De VVD heeft geen idee

Columns van de week

Chard van den Berg en Hannah Prins

De stemmen van Vrij Nederland

Kirkuk, 3 februari, 8.50 uur
Op zondagmorgen 3 februari 2013, om tien voor negen, hangt politiebrigadier Sarhad Qadr zijn jack over zijn bureaustoel. Hij kijkt op naar zijn assistent als vlakbij een oorverdovende explosie klinkt. De vloer schudt. Ramen springen. Het glas schiet over de geel gestoffeerde banken en donkerhouten bijzettafeltjes. De vitrage danst in de binnenstromende koude februarilucht. Dit was heel dichtbij, beseft hij. En zijn mannen verlaten net het omheinde politiebureau.
Burgerdoden
De 51-jarige Koerdische brigadier Sarhad Qadr heeft de uitstraling van een boeddha: ronde buik, grote neus, diepe, vriendelijke frons. Hij geeft leiding aan alle vierduizend politieagenten buiten de stad in de provincie Kirkuk. Sarhad valt sinds 2004 twee tot drie nachten per week met zijn manschappen dorpen binnen en pakt terroristen op. Hij verloor zeker honderd man in de strijd, onder wie zijn eigen broer. In 2006 en 2007 stierven er wel 2500 Iraakse burgers per maand. Al-Qaida en aanverwante groeperingen hadden het voor het zeggen. Het tij keerde toen de soennieten, die zich eerder tegen de Amerikaanse bezetter hadden verzet, de kant van de Amerikanen kozen. Eind 2012 kwamen maandelijks nog 250 burgers om.
Sarhad zag ondertussen met lede ogen aan hoe Iraks sjiitische premier Nouri al-Maliki na zijn nipte herverkiezing in 2011 steeds meer macht naar zich toe trok. Maliki voerde het aantal executies van ter dood veroordeelden op. Soennieten voelden zich gemarginaliseerd. Eind april van dit jaar doodden Maliki’s troepen 54 vreedzaam protesterende demonstranten in Hawija, de grootste stad onder Sarhads bevel. In zijn werkkamer zag Sarhad op tv Maliki’s troepen tegen de hoofden van gedode demonstraten aan schoppen. Al-Qaida voedde zich aan het Syrische conflict en trok nieuwe martelaren en donaties van over de hele wereld aan. Het zal nog maanden duren voordat de statistieken het uitwijzen, maar het aantal burgerdoden explodeert in 2013. De mannen aan de frontlinie zagen die omslag al maanden geleden plaatsvinden – op 3 februari 2013 om precies te zijn.
Icoon voor de strijd
Eerder die ochtend van de derde februari scheurt Sarhad Qadr in zijn jeep langs de vijfduizend jaar oude citadel van Kirkuk. Hij is laat vandaag, een half uur later dan anders, en Kirkuks bekendste terroristenjager is moe. Hij moet onder ogen zien dat zijn land afglijdt naar een nieuwe burgeroorlog. Nog geen drie weken geleden reed een CMG-minibusje met vijfhonderd kilo C4-springstof in op zijn rustplaats, pal achter het politiebureau. Van twee van zijn bodyguards vonden ze niets meer terug.
De stoplichten staan op rood, maar een oplettende verkeersagent wuift Sarhad en zijn gevolg door. Ze slaan linksaf. Aan Sarhads rechterhand verschijnen de vertrouwde grijze betonblokken om het centrale politiebureau van Kirkuk.
Sarhad is een icoon geworden voor de Koerdische strijd tegen het terrorisme. Zijn uniform met de brede riem voor pistool en patroonhulzen is hem vertrouwder dan zijn burgerkleding. Zestien was hij en broodmager toen hij de bergen introk om zich aan te sluiten bij het Koerdische verzet tegen Saddam Hoessein, de Peshmerga. Vrouwen in de bergdorpen die ze aandeden, vroegen hem lachend hoe zijn moeder hem ooit had kunnen laten gaan.
Sarhad ziet hoe een magere politieman met spiegelende zonnebril snel de roestige ijzeren slagboom naar binnen haalt. Aan het begin van de Iraakse werkweek is het druk op het terrein. Op het afgezette stuk wegdek voor de ingang staan blauw-witte politiepick-uptrucks en personenauto’s, ernaast hangen groepjes kletsende politiemannen. De plaats voor de ingang is bezet.
Pal voor het politiebureau heeft Ahmed, een Arabische chauffeur, zojuist zijn meerdere afgezet. Hij zit nog steeds achter het stuur. Ahmed verlaat zelden zijn auto, zelfs niet op het ommuurde terrein van het politiebureau, uit angst voor een bom onderop.
Sarhad stapt uit. Een tiental bodyguards vergezelt hem. De oude ploeg zwaait af, de nieuwe neemt het over. Sarhad loopt de centrale gang door, de trap op naar de eerste verdieping. Zijn bodyguards ploffen neer op de banken in de donkere gang. In zijn kantoor trekt Sarhad zijn jack uit, hangt het op de stoel en drukt op de bel voor zijn assistent. De deur zwaait open. Precies op dat moment schudt het gebouw op zijn grondvesten. Het systeemplafond valt naar beneden, glasscherven vliegen naar binnen, mannen schreeuwen. Sarhad krabbelt overeind en rent naar de deur.
Altijd een tweede explosie
Buiten voor de betonmuren, een paar minuten daarvoor. Ali, de magere politieman met de spiegelende zonnebril, wandelt naar een stalletje bij de stoplichten om thee te halen voor zijn collega’s. Hij loopt net terug als op nog geen honderdvijftig meter voor hem de truck ontploft. De kracht van de explosie werpt Ali tegen de grond. Zijn hoofd knalt tegen het wegdek. Hij ziet ingedeukte auto’s met bewegingloze bestuurders. Op straat liggen bloedende, kermende mensen – het is alsof hij in een actiefilm is beland. De lucht vult zich met fijne gele stofdeeltjes. De receptie van het vijf verdiepingen hoge kantoorgebouw naast zijn controlepost is ingestort. Er blijven maar stenen vallen.
Ali duwt het asfalt van zich af en kijkt. Zijn collega’s Aso en Beshtun liggen bloedend op het asfalt. De gezette Aso probeert verdwaasd overeind te komen, maar zijn benen bloeden zo hevig dat Ali niet kan zien of ze er nog zijn. Beshtun zwaait. ‘Ali, help me.’ Ali weet dat na een bomaanslag vaak nog een tweede explosie volgt. Ik kan nog weg, denkt hij. Gewoon de andere kant op lopen. Maar de mannen staan hier al jaren samen aan de poort. Ali loopt naar Beshtun en helpt hem overeind. Hij tuurt naar de tweede controlepost waar een verbrand en ingedeukt autokarkas nog nasmeult. De agent op de controletoren is door de explosie naar beneden gesmeten, twee anderen liggen zwaargewond op het wegdek. Ali loopt naar hen toe. Dan verandert een tweede auto in een vuurbal. De explosie is minder hevig dan de vorige. Gelijk daarna rennen door de neerdwarrelende stofdeeltjes twee mannen in uniformen van de noodpolitietroepen de straat over naar het politiebureau. Ze schieten in het rond. Ali pakt zijn Glock-pistool en vuurt. De mannen verdwijnen achter de betonnen muur. Ali besluit terug te gaan naar zijn post en zet zich schrap.
Geen gewone aanslag
Als de tweede auto ontploft, nog geen vijf minuten na de eerste, is Sarhad al in de centrale hal. Politiemannen duwen elkaar opzij om binnen te komen. Sarhad wil weten wat er aan de hand is en stuift via de rechter zij-uitgang naar buiten. De dienstdoende buitenchef houdt hem tegen, maar Sarhad duwt hem van zich af. Hij rent om het politiebureau heen, langs de Arabische chauffeur Ahmed, die net uit zijn auto stapt. Sarhads neef en bodyguard Umad houdt hem maar met moeite bij.
Ze zijn al bij de buitenste poort als ze door het fijne stof twee mannen in donkergrijze camouflage-politie-uniformen op hen af zien komen. Sarhad wil hun vragen wat er aan de hand is, maar de voorste opent vuur. Sarhad duikt weg. Te laat – hij voelt een vlammende pijn in zijn heup en lies. Hij kent de pijn, hij is vaker gewond geraakt. Vanaf de controlepost aan de straatkant wordt er op de mannen geschoten. De voorste krimpt ineen. Hij wordt nog eens geraakt, ditmaal van voren. De aanvaller gooit een glimmend bolletje weg en valt neer.
Sarhad en zijn neef zien het koperkleurige balletje glinsteren in de februarizon en duiken weg. Sarhad wil zich verstoppen achter het noodgebouwtje, pal naast het politiebureau. Zijn neef Umad rent in tegenovergestelde richting naar de parkeergarage. Maar Umad is te laat, de granaat ontploft tussen hen in en verbrijzelt Umads benen. Een collega sleept hem het parkeerterrein op, zoekend naar dekking. De tweede aanvaller passeert nu zijn getroffen metgezel. Hij draagt een dik beige vest, heeft een BKC-machinegeweer in zijn linkerhand en granaten in zijn rechterhand. Hij sprint rakelings langs de plek waar Sarhad en zijn neef zojuist nog stonden en rent dan door, recht op het politiebureau af. Sarhad sleept zich voort het pad af, de brandtrap op naar de controlekamer, achter in het gebouw. Hij moet de anderen waarschuwen. Dit is geen gewone aanslag. Ze worden belaagd. Zo’n gecoördineerde aanslag op het hoofdbureau van de politie kan maar één ding betekenen: Al-Qaida is terug.
Benzine
Buiten staat Ahmed, vader van drie, met de buik van een kebabliefhebber. Hij is afkomstig van een arme familie uit Zuid-Irak die in 1979 (Ahmed was toen zes) door Saddam met een flinke bonus naar Kirkuk werd gelokt om de stad te arabiseren. Toen in 2003 de Amerikanen Irak binnenvielen, bereikten de Koerden Kirkuk als eerste en sindsdien domineren zij de politiemacht in de stad. Nu betalen de Koerden sjiitische Arabieren om weer terug te keren naar het zuiden. Carrière maken bij de politie zit er voor sjiitische Arabieren niet meer in. Ahmed werkt inmiddels alweer twintig jaar bij de politie, maar bleef chauffeur.
Ahmed heeft een oude kalasjnikov in de hand en kijkt met een groep nerveuze agenten van achter zijn auto hoe twee mannen op hen afstormen. Hij ziet brigadier Sarhad dekking zoeken. Ahmed kan nog naar binnen rennen, maar als Sarhad sterft, beseft hij, is alles verloren. Hij richt zijn kalasjnikov. Hij schiet eerst op de achterste aanvaller, die traag beweegt. De jongen valt neer. De tweede aanvaller rent rakelings langs Sarhad en verschanst zich achter een auto vlak bij de hoofdingang. De aanvaller is nog geen twintig meter bij Ahmed vandaan, hij is vlak bij de ingang van het politiebureau. Binnen hebben zich tientallen agenten verschanst. De man draagt een explosievengordel. Als hij die binnen laat ontploffen, verliezen tientallen collega’s hun leven. Maar de aanvaller is nog maar een jongen. Nu brengt hij zijn hand naar zijn riem en Ahmed ziet de handgranaat die hij bij zich heeft. Dan twijfelt Ahmed niet langer en schiet.
Binnen voelt Sarhad het bloed in zijn bergschoenen sijpelen als hij terugloopt naar de hoofduitgang. Hij probeert zijn verwondingen te verbergen en zijn mannen moed in te praten. Hij schreeuwt: ‘We worden belaagd, kom op, naar buiten jullie!’ Agenten verschuilen zich achter hun bureaus. Sarhad ziet de angst in hun ogen. Hoeveel aanvallers wachten hen buiten nog op? Hij steekt zijn borst vooruit en loopt naar de deur.
Buiten wordt het stil. De mannen kijken naar de poort. Niemand. Dan wijst een van Sarhads bodyguards naar de gevloerde aanvaller en vraagt aan Ahmed: ‘Wat heb je gedaan?’ Hij denkt dat Ahmed een van Sarhads bodyguards heeft doodgeschoten. Even twijfelt Ahmed zelf ook. Dan ziet hij de zwarte gympen, het explosievenvest. Hij ruikt naar benzine; de aanvallers hebben de geweren met benzine besprenkeld zodat ze de trekker onbeperkt konden blijven overhalen. Ahmed weet: hij heeft een terrorist gedood.
Sarhad opent de deur en stapt naar buiten. Nog geen tien meter voor de hoofdingang ligt een van de aanvallers bewegingloos op de grond. In de palm van zijn hand rust het ontstekingsmechanisme. Het gevaar is geweken. Ze hebben stand gehouden. Sarhad zucht.
Filmopnames
Zijn bodyguards zullen Sarhad vergezellen naar het nabijgelegen ziekenhuis. Voor zijn veiligheid wordt hij dezelfde dag nog naar een ziekenhuis in Erbil, tachtig kilometer verderop, gebracht.
Ali heeft nog geholpen om gewonden af te voeren en is toen gaan zitten om een peuk op te steken. Kort erop verloor hij zijn bewustzijn. Ook hij werd per ambulance naar een ziekenhuis in Erbil gebracht. Maanden later zal hij nog steeds last hebben van hoofdpijn en geheugenverlies, al staat hij dan wel weer in de brandende zon bij de poort, nu één dag op, twee dagen af.
De aanslag op het politiebureau, die zondagmorgen, was de derde grote aanslag in Kirkuk in een paar weken tijd. Media rapporteerden 36 doden en 105 gewonden. Sarhads bodyguards riepen daags erna trots dat Sarhad de enige officier was die buiten was ten tijde van de aanslag. Koerdische media vroegen zich af of de terroristen het op Sarhad of op het huis van bewaring hadden voorzien. In Kirkuk leven verschillende waarheden naast elkaar. Elke bevolkingsgroep spreekt zijn eigen taal en volgt het nieuws via eigen tv-zenders en kranten. Niemand twijfelt aan de eigen autoriteiten – niemand controleert bij de autoriteiten van de ander.
Ahmed kreeg kort na de aanslag een cd-rom thuisbezorgd met beelden van politieagenten die van dichtbij werden doodgeschoten. De boodschap was duidelijk: de terroristen wisten hem te vinden. Ondertussen zag generaal Jamal Tahir Bakr, de Koerdische korpschef van de stad Kirkuk en de baas van Sarhad en alle politieagenten (die zelf tijdens de aanval binnen bleef), de filmopnames terug die de cameramannen van het korps gemaakt hadden. Bakr liet Ahmed bij zich roepen en gaf hem een beloning van 500.000 dinar, een modaal maandsalaris. Eén ding spraken ze af: voor Ahmeds veiligheid gingen alle video-opnames van de aanslag meteen de kluis in. Niemand mag ooit te weten komen wie de terroristen neerschoot.
Allah kareem
Kirkuk ligt in het noorden van Irak, op de grens tussen Arabisch Irak en Koerdistan. De Koerden kregen al in 1991 zelfbestuur, nadat Saddam Hoessein gifgas gebruikte om een Koerdische opstand neer te slaan. Sindsdien hebben de circa vijf miljoen Koerden in Irak een eigen parlement en een eigen politiemacht. Er vinden vrijwel geen aanslagen plaats. Maar de kortste route van Koerdistans hoofdstad Erbil naar haar tweede stad Suleymania gaat over Kirkuk, dat net buiten de grens ligt.
Kirkuk huisvest Koerden, Arabieren (soennitische en sjiitische), Turkmenen en christenen. Onder Kirkuk liggen ook nog eens vijftien miljard vaten olie – dertien procent van de bewezen olievoorraad van het land. Genoeg voor een zelfstandig, onafhankelijk Koerdistan. In de nieuwe Iraakse grondwet uit 2005 werd vastgelegd dat er een referendum gehouden zou worden in Kirkuk en dat Kirkuki’s zelf mochten beslissen aan welke kant van de Koerdisch-Arabische grens zij wilden wonen. Maar dat referendum is er nooit gekomen en alhoewel de Koerdische politieke partijen er alles aan doen om meer Koerden naar de stad te trekken, hebben Kirkuki’s tot op de dag van vandaag niet zelf hun lokale politici mogen kiezen. Het is een bizarre situatie: net buiten de stad is het een oase van rust en veiligheid, maar de inwoners van Kirkuk zitten klem tussen de machtsspelletjes van lokale en nationale politici en daarvan profiterende terroristische groeperingen.
Terwijl het geweld in Kirkuk en overal in Irak weer toeneemt – de maand juli was volgens de onafhankelijke website Iraqi Body Count met duizend doden de bloedigste in vijf jaar tijd; in september vielen tot de 24ste 940 doden – dringt bij Irakezen het besef door dat een nieuwe burgeroorlog onvermijdelijk is. De gerenommeerde Irak-deskundige Joost Hiltermann van de International Crisis Group zegt: ‘Syrië en Irak zijn mozaïeklanden. Als de regering wegvalt, grijpen sektarische groepen de macht, omdat ze de andere groep niet vertrouwen. Dat vertrouwen weer opbouwen kan alleen via een inclusief proces, waarin alle partijen meepraten. Maar dat kan niet zonder vertrouwen – en dat is er dus niet. Als het regime in Syrië valt – en dat heeft zijn legitimiteit wel verloren –, dan wordt Irak onherroepelijk meegetrokken.’
Ook Hiltermann ziet dat premier Maliki steeds meer macht naar zich toe trekt. Maar Hiltermann noemt hem een tin pot-dictator: een dictator die niet in staat is zijn ambities waar te maken. ‘Maliki heeft olie, maar ook een inefficiënte overheid met veel corruptie. Hij heeft zelfs geen macht over een aantal van zijn eigen ministeries.’ En dus gaat het geweld door. De mode van 2004 in Irak was onthoofden, liefst voor de camera. Drie jaar geleden waren dat in Kirkuk liquidaties met pistolen met geluidsdempers, liefst op klaarlichte dag. Het jaar erna (overgewaaid uit Bagdad) magnetische bommen, die je zo onder een rijdende auto kunt gooien. Dit jaar kent het geweld in Irak twee trends: grote aanslagen op politiebureaus en bomaanslagen op cafés waar jongens ’s avonds waterpijp roken. ‘Allah kareem’ is een veelgebruikte uitspraak onder Kirkuki’s, ‘God is goed’, of eigenlijk: God bepaalt wanneer je sterft.
Verantwoording
Dit verhaal kwam tot stand na tientallen interviews onder alle bevolkingsgroepen van Kirkuk. Bij de aanslag kwamen drie aanvallers om (de eerste blies zichzelf op in een Kia, wat de eerste explosie veroorzaakte, de andere twee toen ze het politiebureau aanvielen). Een vierde aanvaller filmde de aanslag vanaf de andere kant van de Khasa-brug (zie voor zijn opnames vn.nl/kirkuk). Bouwvakkers betrapten hem toen hij van opwinding ‘Allah akbar’ (God is groot) schreeuwde en sloegen hem met een mortel op zijn hoofd. De man is opgepakt en zit vast op een geheime locatie. Hij bleef voor dit verhaal onvindbaar. Ahmed twijfelde lang toen mijn interviewverzoek hem van meerdere kanten bereikte, maar ging uiteindelijk tegen het advies van zijn baas in akkoord met een ontmoeting. Bang voor zijn veiligheid was hij niet, zei hij aan het einde van ons gesprek, ‘Allah kareem’ (God is goed) – maar zekerheidshalve heeft hij toch een gefingeerde naam gekregen.
Nee

Paulien Bakker

En dan ontploft een truck

<div class="lead">De bizarre situatie in Kirkuk en waarom bij Irakezen het nieuws doordringt dat een nieuwe burgeroorlog onvermijdelijk is.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Kirkuk ligt in het noorden van Irak, op de grens tussen Arabisch Irak en Koerdistan. De Koerden kregen al in 1991 zelfbestuur, nadat Saddam Hoessein gifgas gebruikte om een Koerdische opstand neer te slaan. Sindsdien hebben de circa vijf miljoen Koerden in Irak een eigen parlement en een eigen politiemacht. Er vinden vrijwel geen aanslagen plaats. Maar de kortste route van Koerdistans hoofdstad Erbil naar haar tweede stad Suleymania gaat over Kirkuk, dat net buiten de grens ligt.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Kirkuk huisvest Koerden, Arabieren (soennitische en sjiitische), Turkmenen en christenen. Onder Kirkuk liggen ook nog eens vijftien miljard vaten olie – dertien procent van de bewezen olievoorraad van het land. Genoeg voor een zelfstandig, onafhankelijk Koerdistan. In de nieuwe Iraakse grondwet uit 2005 werd vastgelegd dat er een referendum gehouden zou worden in Kirkuk en dat Kirkuki’s zelf mochten beslissen aan welke kant van de Koerdisch-Arabische grens zij wilden wonen. Maar dat referendum is er nooit gekomen en alhoewel de Koerdische politieke partijen er alles aan doen om meer Koerden naar de stad te trekken, hebben Kirkuki’s tot op de dag van vandaag niet zelf hun lokale politici mogen kiezen. Het is een bizarre situatie: net buiten de stad is het een oase van rust en veiligheid, maar de inwoners van Kirkuk zitten klem tussen de machtsspelletjes van lokale en nationale politici en daarvan profiterende terroristische groeperingen.
</div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-31731 media-31731" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/10/697eabef-614f-4b02-b91c-8deec17e502e_Kirkuk.png" alt="" border=" /></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Terwijl het geweld in Kirkuk en overal in Irak weer toeneemt – de maand juli was volgens de onafhankelijke website <a href="https://www.iraqbodycount.org/database/recent/0/" class="normal" title="https://www.iraqbodycount.org/database/recent/0/">Iraqi Body Count</a> met duizend doden de bloedigste in vijf jaar tijd; in september vielen 1.220 doden – dringt bij Irakezen het besef door dat een nieuwe burgeroorlog onvermijdelijk is. De gerenommeerde Irak-deskundige Joost Hiltermann van de International Crisis Group zegt: ‘Syrië en Irak zijn mozaïeklanden. Als de regering wegvalt, grijpen sektarische groepen de macht, omdat ze de andere groep niet vertrouwen. Dat vertrouwen weer opbouwen kan alleen via een inclusief proces, waarin alle partijen meepraten. Maar dat kan niet zonder vertrouwen – en dat is er dus niet. Als het regime in Syrië valt – en dat heeft zijn legitimiteit wel verloren –, dan wordt Irak onherroepelijk meegetrokken.’
Ook Hiltermann ziet dat premier Maliki steeds meer macht naar zich toe trekt. Maar Hiltermann noemt hem een tin pot-dictator: een dictator die niet in staat is zijn ambities waar te maken. ‘Maliki heeft olie, maar ook een inefficiënte overheid met veel corruptie. Hij heeft zelfs geen macht over een aantal van zijn eigen ministeries.’ En dus gaat het geweld door. De mode van 2004 in Irak was onthoofden, liefst voor de camera. Drie jaar geleden waren dat in Kirkuk liquidaties met pistolen met geluidsdempers, liefst op klaarlichte dag. Het jaar erna (overgewaaid uit Bagdad) magnetische bommen, die je zo onder een rijdende auto kunt gooien. Dit jaar kent het geweld in Irak twee trends: grote aanslagen op politiebureaus en bomaanslagen op cafés waar jongens ’s avonds waterpijp roken. ‘Allah kareem’ is een veelgebruikte uitspraak onder Kirkuki’s, ‘God is goed’, of eigenlijk: God bepaalt wanneer je sterft.
Dit artikel dient in VN #40 als kader bij Pauliens Bakker &#8216;<a href="https://www.vn.nl/Archief/Buitenland/Artikel-Buitenland/Reconstructie-van-een-bomaanslag-in-Kirkuk.htm" class="normal" title="https://www.vn.nl/Archief/Buitenland/Artikel-Buitenland/Reconstructie-van-een-bomaanslag-in-Kirkuk.htm">Reconstructie van een bomaanslag</a>&#8216;.
</div>

Geweld in Kirkuk

<div class="lead">Dit was geen gewone aanslag. Toen het politiebureau van Kirkuk, Irak, doelwit werd van een gecoördineerde aanval, besefte brigadier Sarhad Qadr: Al-Qaida is terug.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Op zondagmorgen 3 februari 2013, om tien voor negen, hangt politiebrigadier Sarhad Qadr zijn jack over zijn bureaustoel. Hij kijkt op naar zijn assistent als vlakbij een oorverdovende explosie klinkt. De vloer schudt. Ramen springen.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Het glas schiet over de geel gestoffeerde banken en donkerhouten bijzettafeltjes. De vitrage danst in de binnenstromende koude februarilucht. Dit was heel dichtbij, beseft hij. En zijn mannen verlaten net het omheinde politiebureau.
De 51-jarige Koerdische brigadier Sarhad Qadr heeft de uitstraling van een boeddha: ronde buik, grote neus, diepe, vriendelijke frons. Hij geeft leiding aan alle vierduizend politieagenten buiten de stad in de provincie Kirkuk. Sarhad valt sinds 2004 twee tot drie nachten per week met zijn manschappen dorpen binnen en pakt terroristen op. Hij verloor zeker honderd man in de strijd, onder wie zijn eigen broer. In 2006 en 2007 stierven er wel 2500 Iraakse burgers per maand. Al-Qaida en aanverwante groeperingen hadden het voor het zeggen. Het tij keerde toen de soennieten, die zich eerder tegen de Amerikaanse bezetter hadden verzet, de kant van de Amerikanen kozen. Eind 2012 kwamen maandelijks nog 250 burgers om.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Van twee van zijn bodyguards vonden ze niets meer terug
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Sarhad zag ondertussen met lede ogen aan hoe Iraks sjiitische premier Nouri al-Maliki na zijn nipte herverkiezing in 2011 steeds meer macht naar zich toe trok. Maliki voerde het aantal executies van ter dood veroordeelden op. Soennieten voelden zich gemarginaliseerd. Eind april van dit jaar doodden Maliki’s troepen 54 vreedzaam protesterende demonstranten in Hawija, de grootste stad onder Sarhads bevel. In zijn werkkamer zag Sarhad op tv Maliki’s troepen tegen de hoofden van gedode demonstraten aan schoppen. Al-Qaida voedde zich aan het Syrische conflict en trok nieuwe martelaren en donaties van over de hele wereld aan. Het zal nog maanden duren voordat de statistieken het uitwijzen, maar het aantal burgerdoden explodeert in 2013. De mannen aan de frontlinie zagen die omslag al maanden geleden plaatsvinden – op 3 februari 2013 om precies te zijn.
Sarhad, icoon voor de strijd
Eerder die ochtend van de derde februari scheurt Sarhad Qadr in zijn jeep langs de vijfduizend jaar oude citadel van Kirkuk. Hij is laat vandaag, een half uur later dan anders, en Kirkuks bekendste terroristenjager is moe. Hij moet onder ogen zien dat zijn land afglijdt naar een nieuwe burgeroorlog. Nog geen drie weken geleden reed een CMG-minibusje met vijfhonderd kilo C4-springstof in op zijn rustplaats, pal achter het politiebureau. Van twee van zijn bodyguards vonden ze niets meer terug.
De stoplichten staan op rood, maar een oplettende verkeersagent wuift Sarhad en zijn gevolg door. Ze slaan linksaf. Aan Sarhads rechterhand verschijnen de vertrouwde grijze betonblokken om het centrale politiebureau van Kirkuk.
</div>
<figure id="post-31751 media-31751" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/10/d7c67922-b06a-48d3-b249-5a2d159c80d1_Kirkuk_Iraq_049_preview.jpg" alt="Brigadier Sarhad Qadr (rechts) in 2008 op zijn post." /><figcaption>Brigadier Sarhad Qadr (rechts) in 2008 op zijn post.</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Sarhad is een icoon geworden voor de Koerdische strijd tegen het terrorisme. Zijn uniform met de brede riem voor pistool en patroonhulzen is hem vertrouwder dan zijn burgerkleding. Zestien was hij en broodmager toen hij de bergen introk om zich aan te sluiten bij het Koerdische verzet tegen Saddam Hoessein, de Peshmerga. Vrouwen in de bergdorpen die ze aandeden, vroegen hem lachend hoe zijn moeder hem ooit had kunnen laten gaan.
Sarhad ziet hoe een magere politieman met spiegelende zonnebril snel de roestige ijzeren slagboom naar binnen haalt. Aan het begin van de Iraakse werkweek is het druk op het terrein. Op het afgezette stuk wegdek voor de ingang staan blauw-witte politiepick-uptrucks en personenauto’s, ernaast hangen groepjes kletsende politiemannen. De plaats voor de ingang is bezet.
Pal voor het politiebureau heeft Ahmed, een Arabische chauffeur, zojuist zijn meerdere afgezet. Hij zit nog steeds achter het stuur. Ahmed verlaat zelden zijn auto, zelfs niet op het ommuurde terrein van het politiebureau, uit angst voor een bom onderop.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
De agent op de controletoren is door de explosie naar beneden gesmeten
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Sarhad stapt uit. Een tiental bodyguards vergezelt hem. De oude ploeg zwaait af, de nieuwe neemt het over. Sarhad loopt de centrale gang door, de trap op naar de eerste verdieping. Zijn bodyguards ploffen neer op de banken in de donkere gang. In zijn kantoor trekt Sarhad zijn jack uit, hangt het op de stoel en drukt op de bel voor zijn assistent. De deur zwaait open. Precies op dat moment schudt het gebouw op zijn grondvesten. Het systeemplafond valt naar beneden, glasscherven vliegen naar binnen, mannen schreeuwen. Sarhad krabbelt overeind en rent naar de deur.
Altijd een tweede explosie, weet Ali
Buiten voor de betonmuren, een paar minuten daarvoor. Ali, de magere politieman met de spiegelende zonnebril, wandelt naar een stalletje bij de stoplichten om thee te halen voor zijn collega’s. Hij loopt net terug als op nog geen honderdvijftig meter voor hem de truck ontploft. De kracht van de explosie werpt Ali tegen de grond. Zijn hoofd knalt tegen het wegdek. Hij ziet ingedeukte auto’s met bewegingloze bestuurders. Op straat liggen bloedende, kermende mensen – het is alsof hij in een actiefilm is beland. De lucht vult zich met fijne gele stofdeeltjes. De receptie van het vijf verdiepingen hoge kantoorgebouw naast zijn controlepost is ingestort. Er blijven maar stenen vallen.
Ali duwt het asfalt van zich af en kijkt. Zijn collega’s Aso en Beshtun liggen bloedend op het asfalt. De gezette Aso probeert verdwaasd overeind te komen, maar zijn benen bloeden zo hevig dat Ali niet kan zien of ze er nog zijn. Beshtun zwaait. ‘Ali, help me.’ Ali weet dat na een bomaanslag vaak nog een tweede explosie volgt. Ik kan nog weg, denkt hij. Gewoon de andere kant op lopen. Maar de mannen staan hier al jaren samen aan de poort. Ali loopt naar Beshtun en helpt hem overeind. Hij tuurt naar de tweede controlepost waar een verbrand en ingedeukt autokarkas nog nasmeult. De agent op de controletoren is door de explosie naar beneden gesmeten, twee anderen liggen zwaargewond op het wegdek. Ali loopt naar hen toe. Dan verandert een tweede auto in een vuurbal. De explosie is minder hevig dan de vorige. Gelijk daarna rennen door de neerdwarrelende stofdeeltjes twee mannen in uniformen van de noodpolitietroepen de straat over naar het politiebureau. Ze schieten in het rond. Ali pakt zijn Glock-pistool en vuurt. De mannen verdwijnen achter de betonnen muur. Ali besluit terug te gaan naar zijn post en zet zich schrap.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
 Een vierde aanvaller filmde de aanslag vanaf de andere kant van de Khasa-brug: <iframe width="480" height="360" src="//www.youtube-nocookie.com/embed/Ky0oKwetX9A" frameborder="0" allowfullscreen></iframe>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Sarhad duikt weg, te laat
Als de tweede auto ontploft, nog geen vijf minuten na de eerste, is Sarhad al in de centrale hal. Politiemannen duwen elkaar opzij om binnen te komen. Sarhad wil weten wat er aan de hand is en stuift via de rechter zij-uitgang naar buiten. De dienstdoende buitenchef houdt hem tegen, maar Sarhad duwt hem van zich af. Hij rent om het politiebureau heen, langs de Arabische chauffeur Ahmed, die net uit zijn auto stapt. Sarhads neef en bodyguard Umad houdt hem maar met moeite bij.
Ze zijn al bij de buitenste poort als ze door het fijne stof twee mannen in donkergrijze camouflage-politie-uniformen op hen af zien komen. Sarhad wil hun vragen wat er aan de hand is, maar de voorste opent vuur. Sarhad duikt weg. Te laat – hij voelt een vlammende pijn in zijn heup en lies. Hij kent de pijn, hij is vaker gewond geraakt. Vanaf de controlepost aan de straatkant wordt er op de mannen geschoten. De voorste krimpt ineen. Hij wordt nog eens geraakt, ditmaal van voren. De aanvaller gooit een glimmend bolletje weg en valt neer.
Sarhad en zijn neef zien het koperkleurige balletje glinsteren in de februarizon en duiken weg. Sarhad wil zich verstoppen achter het noodgebouwtje, pal naast het politiebureau. Zijn neef Umad rent in tegenovergestelde richting naar de parkeergarage. Maar Umad is te laat, de granaat ontploft tussen hen in en verbrijzelt Umads benen. Een collega sleept hem het parkeerterrein op, zoekend naar dekking. De tweede aanvaller passeert nu zijn getroffen metgezel. Hij draagt een dik beige vest, heeft een BKC-machinegeweer in zijn linkerhand en granaten in zijn rechterhand. Hij sprint rakelings langs de plek waar Sarhad en zijn neef zojuist nog stonden en rent dan door, recht op het politiebureau af. Sarhad sleept zich voort het pad af, de brandtrap op naar de controlekamer, achter in het gebouw. Hij moet de anderen waarschuwen. Dit is geen gewone aanslag. Ze worden belaagd. Zo’n gecoördineerde aanslag op het hoofdbureau van de politie kan maar één ding betekenen: Al-Qaida is terug.
Ahmed twijfelt niet en schiet
Buiten staat Ahmed, vader van drie, met de buik van een kebabliefhebber. Hij is afkomstig van een arme familie uit Zuid-Irak die in 1979 (Ahmed was toen zes) door Saddam met een flinke bonus naar Kirkuk werd gelokt om de stad te arabiseren. Toen in 2003 de Amerikanen Irak binnenvielen, bereikten de Koerden Kirkuk als eerste en sindsdien domineren zij de politiemacht in de stad. Nu betalen de Koerden sjiitische Arabieren om weer terug te keren naar het zuiden. Carrière maken bij de politie zit er voor sjiitische Arabieren niet meer in. Ahmed werkt inmiddels alweer twintig jaar bij de politie, maar bleef chauffeur.
Ahmed heeft een oude kalasjnikov in de hand en kijkt met een groep nerveuze agenten van achter zijn auto hoe twee mannen op hen afstormen. Hij ziet brigadier Sarhad dekking zoeken. Ahmed kan nog naar binnen rennen, maar als Sarhad sterft, beseft hij, is alles verloren. Hij richt zijn kalasjnikov. Hij schiet eerst op de achterste aanvaller, die traag beweegt. De jongen valt neer. De tweede aanvaller rent rakelings langs Sarhad en verschanst zich achter een auto vlak bij de hoofdingang. De aanvaller is nog geen twintig meter bij Ahmed vandaan, hij is vlak bij de ingang van het politiebureau. Binnen hebben zich tientallen agenten verschanst. De man draagt een explosievengordel. Als hij die binnen laat ontploffen, verliezen tientallen collega’s hun leven. Maar de aanvaller is nog maar een jongen. Nu brengt hij zijn hand naar zijn riem en Ahmed ziet de handgranaat die hij bij zich heeft. Dan twijfelt Ahmed niet langer en schiet.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Voor Ahmeds veiligheid gingen alle video-opnames van de aanslag meteen de kluis in
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Binnen voelt Sarhad het bloed in zijn bergschoenen sijpelen als hij terugloopt naar de hoofduitgang. Hij probeert zijn verwondingen te verbergen en zijn mannen moed in te praten. Hij schreeuwt: ‘We worden belaagd, kom op, naar buiten jullie!’ Agenten verschuilen zich achter hun bureaus. Sarhad ziet de angst in hun ogen. Hoeveel aanvallers wachten hen buiten nog op? Hij steekt zijn borst vooruit en loopt naar de deur.
Buiten wordt het stil. De mannen kijken naar de poort. Niemand. Dan wijst een van Sarhads bodyguards naar de gevloerde aanvaller en vraagt aan Ahmed: ‘Wat heb je gedaan?’ Hij denkt dat Ahmed een van Sarhads bodyguards heeft doodgeschoten. Even twijfelt Ahmed zelf ook. Dan ziet hij de zwarte gympen, het explosievenvest. Hij ruikt naar benzine; de aanvallers hebben de geweren met benzine besprenkeld zodat ze de trekker onbeperkt konden blijven overhalen. Ahmed weet: hij heeft een terrorist gedood.
Sarhad opent de deur en stapt naar buiten. Nog geen tien meter voor de hoofdingang ligt een van de aanvallers bewegingloos op de grond. In de palm van zijn hand rust het ontstekingsmechanisme. Het gevaar is geweken. Ze hebben stand gehouden. Sarhad zucht.
</div>
<figure id="post-31751 media-31751" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/10/e8592993-378f-4c9c-98ec-e8eb466218ee_RTR3DAJ1_preview.jpg" alt="Medisch personeel voert een van de slachtoffers van de aanslag af. Fotocredit: Ako Rasheed/REUTERS" /><figcaption>Medisch personeel voert een van de slachtoffers van de aanslag af. Fotocredit: Ako Rasheed/REUTERS</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
36 doden, 105 gewonden
Zijn bodyguards zullen Sarhad vergezellen naar het nabijgelegen ziekenhuis. Voor zijn veiligheid wordt hij dezelfde dag nog naar een ziekenhuis in Erbil, tachtig kilometer verderop, gebracht.
Ali heeft nog geholpen om gewonden af te voeren en is toen gaan zitten om een peuk op te steken. Kort erop verloor hij zijn bewustzijn. Ook hij werd per ambulance naar een ziekenhuis in Erbil gebracht. Maanden later zal hij nog steeds last hebben van hoofdpijn en geheugenverlies, al staat hij dan wel weer in de brandende zon bij de poort, nu één dag op, twee dagen af.
De aanslag op het politiebureau, die zondagmorgen, was de derde grote aanslag in Kirkuk in een paar weken tijd. Media rapporteerden 36 doden en 105 gewonden. Sarhads bodyguards riepen daags erna trots dat Sarhad de enige officier was die buiten was ten tijde van de aanslag. Koerdische media vroegen zich af of de terroristen het op Sarhad of op het huis van bewaring hadden voorzien. In Kirkuk leven verschillende waarheden naast elkaar. Elke bevolkingsgroep spreekt zijn eigen taal en volgt het nieuws via eigen tv-zenders en kranten. Niemand twijfelt aan de eigen autoriteiten – niemand controleert bij de autoriteiten van de ander.
Ahmed kreeg kort na de aanslag een cd-rom thuisbezorgd met beelden van politieagenten die van dichtbij werden doodgeschoten. De boodschap was duidelijk: de terroristen wisten hem te vinden. Ondertussen zag generaal Jamal Tahir Bakr, de Koerdische korpschef van de stad Kirkuk en de baas van Sarhad en alle politieagenten (die zelf tijdens de aanval binnen bleef), de filmopnames terug die de cameramannen van het korps gemaakt hadden. Bakr liet Ahmed bij zich roepen en gaf hem een beloning van 500.000 dinar, een modaal maandsalaris. Eén ding spraken ze af: voor Ahmeds veiligheid gingen alle video-opnames van de aanslag meteen de kluis in. Niemand mag ooit te weten komen wie de terroristen neerschoot. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Verantwoording</h3>
Dit verhaal kwam tot stand na tientallen interviews onder alle bevolkingsgroepen van Kirkuk. Bij de aanslag kwamen drie aanvallers om (de eerste blies zichzelf op in een Kia, wat de eerste explosie veroorzaakte, de andere twee toen ze het politiebureau aanvielen). Een vierde aanvaller filmde de aanslag vanaf de andere kant van de Khasa-brug (zie voor zijn opnames hierboven). Bouwvakkers betrapten hem toen hij van opwinding ‘Allah akbar’ (God is groot) schreeuwde en sloegen hem met een mortel op zijn hoofd. De man is opgepakt en zit vast op een geheime locatie. Hij bleef voor dit verhaal onvindbaar.
Ahmed twijfelde lang toen mijn interviewverzoek hem van meerdere kanten bereikte, maar ging uiteindelijk tegen het advies van zijn baas in akkoord met een ontmoeting. Bang voor zijn veiligheid was hij niet, zei hij aan het einde van ons gesprek, ‘Allah kareem’ (God is goed) – maar zekerheidshalve heeft hij toch een gefingeerde naam gekregen.
Meer lezen? Lees <a href="https://www.vn.nl/Archief/Buitenland/Artikel-Buitenland/Geweld-in-Kirkuk.htm" class="normal" title="https://www.vn.nl/Archief/Buitenland/Artikel-Buitenland/Geweld-in-Kirkuk.htm">hier meer van Paulien Bakker over Kirkuk</a>, de bizarre situatie in de Noord-Irakese stad en waarom bij Irakezen het nieuws doordringt dat een nieuwe burgeroorlog onvermijdelijk is. 
</div>

Reconstructie van een bomaanslag in Kirkuk

Reportage / Melkerts zwaar bewaakte leven
Bagdad, maandagmorgen, vijf voor negen. Aan de tafel in zijn residentie zitten Ad Melkert en zijn tweede man, de Pool Jerzy Skuratowicz. Voor de gesloten gordijnen achter Melkert hangen de vlaggen van de VN en Irak. Een Indiase ober komt plechtig aan met een stuk kaas en een kaasschaaf op een zilveren dienblad. Melkert smeert nog een boterham. Het begin van opnieuw een drukke dag voor de speciale vertegenwoordiger van de secretaris-generaal van de VN in Irak.
Oud-PvdA-leider Ad Melkert verhuisde na zijn smadelijke verkiezingsnederlaag tegen Pim Fortuyn in 2002 naar de Wereldbank in Washington. Daarna maakte hij snel carrière: hij werd tweede man van de UNDP, het VN-ontwikkelingsprogramma, en in juli 2009 hoofd van de UN Assistance Mission for Iraq (Unami). Die missie geeft uitvoering aan de resoluties van de VN Veiligheidsraad, wat in Irak anno 2011 betekent: de Iraakse regering adviseren. &#8216;De souvereiniteit is teruggegaan naar Irak. Het is op vrijwillige basis dat men een rol van UNAMI aanvaardt,&#8217; zal Melkert vandaag herhaaldelijk verklaren.
Maar een beginnende democratie in een olieland adviseren is lastig. Zeker als die regering na jarenlange Amerikaanse dominantie hypergevoelig is geworden voor buitenlandse inmenging en er ondertussen een hevige machtsstrijd wordt uitgevochten tussen de sjiitische meerderheid (zestig procent van de bevolking), de Koerden (twintig procent) en de Arabische soennieten (twintig procent). Irak gleed de laatste jaren af tot een van de meest corrupte landen ter wereld, volgens Transparency International alleen voorbijgestreefd door Afghanistan, Birma en Somalië.
Afgeschermde ramen
Om even na negenen stapt assistente Victoria (&#8216;Ik wil niet op de foto, mijn moeder weet niet dat ik hier ben&#8217;) binnen. Victoria geeft Melkert de dagelijkse briefing. Terwijl de Indiase obers een tweede tafel tegen de ontbijttafel aanschuiven en het geheel gereedmaken voor het overleg, loopt Melkert de wenteltrap op naar zijn werk- en slaapvertrekken. Het is donker in de kamer, de ramen zijn afgeschermd tegen mogelijke granaataanvallen. Melkerts bureau is bezaaid met tijdschriften en dossiers. Hij gaat aan het werk op zijn laptop op het bijzettafeltje onder een bureaulamp.
Beneden arriveren ondertussen Mohamed, een van Unami&#8217;s politiek adviseurs, en Riem, hoofd van de vertaalunit. De laatste haalt vertaalsetjes uit een koffer en test die één voor één. Verwacht worden drie afgevaardigden van de grootste coalities in het parlement: Salman al-Jumaili van Iraqiyya, Hassan al-Sunaid van de State of Law Coalition en vicepremier dr. Rowsch Nuri Shaways van de Kurdistan List. Ze komen praten over de grens tussen Arabisch en het autonome Koerdische Irak. Gevreesd wordt dat Irak na de Amerikaanse terugtrekking zal vervallen in een burgeroorlog. Het lont in het kruitvat is de olierijke stad Kirkuk. Melkert zal zich later laten ontvallen: &#8216;Er hoeft maar iets te gebeuren en de vlam slaat in de pan in de hele regio.&#8217;
Genoeg sjiieten!
Even voor tienen verschijnen de eerste twee gasten met een assistent. Melkert komt naar beneden en schudt handen. &#8216;Goedemorgen,&#8217; zegt hij in het Engels. &#8216;Is het druk in het parlement?&#8217; Hassan al-Sunaid glimlacht. &#8216;Ja, maar het is niet erg belangrijk.&#8217; Dan zwijgt hij. Skuratowicz komt erbij. De gasten praten verder in het Arabisch, ze doen geen moeite hun gastheren erbij betrekken. Melkert staat op en loopt naar de tafel. Hij deelt alvast de hand-outs uit, in het Arabisch voor zijn gesprekspartners, in het Engels voor de Unami-medewerkers. Als de laatkomer arriveert, schuiven de mannen meteen aan de omgetoverde ontbijttafel.
Melkert: &#8216;We zijn hier om te praten over de uitgestelde verkiezingen voor de provinciale raad in Kirkuk.&#8217; Een ober gaat rond met thee. &#8216;Ik geloof stellig dat we nu stappen moeten doen om te komen tot provinciale verkiezingen.&#8217; Riem vertaalt simultaan. De vier mannen maken zwijgend aantekeningen. &#8216;Ik wil eerst van u weten of alle belangrijke kwesties in deze hand-out worden vermeld en ten tweede wie we voor verdere besprekingen moeten uitnodigen.&#8217;
De vicepremier zegt: &#8216;De beslissing moet ook goedgekeurd worden door mensen uit de regio. Dus het lijkt me goed als we kunnen beslissen wie bij de volgende bespreking aanwezig moeten zijn.&#8217; Ook de andere twee mannen houden een instemmend betoog. &#8216;Dit document zit honderd procent op het juiste spoor. Hiermee kan ik de Arabische facties in Kirkuk mee krijgen. Maar voor beslissingen moet ik terug naar Kirkuk.&#8217;
Melkert vraagt wie er bij de volgende bijeenkomst aanwezig moeten zijn. &#8216;Ik zou denken aan twee of drie mensen uit de Kirkukse politiek?&#8217; De elektriciteit floept uit en dan weer aan. De mannen aan de overzijde beginnen te discussiëren. &#8216;Er moeten wel genoeg sjiieten bij!&#8217; Unami&#8217;s Mohamed noteert uiteindelijk zeventien namen. &#8216;Dat is een grote groep, maar het is belangrijk dat Kirkuk goed gerepresenteerd wordt,&#8217; zegt Melkert. Hij wil meteen een nieuwe afspraak plannen.
Onbespreekbaar
Door naar het tweede thema van de ochtend: in de betwiste gebieden werkt het Iraakse leger samen met het Koerdische (peshmerga-)leger en de Amerikanen. Maar hoe moet dat straks als de Amerikanen vertrekken? &#8216;Wij als VN zouden daarin een rol kunnen spelen. Maar laat ik er meteen op wijzen dat elke beslissing die daarover wordt genomen aan de regering in Bagdad en Erbil is. Wij als Unami zijn hier alleen om te adviseren en assisteren op verzoek van de Iraakse regering.&#8217; &#8216;Een nieuwe internationale troepenmacht toelaten is ongeveer onmogelijk,&#8217; zegt een van de mannen, &#8216;de regionale situatie laat dat niet toe.&#8217; &#8216;Dit is ook niet een voorstel voor een Unami-troepenmacht. Het zou kunnen gaan om een politieke adviesrol. Ik ben me ervan bewust dat dat zeer gevoelig ligt. Ik wil alleen tijdig beginnen met nadenken hoe het straks verder moet.&#8217; Het blijft stil aan de overkant. &#8216;Denkt u er nog even over na,&#8217; zegt Melkert uiteindelijk. De mannen gaan weer verder in het Arabisch.
Als ze om kwart voor twaalf allemaal de deur uit zijn, haalt Skuratowicz opgelucht adem. Het is goed gegaan &#8211; al laat hij zich een paar dagen later op een receptie ontvallen dat hij blij zal zijn als zijn jaarcontract erop zit, omdat men hier de ene dag &#8216;ja&#8217; en de volgende &#8216;nee&#8217; zegt. Het ligt in lijn met wat onafhankelijke bronnen later vertellen: voor de Arabieren in Kirkuk is het nu organiseren van verkiezingen, zoals Melkert wil, onbespreekbaar. &#8216;Natuurlijk komt iedereen aan tafel, je wilt niet de partij zijn die het laat afweten, zegt de onafhankelijke Koerdische adviseur Rebin Rasul. Hebben de strijdende partijen wel belang bij het vinden van een oplossing? Melkert: &#8216;Dat is altijd een goede vraag om te stellen. Soms ontlenen partijen hun identiteit aan het conflict. De kunst is hen ervan te doordringen dat het laten voortbestaan van het conflict vroeger of later kan leiden tot onoverzienbare gevolgen.&#8217;
De bubbel
Het Unami-team vertrekt naar kantoor. Melkert trekt zich terug in zijn werkkamer. Om tien voor één loopt hij de wenteltrap af. Een Nieuw-Zeelandse beveiliger met een glazen oog loopt voor hem uit. Buiten staan drie gepantserde voertuigen voor. &#8216;You never walk alone hier,&#8217; zegt Melkert mat. Zijn voorganger Sérgio Vieira de Mello kwam in 2003 met eenentwintig VN-medewerkers bij een bomaanslag op het VN-kwartier om. Unami bracht haar missie terug tot het minimum. De VN-staf in Bagdad telt inclusief UNDP en UNHCR zo&#8217;n honderdzeventig leden en een veelvoud daarvan aan bewakers. De streng bewaakte Unami-compound ligt in de beveiligde International Zone (IZ), die ongeveer eenvijfde van Bagdad beslaat en waar gewone Irakezen niet komen. In &#8216;de bubbel&#8217; hebben commerciële beveiligingsbedrijven het voor het zeggen. VN-medewerkers verlaten de IZ alleen in konvooi. Voor bezoekers van buiten de IZ dient Unami vier dagen van tevoren schriftelijk toestemming aan te vragen bij het Iraakse leger, die de zone beveiligt.
Als Melkert behoefte heeft aan frisse lucht, gaat hij het dak op. Dat is vrije tijd in Irak: aan het einde van de dag op het dak zitten en luisteren naar de muezzin. Soms gaat hij tennissen, maar de beveiliging maakt zelfs dat een omslachtige exercitie. Hij wist het toen hij de baan aanvaardde &#8211; bij zijn aantreden kondigde hij aan het maximaal twee jaar te zullen doen. In juli is het twee jaar. &#8216;Ik wil er verder niet larmoyant over doen, maar je maakt in je persoonlijk leven offers om hier te werken, dat geldt voor de hele internationale staf. Daar staat tegenover dat het van belang is wat we doen. Maar er komt een keer een einde aan.&#8217;
Een paar minuten later arriveert het konvooi bij het schoolgebouwtje waar Unami resideert en loopt Melkert naar zijn met tl-buizen verlichte werkkamer. Hij gaat met Mohamed zijn agenda door en dan is het lunchtijd. Melkert loopt met zijn beveiligers naar de kantine. Op de terugweg zegt hij: &#8216;Vrede werkt alleen als het zelfverkozen vrede is. De Verenigde Staten dwongen het af. Wij adviseren, maar we laten het nemen van beslissingen over aan de Irakezen.&#8217;
Terug bij zijn kamer zegt Melkert gedecideerd: &#8216;Als je het niet erg vindt, wil ik dit gesprek graag alleen doen.&#8217; Voor de komende bijeenkomst met ambassadeurs laat de Amerikaanse speciale ambassadeur Larry Butler zich vooraf persoonlijk bijpraten.
Bermbom
&#8216;Welkom,&#8217; zegt Melkert even later in een overvolle vergaderkamer. Er zijn zo&#8217;n dertig mensen bijeen, bijna allemaal mannen, één in priesterzwart van het Vaticaan. Aanleiding voor de bijeenkomst is de aanval van het Iraakse leger op kamp Ashraf, waarbij vierendertig doden vielen. In kamp Ashraf wonen ruim drieduizend aanhangers van de Iraanse verzetsbeweging Mujahedeen Khalq, die onder Saddam een warm onthaal kreeg in Irak en als tegenprestatie missies voor de dictator uitvoerde. Nu kunnen ze niet terug naar Iran, zijn ze gehaat in Irak, en vanwege hun gewelddadige reputatie nergens welkom. De Amerikanen lieten de kwestie jaren liggen, maar de Iraakse regering wil nu van hen af. Melkert: &#8216;Sinds halverwege 2009 is Unami betrokken bij het geregeld monitoren van de situatie in het kamp en worden er gesprekken gevoerd met de Iraakse regering. We hebben steeds erop aangedrongen om samen naar een oplossing te kijken en niet over te gaan tot gewelddadige uitzetting. Deze aanval kwam voor ons als verrassing. Er moet een internationaal onderzoek en een oplossing komen.&#8217;
Melkert benoemt de drie belanghebbenden in het conflict: de Iraakse regering, de kampbewoners en de internationale gemeenschap. De Britse ambassadeur meent dat Melkert de rol van Europese landen overdrijft. &#8216;Onze misschien,&#8217; roept een andere diplomaat, &#8216;maar mag ik de Amerikaanse ambassadeur vragen om een reactie?&#8217; Butler zegt afgemeten: &#8216;De Amerikaanse belangen in dezen zijn uitsluitend om Unami te steunen. Onze militairen vertrekken met acht maanden.&#8217;
Melkert roept de ambassadeurs op om mee te denken over een oplossing. &#8216;Het alternatief is akelig. Als het hier fout afloopt, zal het lastig zijn voor jullie regeringen om hun afzijdigheid uit te leggen.&#8217; &#8216;Maar hebben ze het geweld al afgezworen?&#8217; vraagt de Nederlandse plaatsvervangend ambassadeur Lars Tummers. Een Unami-medewerker verklaart: &#8216;Ze zullen zich blijven verzetten tegen het regime in Iran. Wel hebben ze schriftelijk aangegeven verder af te zien van terreurdaden. Officieel hebben ze geen leger meer.&#8217;
Er volgt nog een aantal punten en dan sluit Melkert de vergadering. Hij loopt direct terug naar zijn kamer. De volgende afspraak arriveert, een journalist van The Washington Post in donkerbruin pak met gelijkkleurige gympen. Na het interview doet Melkert zijn stropdas af en gaat weer achter zijn bureau zitten. Victoria brengt een map met verzoeken voor afspraken buiten de IZ. Voor elke afspraak moet Melkert persoonlijk tekenen. &#8216;Je voorkomt er niets mee, maar ik teken voor acceptabele risico&#8217;s.&#8217; Vorig jaar oktober reed zijn eigen konvooi op een bermbom. &#8216;Ik herkende meteen wat er aan de hand was door de VN-training die ik in Amman volgde. Dat hielp. Ik heb er geen last meer van, nee.&#8217;
Eigen milities
Half zes, staff meeting. In de vergaderruimte zitten tien VN-medewerkers. Er worden grapjes gemaakt over het nut van de ambassadeursbijeenkomst. &#8216;Ja,&#8217; grapt Melkert mee, &#8216;we hadden een open en eerlijke discussie.&#8217; Dan weer serieus: &#8216;Ik had niet verwacht dat men meteen met een oplossing zou komen, maar wel gehoopt op meer input.&#8217; Overigens wordt er na afloop ook aan ambassadeurszijde gemopperd. &#8216;Wij hebben het probleem niet veroorzaakt, maar wij mogen het wel gaan oplossen.&#8217; Melkert wordt internationaal als een groot diplomaat met ruime dossierkennis gezien, maar de vraag is of dat voldoende is om Irak verder te helpen. Aan Iraakse zijde is men daar niet optimistisch over. Rebin Rasul: &#8216;Ik denk niet dat hij het vermogen heeft zaken te veranderen, in Irak heeft men weinig vertrouwen in Unami of Melkert.&#8217;
Over tot de orde van de dag. &#8216;Wat gebeurde er in de media?&#8217; Een medewerker geeft een samenvatting. &#8216;Hoe staat het met het geweld vandaag?&#8217; Een andere medewerker vat samen: een aantal explosies in Bagdad, in Kirkuk schoten de veiligheidstroepen van het provinciehuis op elkaar. &#8216;Hoe is de politieke situatie?&#8217; Een derde medewerker vertelt over demonstraties in Mosul. &#8216;En nog onbevestigd: men zegt dat Maliki een heleboel mensen gaat ontslaan voordat de honderd dagen aflopen.&#8217;
Met de Arabische lente gingen ook Irakezen de straat op om te protesteren. De regering-Maliki beloofde in honderd dagen tot resultaten te komen. Die honderd dagen lopen eind juni af en de sjiitische leider Moqtada al-Sadr heeft al aangekondigd dat hij zijn Mahdi-leger weer in het leven roept als de resultaten tegenvallen. Een schrikbeeld, want met name in Bagdad vochten tussen 2005 en 2008 het Mahdi-leger en aan Al-Qaida gelieerde milities een bloedige sektarische oorlog uit waarvan vooral burgers het slachtoffer werden.
In feite hebben alle politieke kopstukken van het huidige Irak hun eigen milities. Melkert: &#8216;Als je kijkt naar de geschiedenis van Irak, wat er vanaf 2003 en trouwens ook daarvóór is gebeurd &#8211; mensen die in het verzet hebben gezeten, tegen Saddam hebben gestreden en daarna zelf een kans hebben gekregen, maar in de grote chaos van een interne oorlog &#8211; dan is het heel moeilijk te bepalen wie waarvoor verantwoordelijk is. Het is belangrijk degenen die uiteindelijk het mandaat hebben gekregen te ondersteunen. In processen van verzoening, en daar zit Irak nog middenin, betekent het niet dat je voorbijgaat aan wat is gebeurd, maar dat je vooruitkijkt naar hoe een stabiele basis voor de toekomst kan worden geschapen, waarin fundamentele mensenrechten worden gerespecteerd.&#8217;
Nieuwe dictator
Terug in de villa dekken de obers de tafel. Zebari, Iraks minister van Buitenlandse Zaken, komt eten. Melkert zit op een witleren fauteuil en trekt zijn stropdas wat losser. Een ober brengt een blikje Heineken met een glas. Melkert blijft op zijn hoede &#8211; één negatieve uitspraak kan de wankele samenwerking onder druk zetten. Maar in een land dat geen democratische traditie kent, ontpopt Maliki zich steeds meer als een nieuwe dictator. Of hij zich daar zorgen over maakt? Melkert: &#8216;Ik moet daarin formeel zijn. Niet omdat ik niet bepaalde dingen zie of daar een mening over heb, maar als er reden tot zorg is, ligt de verantwoordelijkheid in de eerste plaats bij het parlement. Er is geen internationale bovenmeester nodig die zegt dat ze daarop moeten letten, dat doen ze zelf.&#8217; Unami probeert ook civiele organisaties te ondersteunen, benadrukt hij, zij moeten hun regering ter verantwoording roepen.
In Irak maakt men zich ondertussen zorgen over de invloed van Iran &#8211; veel van de wapens die gevonden worden komen uit dat land. Melkert afgemeten: &#8216;Ik kan alleen zeggen dat er hier te veel wapens in verkeerde handen zijn.&#8217; Wil hij het ook niet weten? &#8216;Ik wil alles weten, maar de vraag is wat ik daar vanuit mijn positie mee kan doen.&#8217; Dat is demotiverend, geeft hij uiteindelijk toe. &#8216;Omdat je natuurlijk over middelen wilt beschikken om te voorkomen, in plaats van het gevaar te lopen dat je met voldongen feiten wordt geconfronteerd. Absoluut. Tegelijk is dat de spanning die altijd in het VN-werk zit. Je hebt met soevereine staten te maken. Maar de VN is wel minder passief geworden met de jaren.&#8217; Hij verwijst naar Libië en Ivoorkust, waar de VN in feite partij heeft gekozen.
Irak lijkt ook steeds religieuzer te worden. Melkert nuanceert dat. &#8216;De belangrijkste sjiitische geestelijke in Irak, ayatollah Sistani, meent dat religieuze autoriteiten advies geven aan hun volgers vanuit hun religieuze kennis en plicht, maar dat het staatsbestuur moet worden overgelaten aan anderen. Dat is een cruciaal verschil met Iran, waar de geestelijkheid de staat domineert.&#8217; Neemt niet weg, geeft hij toe, dat er uitbarstingen zijn van fundamentalisme: &#8216;Het is meer dan incidenteel.&#8217;
Corrupte bende
Waar ligt de grens? Is invoering van de sharia bespreekbaar voor Unami? &#8216;Die vraag kun je niet stellen, wij gaan niet over het rechtstelsel, behalve dat elementaire beginselen van rechten in acht moeten worden genomen, zoals gelijkheid tussen man en vrouw. Daar liggen al wat antwoorden in besloten.&#8217; Het gesprek gaat over op de corruptie. Voor veel Irakezen is het woord democratie synoniem geworden voor corruptie. Melkert: &#8216;Het staat buiten kijf dat de regering voor een enorme opdracht staat om haar beloftes waar te maken. Dat verklaart ook die aankondiging van honderd dagen van Maliki. Men ziet dat er gepresteerd moet worden.&#8217;
Maar er is niet gepresteerd. &#8216;Het is zeker zo dat op veel terreinen veel meer veel beter zou kunnen zijn gedaan. Maar twee dagen voor mijn aankomst vonden er aanslagen plaats op de ministeries van Buitenlandse Zaken en Financiën. Ik zal nooit vergeten dat ik een maand later mijn geloofsbrieven aanbood aan Zebari in een plastic tent. We gingen een gebouw binnen waarvan de helft van de voorpui was weggeslagen. Mensen liepen rond met foto&#8217;s van omgekomen collega&#8217;s. Dat was de enige echte testcase voor Maliki en zijn regering: grip krijgen op het geweld.&#8217;
Toch laaide het geweld, ingegeven door milities verbonden aan de verschillende politieke kopstukken, ook de afgelopen week weer op. Is hij niet adviseur van een corrupte bende? Melkert veert ineens op. &#8216;Maar je adviseert ze over de juiste dingen. Uiteindelijk is elke regering ook geïnteresseerd in het behouden van steun. Spanningen en allerlei pogingen om toch wat van die checks and balances weg te duwen zullen er zeker nog geruime tijd zijn. Het is nog een jong proces. Maar ik geloof dat men ergens een punt is gepasseerd, de geest van verscheidene partijen en een rechtelijke macht krijg je echt niet zomaar terug in de fles. Met alle revoluties in de regio al helemaal niet meer.&#8217; Het is tijd om af te ronden. Het gevolg van Zebari kan elk moment arriveren. Melkert gaat nog even naar boven om zich op te frissen, voordat hij weer plaatsneemt aan de gedekte tafel.

Boyd van Dijk

‘You never walk alone hier’

‘Het werd steeds normaler, jezelf opblazen’

Fotodocument / Hoe burgers Irak veiliger maken
Een man in een grijze djellaba doemt op uit het donker bij de controlepost Shaooq. Hij stelt zich voor als commandant van een naburige post. We zitten op matten voor de lemen hut, soldaat Salah schenkt thee bij het licht van een olielamp. De late bezoeker bestudeert wantrouwig mijn perskaart en zegt dan voorzichtig dat hij niet voor zichzelf spreekt maar &#8216;namens alle Sahwa&#8217;s van Hawija&#8217;. &#8216;Gisteravond hebben de Amerikanen het vuur geopend op een controlepost hier vlakbij. Eén Sahwa-soldaat werd gedood, een andere raakte gewond. Het verhaal was dat die mannen een bom wilden plaatsen, maar dat is onzin. Wat moeten we doen? Als we onze posten verlaten, nemen de terroristen het hier over. Als we blijven, schieten de Amerikanen ons neer.&#8217;
De milities zijn slecht bewapend; in een hoek van de hut staan vijf afgeleefde AK-47s. Toch hebben ze het gebied veiliger gemaakt. &#8216;In 2006 was Hawija een betonjungle waar leger en terroristen om de macht vochten,&#8217; zegt Shaooq-commandant Jumha. &#8216;Als er maar het minste vermoeden bestond dat je voor de Amerikanen werkte, was je je leven niet zeker.&#8217;
Het licht floept aan &#8211; er is maar twee uur elektriciteit per dag. De luidruchtige ventilator begint weer te ratelen. Na een stilte zegt Jumha: &#8216;Het belangrijkste is dat onze families geen gevaar meer lopen.&#8217;
Een lemen hut op de weg
De controlepost van Shaooq ligt net buiten Hawija, de tweede stad van de provincie Tamim, ten noorden van Bagdad. Hawija telt honderdduizend inwoners en lijkt één groot, stoffig industrieterrein. Buiten de stad liggen uitgestrekte akkers met katoen of graan, telkens keurig afgeschermd door een rij zonnebloemen. Sinds december 2007 vind je hier op de doorgaande weg elke halve tot hele kilometer een provisorisch ingerichte controlepost, bemand door Sahwa-soldaten (Arabisch voor &#8216;zij die tot inkeer kwamen&#8217;). Meestal niet meer dan een tent of een lemen hut met een paar stenen op de weg om het verkeer af te remmen.
Hawija ligt in de soennitische driehoek tussen de steden Mosul, Kirkuk en Saddams geboorteplaats Tikrit. De soennitische Arabieren hergroepeerden zich hier na de Amerikaanse inval en sloegen terug. De chaos die zo ontstond, was een ideale vrijplaats voor buitenlandse terroristen. Rijke inwoners werden ontvoerd, wie banden had met de Amerikanen werd vermoord. Twaalf jongens uit Zurrarea, een dorp waar zo&#8217;n honderd gezinnen wonen, werden door Al-Qaida geëxecuteerd nadat ze zich hadden aangemeld voor het leger. Lokale politici werden afgeperst en in Hawija vermoordden de terroristen vijf gemeenteraadsleden.
&#8216;Het geweld begon met anti-Amerikaanse bermbommen,&#8217; vertelt Abu Saddam (70), een lange man met de ziekte van Parkinson. &#8216;Maar al snel werden onschuldige Iraakse burgers het doelwit. Toen realiseerde ik me dat het terroristen waren. Geen verzetsstrijders.&#8217; Abu Saddam was als voorzitter van de gemeenteraad betrokken bij de oprichting van de Sahwa-milities. Abu betekent &#8216;vader van&#8217; &#8211; hij noemde zijn eerste zoon naar Saddam die hij al bewonderde vóór hij aan de macht kwam. &#8216;Toen we hoorden dat ze Hawija deel van de islamitische staat wilden maken, wisten we dat de terroristen het op ons hadden gemunt.&#8217; Op 14 februari 2007 om drie uur &#8216;s middags werd de stad Hawija langs verschillende toegangswegen aangevallen. &#8216;We vochten terug en vermoordden twintig terroristen.&#8217;
In juni van dat jaar werd de eerste aanslag op het leven van Abu Saddam gepleegd. Schutters stonden hem op te wachten toen hij terugreed naar zijn dorp. Bij de laatste poging in december 2008 blies een zelfmoordenaar zich op in een restaurant. Abu Saddam overleefde de aanslag, maar meer dan vijftig mensen vonden de dood. &#8216;Toen zijn we met de Amerikanen gaan praten. Dat was moeilijk &#8211; mijn volk is tegen de Amerikaanse bezetter.&#8217; Maar toen er dagelijks mensen werden vermoord, ontvoerd en afgeperst, moesten ze wel. &#8216;We wilden hulp, van wie dan ook.&#8217;
Toen Hawija in een slagveld was veranderd, kregen de Amerikanen nog meer medestanders uit onverwachte hoek. De fundamentalistische mullah Majid ontvangt me in zijn huis buiten Abassi, vlak bij de Tigris. Vanaf zijn erf kijkt hij uit op een bergkam, daarachter ligt Tikrit. &#8216;De terroristen zijn misleid,&#8217; zegt hij. De mullah vertelt over zijn jeugdvriend Sameer Farrach, die bij het leger ging en werd gestationeerd in Bagdad. Sameer keerde terug met heel radicale ideeën. Het was, vond hij, de plicht van iedere moslim om ongelovigen te vermoorden. Majid twijfelde. &#8216;Ik heb het aan de wijzen in ons dorp voorgelegd. Ze hebben de geschriften erop nagelezen en concludeerden dat het niet goed is om onschuldigen te doden. Je mag alleen mensen vermoorden als je wordt aangevallen. Oog om oog. Ik probeerde Sameer daarvan te overtuigen, maar hij wilde niet luisteren. We kregen ruzie.&#8217; Mullah Majid koos ervoor samen te werken met de Amerikanen. &#8216;Ons geloof zegt dat als de vijand veel sterker is dan jezelf, dat je dan de wapens neer moet leggen en samen moet werken. Ons doel is om de veiligheid zo snel mogelijk te vergroten, zodat de Amerikanen overbodig worden.&#8217;
Niet meer opgeroepen
Twee jaar geleden kreeg Abu Saddam dankzij Amerikaanse steun toestemming van Bagdad om Sahwa-milities te vormen. Hij belde kolonel Hussein, een oude Ba&#8217;ath-officier, die contact opnam met mogelijke kandidaten. Na een aarzelend begin stroomden de mannen toe. De Amerikanen registreerden leeftijd, vingerafdrukken, deden irisscans en vroegen naar betrokkenheid met Al-Qaida. &#8216;Zo bouwden ze meteen een database op,&#8217; zegt Hussein. &#8216;Sommige militieleden hebben misschien nog familie of vrienden bij Qaida,&#8217; geeft hij toe. &#8216;Ik vertel ze niet alles. En als we ontdekken dat iemand banden met terroristen heeft, geven we hem aan.&#8217;
In december gingen de Sahwa-milities voor het eerst de straat op. &#8216;We namen zichtbaar stelling tegen het terrorisme. Dat was de gevaarlijkste tijd,&#8217; vertelt de kolonel, een grijzende veertiger met diepliggende ogen. &#8216;De verantwoordelijken durfden ons niet meer te groeten op straat. We bleven vijftig dagen op onze posten. We kregen er maar zo&#8217;n veertig dollar voor, maar daar ging het ons niet om. We wilden onze buurt weer veilig maken.&#8217;
Na de val van Saddam had de kolonel gedacht dat hij na een dag of tien wel weer aan de slag zou kunnen in het leger. Maar hij werd niet meer opgeroepen. Gedesillusioneerd begon hij een winkeltje in auto-onderdelen. Twee zonen van zijn broer werden vermoord en de kolonel nam een wapen mee naar zijn winkel. &#8216;Ik was bang. We wisten niet hoe groot de vijand was en hoeveel wapens ze hadden. Ik zag wel hoe de terroristen steeds meer voet aan de grond kregen.&#8217;
Inmiddels staat de kolonel aan het hoofd van 254 Sahwa-soldaten op dertien controleposten, waaronder de post bij zijn geboortedorp Shaooq. &#8216;We kenden al negentig procent van de terroristen,&#8217; vertelt hij. &#8216;En toen we de Sahwa-troepen oprichtten, werd nog eens heel duidelijk wie zich níét aanmeldde.&#8217;
Om aan Bagdads bezwaren tegen een nieuwe militie tegemoet te komen, mogen de Sahwa&#8217;s alleen dienen in hun eigen gebied. De Sahwa-milities verrichten geen aanhoudingen, maar bemannen controleposten en spelen informatie door aan leger en politie. Ze verdienen 240 dollar per maand. Geweer en kleding hebben ze zelf moeten aanschaffen.
In minder dan twee jaar tijd kregen de Sahwa&#8217;s voor elkaar wat de Amerikanen, het Iraakse leger en de politie niet gelukt was: ze herstelden de veiligheid. Tussen 2004 en 2009 werden er in de provincie Tameem, waarin Kirkuk en Hawija liggen, 498 mensen ontvoerd, 3459 aanvallen met mortiergranaten en raketten uitgevoerd en 977 politiemensen gedood; 2638 terroristen werden opgepakt. De laatste twee jaar nam het geweld af van 1169 incidenten in de eerste helft van 2007 (variërend van bermbommen tot vuurgevechten en granaataanvallen) tot 292 incidenten in de eerste helft van 2009.
Op dankbaarheid van hogerhand hoeven de mannen niet te rekenen. Sinds ze in april dit jaar zijn overgedragen aan de Iraakse regering, zijn de salarissen stelselmatig te laat uitbetaald. Bagdad wil de Sahwa-milities het liefst zo snel mogelijk ontmantelen. De vorming van etnische milities maakt de twee andere bevolkingsgroepen in het land &#8211; zowel de sjiieten in Bagdad en het zuiden als de Koerden in Kirkuk en het noorden &#8211; nerveus.
Een Amerikaanse kogel
Rizgar Ali Hamajan is voorzitter van de provinciale raad en een van de belangrijkste politici in de regio. &#8216;Die Sahwa&#8217;s waren een grote vergissing,&#8217; zegt Ali met een glas rode wijn in de hand in zijn villa langs de snelweg naar de Koerdische hoofdstad Arbil. &#8216;Ze hadden bánen moeten creëren voor die mannen. Voor de veiligheid hebben we het Iraakse leger.&#8217; De Sahwa-milities zijn ook ongrondwettelijk, zegt Ali: &#8216;In de wet wordt melding gemaakt van één leger: het Iraakse leger.&#8217; Het belang van de Koerden is duidelijk: ze willen het olierijke Kirkuk bij hun autonome regio trekken &#8211; maar dan wel losgeweekt van de rest van de overwegend soennitische provincie. Dat het voor soennitische politici vanwege hun band met het regime van Saddam Hussein lang onmogelijk was om deel te nemen aan het politieke proces, kwam de Koerden dus niet slecht uit.
De Amerikanen proberen de Iraakse regering nog steeds warm te krijgen voor hun creatie. Maar soms blijkt dat ook zijzelf de Sahwa-troepen niet vertrouwen. Zoals gisternacht, toen de Sahwa-militieman werd gedood. De Amerikanen voerden samen met het Iraakse leger een missie uit ten oosten van Hawija. Ze waren te voet en kwamen daardoor niet langs de Sahwa-posten, die alleen aan doorgaande wegen liggen. Bij de post van het dorp Minisla &#8211; een donkerbruine canvas tent tussen een sloot en de doorgaande weg &#8211; lagen drie mannen buiten te slapen. De vierde, Mahmoed Allow, moest naar de wc. Hij pakte een fles water en hurkte neer in de berm. Over wat er toen gebeurde, lopen de verhalen uiteen. Volgens Allow schoot een sluipschutter hem met een geluiddemper neer. Volgens de Amerikanen begon Allow te schieten. Hoe dan ook: Allow werd in de rug geraakt en viel. Zijn drie kameraden schrokken wakker. Eén pakte zijn geweer, stelde zich verdekt op achter het wachthuisje en begon terug te vuren. Een Amerikaanse kogel raakte hem in zijn hoofd &#8211; hij overleed ter plaatse. De twee andere militieleden vluchtten de rivier over naar hun dorp.
In een officiële reactie stelden de Amerikanen later: &#8216;De patrouille observeerde twee individuen die met een schep aan het graven waren op de weg rond half twaalf. Eén van de twee zag het Iraakse leger en de Amerikaanse soldaten en schoot met zijn AK-47 op hen.&#8217; De mannen waren volgens hen bezig met het plaatsen van een bermbom. Vreemd is dat de Amerikanen eerst spreken van twee individuen met een schep, later nog van één en dat die schep nooit gevonden is. Majoor Liffering van de Amerikaanse divisie in Kirkuk blijft, als we hem daarmee confronteren, bij de officiële lezing. Tot we de situatie stapsgewijs met hem doornemen. Dan verandert het in: &#8216;Als je op ons schiet, kun je verwachten dat we terugschieten.&#8217; Om pas na lang aandringen toe te geven: &#8216;Ik geloof niet dat er bermbommateriaal gevonden is.&#8217;
In het verzet geïnfiltreerd
Mahmoed Allow heeft de aanslag overleefd. We zoeken hem op in het naar pis ruikende ziekenhuis van Kirkuk. Allow, een veertiger, ligt met zes anderen op een kamer. Vanwege de schotwond in zijn rug kan hij alleen op zijn zij liggen. Zijn broer ligt naast hem op de grond en kijkt het bezoek argwanend aan. Het vreemde is: er is nog geen Amerikaan langs geweest &#8211; terwijl Allow volgens de Amerikanen toch een terrorist is.
De Amerikanen maken geen onderscheid tussen terrorisme en verzet: allemaal oud-Saddam-getrouwen die met geweld weer aan de macht willen komen. Het valt niet mee om dat verzet zelf te spreken te krijgen. Ze zijn bang voor de goed toegeruste Amerikanen en wantrouwen elke buitenlander. Uiteindelijk wil de vijfenveertigjarige postcommandant Muhsen Abadi zijn verhaal doen. Abadi, een donkere man met een langwerpig gezicht, was dagarbeider voor hij zich bij het verzet aansloot. &#8216;Ik zag hoe de Amerikanen onze infrastructuur en onze musea vernietigden.&#8217; Abadi gebruikte zijn ervaring uit de Irak-Iran-oorlog voor het doen van metingen voor mortiergranaataanvallen. Hij gaf ook informatie door over Amerikaanse konvooien. &#8216;In het begin steunde zeker de helft van de bevolking het verzet met geld of als informant.&#8217;
Een jaar later zag Abadi hoe een verzetsstrijder op een drukke markt in Hawija een granaat naar een Amerikaans konvooi wierp. &#8216;Ik zag de dader wegrennen. De Amerikanen schoten terug en troffen natuurlijk vooral onschuldige burgers. Toen realiseerde ik me dat er buitenlandse organisaties in het verzet geïnfiltreerd waren, die onze eigen mensen vermoordden.&#8217; Tegenwoordig is hij commandant van een Sahwa-controlepost. &#8216;Ik wil nog steeds dat de bezetter vertrekt, maar dat lukt niet met geweld.&#8217; Hij glimlacht. &#8216;Velen van ons hebben zelf in het verzet gezeten, we weten hoe ze denken. Dat is het geheim van ons succes.&#8217;
Een roedel wilde honden luidt jankend de nacht in bij de controlepost van Shaooq. Na half elf &#8216;s avonds rijden er hier kennelijk geen auto&#8217;s meer. Pas later begrijp ik waarom: om het buitenlandse bezoek te beschermen, heeft postcommandant Jumha een list bedacht. Hij heeft het nieuws verspreid dat de fotograaf en ikzelf Amerikanen zijn en dat er nog veel meer achter de heuvel zitten. We wikkelen ons in muskietennetten en proberen de slaap te vatten. De terroristen laten zich vannacht niet zien. Bij het krieken van de dag staan de mannen weer op. Salah veegt de vloer van de hut aan, de matrassen gaan terug naar binnen. Het is zes uur, en nu al 26° C. Het wachten is weer begonnen.
&#8216;We hebben hem zonder hoofd begraven&#8217;
Salah Enamle (1991) verliet op zijn vijftiende zonder diploma de lagere school. &#8216;Ik vocht met een jongen uit het dorp. De leraar zag het en sloeg me met een stok. De eerste twee keer liet ik het gebeuren, maar bij de derde keer stapte ik opzij en sloeg terug. Toen ben ik weggerend.&#8217;
Zijn vader en oudste broer werkten in het leger en waren gestationeerd in het district Tikrit. Op 10 juni 2006, een paar maanden nadat hij van school was geschopt, ging zijn vader met verlof. In het nabijgelegen district Abassi bood een auto met drie militairen hem een lift aan. Hij moet ze gekend hebben en stapte in. &#8216;Toen mijn broer belde of onze vader veilig was thuisgekomen, wisten we dat het mis zat.&#8217; De politie heeft twee dagen naar hem gezocht. Ze vonden zijn onthoofde lichaam in de rivier. &#8216;We hebben het zonder hoofd begraven. We hoorden later dat zijn hoofd aan een brug was opgehangen om anderen schrik aan te jagen. Ik mis mijn vader &#8211; het is als een vuur dat in me blijft branden. Ik was de jongste en ik was altijd bij hem.&#8217;
Salah heeft vijf broers en drie zussen. Zijn oudste broer werkt in het leger, een andere broer is dagarbeider. Salah dacht dat hij als Sahwa een goed inkomen zou krijgen. &#8216;Ik heb meteen een geweer gekocht, stak me in de schulden. Maar het salaris viel tegen.&#8217; Het gaat hem ook niet om het salaris, zegt Salah. &#8216;Als Bagdad stopt met betalen verlaat ik deze controlepost als laatste. Ik ben hier om wraak te nemen op de moordenaars van mijn vader. We weten wie het zijn, ook al hebben we geen bewijs. Of er Qaida-leden in de Sahwa te vinden zijn? Ik vertrouw alleen mijn eigen groep.&#8217;
&#8216;Als ik mijn salaris ontvang, ga ik eerst mijn schulden aflossen&#8217;
&#8216;We hebben de laatste twee maanden geen salaris gehad, maar iedereen is gebleven,&#8217; zegt de Turkmeense postcommandant Jumha Azzadin Kadr (1972) trots. &#8216;De moraal is hoog. Ik ben hier in de eerste plaats voor de veiligheid van deze regio en in de tweede plaats voor kolonel Hussein. Ik geef mijn leven voor hem als het nodig is.&#8217;
Jumha is om de andere dag op zijn post. De andere dagen werkt hij op het land; zijn familie verbouwt katoen. Nu ze twee maanden niet betaald hebben gekregen, moet hij zijn inkopen op de pof doen. &#8216;Ik heb een grote familie, we zijn met z&#8217;n vierentwintigen thuis; mijn vrouw en onze zeven kinderen, mijn moeder en drie broers met hun gezinnen. Zodra ik mijn salaris krijg, betaal ik de winkeliers terug.&#8217; Het is verleidelijk om met zulke schulden voor Al-Qaida te werken, geeft hij toe. &#8216;Maar ik vertrouw mijn mannen. Ik vraag God om ons bij te staan. Niemand verkoopt zijn geweten &#8211; we hebben allemaal neven en broers verloren aan de terroristen.&#8217;
Jumha heeft geprobeerd om in het leger te komen. &#8216;Maar je moet connecties hebben en vooral geld. Ten tijde van Saddam &#8211; ik heb vier jaar gediend &#8211; betaalden we ervoor om uit het leger te worden vrijgelaten. Nu betalen we om erin te komen.&#8217; Als de milities worden ontmanteld, pakt hij zijn oude beroep van metselaar weer op. &#8216;Maar ik ga pas als kolonel Hussein me dat vraagt. Ik hoop niet dat dat gebeurt, want de terroristen vallen ons straks als eerste aan.&#8217;
Met dank aan het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten (www.fondsbjp.nl)

En dan ontploft een truck

Geweld in Kirkuk

Reconstructie van een bomaanslag in Kirkuk

‘You never walk alone hier’

‘Het werd steeds normaler, jezelf opblazen’

Genoeg van het geweld

Op terroristenjacht in Gods zandbak