en – het meest ingrijpende – vijf jaar onverkiesbaarheid met onmiddellijke ingang, ziet zij haar presidentiële ambities voor 2027 in rook ziet opgaan.
<h5>Systeem</h5>
De rechtbank schetste het beeld van een goed geoliede machine: tussen 2004 en 2016 had Le Pen, samen met andere RN-kopstukken, een systematisch fraudesysteem ontwikkeld waarbij Europees geld bedoeld voor parlementair assistenten in Brussel en Straatsburg werd doorgesluisd naar partijmedewerkers die in werkelijkheid nooit een voet in het Europees Parlement zetten. ‘Een georganiseerd, gecentraliseerd en geoptimaliseerd systeem’, in de klinische bewoording van magistraat Bénédicte de Perthuis. De schade voor het Europees Parlement bedroeg volgens de rechtbank 2,9 miljoen euro, al schatte het Europees Parlement het zelf op bijna 7 miljoen. Van de 25 oud-Europarlementariërs en oud-medewerkers die terechtstonden, werd er slechts één vrijgesproken. De andere 24 kregen straffen die varieerden van geldboetes tot gevangenisstraf.
<h5>Politiek proces</h5>
De rechtbank had al voorgesorteerd op mogelijke kritiek op het vonnis: ‘Het is geen kwestie van politiek bedrijven, dat is niet het onderwerp’, verklaarde rechter De Perthuis met kristalheldere stem. ‘De enige vraag is of deze contracten werden uitgevoerd of niet.’ Het antwoord van de rechtbank liet aan duidelijkheid niets te wensen over: non.
<blockquote>Ooit pleitte Le Pen zelf voor levenslange onverkiesbaarheid voor politici</blockquote>
Le Pen liet het er niet bij zitten en koos voor de aanval in de media. Enkele uren na het verlaten van de rechtszaal verscheen ze op de televisie om haar versie van de gebeurtenissen te presenteren. ‘De rechtsstatelijkheid is volledig geschonden door de genomen beslissing’, betoogde ze. ‘In Frankrijk, het land van de mensenrechten, hebben rechters praktijken ingevoerd waarvan men dacht dat ze voorbehouden waren aan autoritaire regimes.’ Ze toonde geen spijt van haar daden en leek haar achterban aan te sporen in actie te komen. Niet lang na afloop van het vonnis verscheen het huisadres van de president van de rechtbank online. Zij staat inmiddels onder politiebescherming.
Een rechter die streng straft, dat is koren op de molen van extreemrechtse partijen, zou je zeggen. Tenzij hun politici zelf veroordeeld worden. De ironie van de situatie ontgaat niemand. In 2013 pleitte Le Pen zelf voor levenslange onverkiesbaarheid voor politici die veroordeeld werden voor strafbare feiten gepleegd tijdens hun mandaat. ‘Wanneer gaan we levenslange onverkiesbaarheid invoeren voor allen die veroordeeld zijn voor feiten gepleegd in verband met hun mandaat?’, vroeg ze destijds op de zender Public Sénat.
<blockquote>‘Le Pens counter-narratief – ik ben het slachtoffer, niet de dader – past in een post-truth wereld waar het ontkennen van de waarheid meer oplevert dan het naleven ervan’</blockquote>
‘Le Pens counter-narratief – ik ben het slachtoffer, niet de dader – past in een post-truth wereld waar het ontkennen van de waarheid meer oplevert dan het naleven ervan’, zegt Alberto Alemanno, professor Europees Recht verbonden aan HEC Paris. ‘Toch is het geruststellend dat volgens een peiling meer dan de helft van de Fransen deze beslissing als ‘normaal’ beschouwt en niet politiek gemotiveerd. Er bestaat dus voldoende publieke weerstand tegen opzettelijke pogingen om de werkelijkheid te verdraaien om electorale punten te scoren.’ Een kleine meerderheid (54 procent) is zelfs van mening dat Le Pen ‘behandeld werd als elke andere burger’ en dat de beslissing ‘bewijst dat onze democratie goed functioneert’.
<h5>Verontwaardiging</h5>
De veroordeling heeft een ongekende verdeeldheid in de Franse politiek en media teweeggebracht. RN-voorzitter Jordan Bardella, Le Pens gedoodverfde opvolger, verklaarde op het sociale platform X: ‘Vandaag wordt niet alleen Marine Le Pen onrechtvaardig veroordeeld: de Franse democratie wordt geëxecuteerd.’ Hij lanceerde een petitie en riep op tot een ‘volksbeweging’.
<blockquote>‘Le Pen is ervan overtuigd dat dit vonnis politiek gemotiveerd is, omdat in haar hoofd alle rechters haar tegenstanders zijn’</blockquote>
De steunbetuigingen voor Le Pen kwamen niet alleen uit Frankrijk, maar van populistische bondgenoten uit heel Europa en daarbuiten. De Hongaarse premier Viktor Orbán tweette al een paar minuten na de uitspraak ‘Je suis Marine’ – een cynische verwijzing naar de solidariteitsslogan na de terroristische aanslag op Charlie Hebdo. Vanuit Italië sprak vicepremier Matteo Salvini over een ‘oorlogsverklaring’ tegen Le Pen, en de Nederlandse Geert Wilders zei ‘geschokt’ te zijn door het ‘extreem harde oordeel’. Zelfs het Kremlin mengde zich in de discussie: ‘Steeds meer Europese hoofdsteden slaan de weg in van het schenden van democratische normen.’
‘Ze presenteert zichzelf als slachtoffer, maar dat is geen tactiek’, legt Jean-Yves Camus uit, politicoloog verbonden aan de denktank Jean Jaurès en specialist in extreemrechtse bewegingen. ‘Ze is ervan overtuigd dat dit vonnis politiek gemotiveerd is, omdat in haar hoofd alle rechters haar tegenstanders zijn. Justitie als geheel bestaat uit linkse elementen – dat is de overtuiging bij extreemrechts, en bij rechts. Het maakt deel uit van de mythologie van de partij’, vervolgt Camus. ‘De ‘‘heilige zalving’’ maakt de koning onaantastbaar. De koning werd vervangen door het volk, dat nu de afgevaardigden kiest. Ergo: de afgevaardigden zijn onaantastbaar. We leven nog steeds in een soort omgekeerde monarchisme. In deze context werpt Le Pen zich op als de exclusieve vertegenwoordiger van het volk, en acht zich daarom onaantastbaar.’
<h5></h5>
<blockquote>‘We kunnen kiezen: of we brengen de moraal in de politiek en passen de wetten op iedereen toe, of we keren terug naar de wet van de jungle’</blockquote>
&nbsp;
<h5>De weg naar 2027</h5>
Premier François Bayrou, die in 2017 nipt aan een veroordeling ontsnapte toen de rechter hem vrijsprak wegens gebrek aan bewijs in een soortgelijke zaak, reageerde geschokt op de uitspraak. Als premier weigerde hij de gerechtelijke beslissing te becommentariëren, maar benadrukte wel dat er ‘vragen’ waren en dat parlementsleden wellicht moesten ‘nadenken’ over wijzigingen in de bestaande wetgeving. Daarmee slaat Bayrou de plank mis, vindt Camus: ‘Al twintig jaar doet de rechter uitspraken over politici en politieke partijen. Denk aan: Jacques Chirac, François Fillon, en MoDem – de lijst is lang. We kunnen altijd kiezen: of we brengen de moraal in de politiek en passen de wetten op iedereen toe, of we keren terug naar de wet van de jungle, zoals in de jaren zeventig.’ 
 
Wat betekent dit alles voor de presidentsverkiezingen van 2027? Le Pen stond aan kop in de peilingen, met 34 tot 37 procent in de eerste ronde, een voorsprong van 10 procentpunten ten opzichte van 2022.
Nu ze beroep heeft aangetekend, hebben de rechters besloten de zaak versneld te behandelen, met een uitspraak in de zomer van 2026 – ruim op tijd voor de verkiezingen in het voorjaar van 2027. ‘Heel goed nieuws’, reageerde Le Pen op dat besluit, alsof de rechters nu ineens wel weer geloofwaardig zijn in haar ogen, al zullen velen vinden dat dit naar klassenjustitie ruikt.

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
 <div class="teaser__content__container">
 <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
 
 <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
 </div>

 <div class="teaser__btn__container">
 <div class="teaser__btn">
 <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
 href="/service/nieuwsbrieven"
 data-ga-category="banner-newsletter-button" 
 data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
 data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
 </div>
 </div>
</div>
De versnelde behandeling komt niet vaak voor, maar is volgens professor Alemanno ook weer niet zo bijzonder: ‘Het Franse rechtssysteem werkt niet in een vacuüm. Dit is relatief gebruikelijk in elk rechtssysteem en toont het vermogen van het systeem om te reageren op de realiteit rond de zaken waarover het geacht wordt te oordelen.’
Als het hof van beroep het vonnis bevestigt, lijkt de 29-jarige Jordan Bardella de logische kandidaat voor het RN. Volgens peilingen is hij binnen de partij zelfs populairder dan Le Pen: 59 procent van de RN-sympathisanten verkiest Bardella boven Le Pen (37 procent).
<h5>In Europa</h5>
Deze zaak staat niet op zichzelf. ‘Het wordt tijd om te beseffen dat in de eerste plaats nationale politieke partijen – die alle kandidaten voor politieke functies kiezen, ook op EU-niveau – het gedrag van hun leden moeten controleren, dan de Europese politieke partijen en de EU-fracties. De nationale en EU-instellingen zijn de allerlaatste poortwachters’, benadrukt Alemanno. ‘De EU mist helaas de wettelijke bevoegdheid om afwijkingen van haar regels te controleren, te onderzoeken, te beslissen en te bestraffen’, voegt hij toe.
De veroordeling van Marine Le Pen markeert een kritiek moment in de Franse en misschien wel in de Europese politiek. Enerzijds bevestigt het de fundamentele werking van de rechtsstaat, waar niemand – zelfs niet de meest populaire politicus – boven de wet staat. Anderzijds voedt het de narratieven van systeemwantrouwen die populistische bewegingen in heel Europa al jarenlang cultiveren. In deze gespannen atmosfeer klinkt het meest nuchtere geluid misschien wel van de Franse kiezers zelf. In hun meerderheid lijken zij de veroordeling te accepteren als een normale juridische consequentie voor bewezen misstanden, zonder de apocalyptische ondertonen die het politieke debat domineren.
Twee jaar voor de presidentsverkiezingen lopen de kandidaten zich al warm. Wie er in 2027 op de stembiljetten staan, al dan niet met enkelband, is verre van zeker. En zelfs al wordt Le Pen in hoger beroep definitief veroordeeld, dan nog is er een geitenpaadje. In Frankrijk kiest de president zelf wie er premier wordt, zonder tussenkomst van het parlement. President Bardella en premier Le Pen: het zou voor 2027 een niet eens heel erg vergezocht scenario kunnen zijn. De klakkende hakken van Marine Le Pen zullen nog lang nagalmen in de gangen van de Franse rechtsstaat.

Het proces Le Pen: rechterlijke coup of rechtsstaat in actie?