Fotodocument / Hoe burgers Irak veiliger maken
Een man in een grijze djellaba doemt op uit het donker bij de controlepost Shaooq. Hij stelt zich voor als commandant van een naburige post. We zitten op matten voor de lemen hut, soldaat Salah schenkt thee bij het licht van een olielamp. De late bezoeker bestudeert wantrouwig mijn perskaart en zegt dan voorzichtig dat hij niet voor zichzelf spreekt maar &#8216;namens alle Sahwa&#8217;s van Hawija&#8217;. &#8216;Gisteravond hebben de Amerikanen het vuur geopend op een controlepost hier vlakbij. Eén Sahwa-soldaat werd gedood, een andere raakte gewond. Het verhaal was dat die mannen een bom wilden plaatsen, maar dat is onzin. Wat moeten we doen? Als we onze posten verlaten, nemen de terroristen het hier over. Als we blijven, schieten de Amerikanen ons neer.&#8217;
De milities zijn slecht bewapend; in een hoek van de hut staan vijf afgeleefde AK-47s. Toch hebben ze het gebied veiliger gemaakt. &#8216;In 2006 was Hawija een betonjungle waar leger en terroristen om de macht vochten,&#8217; zegt Shaooq-commandant Jumha. &#8216;Als er maar het minste vermoeden bestond dat je voor de Amerikanen werkte, was je je leven niet zeker.&#8217;
Het licht floept aan &#8211; er is maar twee uur elektriciteit per dag. De luidruchtige ventilator begint weer te ratelen. Na een stilte zegt Jumha: &#8216;Het belangrijkste is dat onze families geen gevaar meer lopen.&#8217;
Een lemen hut op de weg
De controlepost van Shaooq ligt net buiten Hawija, de tweede stad van de provincie Tamim, ten noorden van Bagdad. Hawija telt honderdduizend inwoners en lijkt één groot, stoffig industrieterrein. Buiten de stad liggen uitgestrekte akkers met katoen of graan, telkens keurig afgeschermd door een rij zonnebloemen. Sinds december 2007 vind je hier op de doorgaande weg elke halve tot hele kilometer een provisorisch ingerichte controlepost, bemand door Sahwa-soldaten (Arabisch voor &#8216;zij die tot inkeer kwamen&#8217;). Meestal niet meer dan een tent of een lemen hut met een paar stenen op de weg om het verkeer af te remmen.
Hawija ligt in de soennitische driehoek tussen de steden Mosul, Kirkuk en Saddams geboorteplaats Tikrit. De soennitische Arabieren hergroepeerden zich hier na de Amerikaanse inval en sloegen terug. De chaos die zo ontstond, was een ideale vrijplaats voor buitenlandse terroristen. Rijke inwoners werden ontvoerd, wie banden had met de Amerikanen werd vermoord. Twaalf jongens uit Zurrarea, een dorp waar zo&#8217;n honderd gezinnen wonen, werden door Al-Qaida geëxecuteerd nadat ze zich hadden aangemeld voor het leger. Lokale politici werden afgeperst en in Hawija vermoordden de terroristen vijf gemeenteraadsleden.
&#8216;Het geweld begon met anti-Amerikaanse bermbommen,&#8217; vertelt Abu Saddam (70), een lange man met de ziekte van Parkinson. &#8216;Maar al snel werden onschuldige Iraakse burgers het doelwit. Toen realiseerde ik me dat het terroristen waren. Geen verzetsstrijders.&#8217; Abu Saddam was als voorzitter van de gemeenteraad betrokken bij de oprichting van de Sahwa-milities. Abu betekent &#8216;vader van&#8217; &#8211; hij noemde zijn eerste zoon naar Saddam die hij al bewonderde vóór hij aan de macht kwam. &#8216;Toen we hoorden dat ze Hawija deel van de islamitische staat wilden maken, wisten we dat de terroristen het op ons hadden gemunt.&#8217; Op 14 februari 2007 om drie uur &#8216;s middags werd de stad Hawija langs verschillende toegangswegen aangevallen. &#8216;We vochten terug en vermoordden twintig terroristen.&#8217;
In juni van dat jaar werd de eerste aanslag op het leven van Abu Saddam gepleegd. Schutters stonden hem op te wachten toen hij terugreed naar zijn dorp. Bij de laatste poging in december 2008 blies een zelfmoordenaar zich op in een restaurant. Abu Saddam overleefde de aanslag, maar meer dan vijftig mensen vonden de dood. &#8216;Toen zijn we met de Amerikanen gaan praten. Dat was moeilijk &#8211; mijn volk is tegen de Amerikaanse bezetter.&#8217; Maar toen er dagelijks mensen werden vermoord, ontvoerd en afgeperst, moesten ze wel. &#8216;We wilden hulp, van wie dan ook.&#8217;
Toen Hawija in een slagveld was veranderd, kregen de Amerikanen nog meer medestanders uit onverwachte hoek. De fundamentalistische mullah Majid ontvangt me in zijn huis buiten Abassi, vlak bij de Tigris. Vanaf zijn erf kijkt hij uit op een bergkam, daarachter ligt Tikrit. &#8216;De terroristen zijn misleid,&#8217; zegt hij. De mullah vertelt over zijn jeugdvriend Sameer Farrach, die bij het leger ging en werd gestationeerd in Bagdad. Sameer keerde terug met heel radicale ideeën. Het was, vond hij, de plicht van iedere moslim om ongelovigen te vermoorden. Majid twijfelde. &#8216;Ik heb het aan de wijzen in ons dorp voorgelegd. Ze hebben de geschriften erop nagelezen en concludeerden dat het niet goed is om onschuldigen te doden. Je mag alleen mensen vermoorden als je wordt aangevallen. Oog om oog. Ik probeerde Sameer daarvan te overtuigen, maar hij wilde niet luisteren. We kregen ruzie.&#8217; Mullah Majid koos ervoor samen te werken met de Amerikanen. &#8216;Ons geloof zegt dat als de vijand veel sterker is dan jezelf, dat je dan de wapens neer moet leggen en samen moet werken. Ons doel is om de veiligheid zo snel mogelijk te vergroten, zodat de Amerikanen overbodig worden.&#8217;
Niet meer opgeroepen
Twee jaar geleden kreeg Abu Saddam dankzij Amerikaanse steun toestemming van Bagdad om Sahwa-milities te vormen. Hij belde kolonel Hussein, een oude Ba&#8217;ath-officier, die contact opnam met mogelijke kandidaten. Na een aarzelend begin stroomden de mannen toe. De Amerikanen registreerden leeftijd, vingerafdrukken, deden irisscans en vroegen naar betrokkenheid met Al-Qaida. &#8216;Zo bouwden ze meteen een database op,&#8217; zegt Hussein. &#8216;Sommige militieleden hebben misschien nog familie of vrienden bij Qaida,&#8217; geeft hij toe. &#8216;Ik vertel ze niet alles. En als we ontdekken dat iemand banden met terroristen heeft, geven we hem aan.&#8217;
In december gingen de Sahwa-milities voor het eerst de straat op. &#8216;We namen zichtbaar stelling tegen het terrorisme. Dat was de gevaarlijkste tijd,&#8217; vertelt de kolonel, een grijzende veertiger met diepliggende ogen. &#8216;De verantwoordelijken durfden ons niet meer te groeten op straat. We bleven vijftig dagen op onze posten. We kregen er maar zo&#8217;n veertig dollar voor, maar daar ging het ons niet om. We wilden onze buurt weer veilig maken.&#8217;
Na de val van Saddam had de kolonel gedacht dat hij na een dag of tien wel weer aan de slag zou kunnen in het leger. Maar hij werd niet meer opgeroepen. Gedesillusioneerd begon hij een winkeltje in auto-onderdelen. Twee zonen van zijn broer werden vermoord en de kolonel nam een wapen mee naar zijn winkel. &#8216;Ik was bang. We wisten niet hoe groot de vijand was en hoeveel wapens ze hadden. Ik zag wel hoe de terroristen steeds meer voet aan de grond kregen.&#8217;
Inmiddels staat de kolonel aan het hoofd van 254 Sahwa-soldaten op dertien controleposten, waaronder de post bij zijn geboortedorp Shaooq. &#8216;We kenden al negentig procent van de terroristen,&#8217; vertelt hij. &#8216;En toen we de Sahwa-troepen oprichtten, werd nog eens heel duidelijk wie zich níét aanmeldde.&#8217;
Om aan Bagdads bezwaren tegen een nieuwe militie tegemoet te komen, mogen de Sahwa&#8217;s alleen dienen in hun eigen gebied. De Sahwa-milities verrichten geen aanhoudingen, maar bemannen controleposten en spelen informatie door aan leger en politie. Ze verdienen 240 dollar per maand. Geweer en kleding hebben ze zelf moeten aanschaffen.
In minder dan twee jaar tijd kregen de Sahwa&#8217;s voor elkaar wat de Amerikanen, het Iraakse leger en de politie niet gelukt was: ze herstelden de veiligheid. Tussen 2004 en 2009 werden er in de provincie Tameem, waarin Kirkuk en Hawija liggen, 498 mensen ontvoerd, 3459 aanvallen met mortiergranaten en raketten uitgevoerd en 977 politiemensen gedood; 2638 terroristen werden opgepakt. De laatste twee jaar nam het geweld af van 1169 incidenten in de eerste helft van 2007 (variërend van bermbommen tot vuurgevechten en granaataanvallen) tot 292 incidenten in de eerste helft van 2009.
Op dankbaarheid van hogerhand hoeven de mannen niet te rekenen. Sinds ze in april dit jaar zijn overgedragen aan de Iraakse regering, zijn de salarissen stelselmatig te laat uitbetaald. Bagdad wil de Sahwa-milities het liefst zo snel mogelijk ontmantelen. De vorming van etnische milities maakt de twee andere bevolkingsgroepen in het land &#8211; zowel de sjiieten in Bagdad en het zuiden als de Koerden in Kirkuk en het noorden &#8211; nerveus.
Een Amerikaanse kogel
Rizgar Ali Hamajan is voorzitter van de provinciale raad en een van de belangrijkste politici in de regio. &#8216;Die Sahwa&#8217;s waren een grote vergissing,&#8217; zegt Ali met een glas rode wijn in de hand in zijn villa langs de snelweg naar de Koerdische hoofdstad Arbil. &#8216;Ze hadden bánen moeten creëren voor die mannen. Voor de veiligheid hebben we het Iraakse leger.&#8217; De Sahwa-milities zijn ook ongrondwettelijk, zegt Ali: &#8216;In de wet wordt melding gemaakt van één leger: het Iraakse leger.&#8217; Het belang van de Koerden is duidelijk: ze willen het olierijke Kirkuk bij hun autonome regio trekken &#8211; maar dan wel losgeweekt van de rest van de overwegend soennitische provincie. Dat het voor soennitische politici vanwege hun band met het regime van Saddam Hussein lang onmogelijk was om deel te nemen aan het politieke proces, kwam de Koerden dus niet slecht uit.
De Amerikanen proberen de Iraakse regering nog steeds warm te krijgen voor hun creatie. Maar soms blijkt dat ook zijzelf de Sahwa-troepen niet vertrouwen. Zoals gisternacht, toen de Sahwa-militieman werd gedood. De Amerikanen voerden samen met het Iraakse leger een missie uit ten oosten van Hawija. Ze waren te voet en kwamen daardoor niet langs de Sahwa-posten, die alleen aan doorgaande wegen liggen. Bij de post van het dorp Minisla &#8211; een donkerbruine canvas tent tussen een sloot en de doorgaande weg &#8211; lagen drie mannen buiten te slapen. De vierde, Mahmoed Allow, moest naar de wc. Hij pakte een fles water en hurkte neer in de berm. Over wat er toen gebeurde, lopen de verhalen uiteen. Volgens Allow schoot een sluipschutter hem met een geluiddemper neer. Volgens de Amerikanen begon Allow te schieten. Hoe dan ook: Allow werd in de rug geraakt en viel. Zijn drie kameraden schrokken wakker. Eén pakte zijn geweer, stelde zich verdekt op achter het wachthuisje en begon terug te vuren. Een Amerikaanse kogel raakte hem in zijn hoofd &#8211; hij overleed ter plaatse. De twee andere militieleden vluchtten de rivier over naar hun dorp.
In een officiële reactie stelden de Amerikanen later: &#8216;De patrouille observeerde twee individuen die met een schep aan het graven waren op de weg rond half twaalf. Eén van de twee zag het Iraakse leger en de Amerikaanse soldaten en schoot met zijn AK-47 op hen.&#8217; De mannen waren volgens hen bezig met het plaatsen van een bermbom. Vreemd is dat de Amerikanen eerst spreken van twee individuen met een schep, later nog van één en dat die schep nooit gevonden is. Majoor Liffering van de Amerikaanse divisie in Kirkuk blijft, als we hem daarmee confronteren, bij de officiële lezing. Tot we de situatie stapsgewijs met hem doornemen. Dan verandert het in: &#8216;Als je op ons schiet, kun je verwachten dat we terugschieten.&#8217; Om pas na lang aandringen toe te geven: &#8216;Ik geloof niet dat er bermbommateriaal gevonden is.&#8217;
In het verzet geïnfiltreerd
Mahmoed Allow heeft de aanslag overleefd. We zoeken hem op in het naar pis ruikende ziekenhuis van Kirkuk. Allow, een veertiger, ligt met zes anderen op een kamer. Vanwege de schotwond in zijn rug kan hij alleen op zijn zij liggen. Zijn broer ligt naast hem op de grond en kijkt het bezoek argwanend aan. Het vreemde is: er is nog geen Amerikaan langs geweest &#8211; terwijl Allow volgens de Amerikanen toch een terrorist is.
De Amerikanen maken geen onderscheid tussen terrorisme en verzet: allemaal oud-Saddam-getrouwen die met geweld weer aan de macht willen komen. Het valt niet mee om dat verzet zelf te spreken te krijgen. Ze zijn bang voor de goed toegeruste Amerikanen en wantrouwen elke buitenlander. Uiteindelijk wil de vijfenveertigjarige postcommandant Muhsen Abadi zijn verhaal doen. Abadi, een donkere man met een langwerpig gezicht, was dagarbeider voor hij zich bij het verzet aansloot. &#8216;Ik zag hoe de Amerikanen onze infrastructuur en onze musea vernietigden.&#8217; Abadi gebruikte zijn ervaring uit de Irak-Iran-oorlog voor het doen van metingen voor mortiergranaataanvallen. Hij gaf ook informatie door over Amerikaanse konvooien. &#8216;In het begin steunde zeker de helft van de bevolking het verzet met geld of als informant.&#8217;
Een jaar later zag Abadi hoe een verzetsstrijder op een drukke markt in Hawija een granaat naar een Amerikaans konvooi wierp. &#8216;Ik zag de dader wegrennen. De Amerikanen schoten terug en troffen natuurlijk vooral onschuldige burgers. Toen realiseerde ik me dat er buitenlandse organisaties in het verzet geïnfiltreerd waren, die onze eigen mensen vermoordden.&#8217; Tegenwoordig is hij commandant van een Sahwa-controlepost. &#8216;Ik wil nog steeds dat de bezetter vertrekt, maar dat lukt niet met geweld.&#8217; Hij glimlacht. &#8216;Velen van ons hebben zelf in het verzet gezeten, we weten hoe ze denken. Dat is het geheim van ons succes.&#8217;
Een roedel wilde honden luidt jankend de nacht in bij de controlepost van Shaooq. Na half elf &#8216;s avonds rijden er hier kennelijk geen auto&#8217;s meer. Pas later begrijp ik waarom: om het buitenlandse bezoek te beschermen, heeft postcommandant Jumha een list bedacht. Hij heeft het nieuws verspreid dat de fotograaf en ikzelf Amerikanen zijn en dat er nog veel meer achter de heuvel zitten. We wikkelen ons in muskietennetten en proberen de slaap te vatten. De terroristen laten zich vannacht niet zien. Bij het krieken van de dag staan de mannen weer op. Salah veegt de vloer van de hut aan, de matrassen gaan terug naar binnen. Het is zes uur, en nu al 26° C. Het wachten is weer begonnen.
&#8216;We hebben hem zonder hoofd begraven&#8217;
Salah Enamle (1991) verliet op zijn vijftiende zonder diploma de lagere school. &#8216;Ik vocht met een jongen uit het dorp. De leraar zag het en sloeg me met een stok. De eerste twee keer liet ik het gebeuren, maar bij de derde keer stapte ik opzij en sloeg terug. Toen ben ik weggerend.&#8217;
Zijn vader en oudste broer werkten in het leger en waren gestationeerd in het district Tikrit. Op 10 juni 2006, een paar maanden nadat hij van school was geschopt, ging zijn vader met verlof. In het nabijgelegen district Abassi bood een auto met drie militairen hem een lift aan. Hij moet ze gekend hebben en stapte in. &#8216;Toen mijn broer belde of onze vader veilig was thuisgekomen, wisten we dat het mis zat.&#8217; De politie heeft twee dagen naar hem gezocht. Ze vonden zijn onthoofde lichaam in de rivier. &#8216;We hebben het zonder hoofd begraven. We hoorden later dat zijn hoofd aan een brug was opgehangen om anderen schrik aan te jagen. Ik mis mijn vader &#8211; het is als een vuur dat in me blijft branden. Ik was de jongste en ik was altijd bij hem.&#8217;
Salah heeft vijf broers en drie zussen. Zijn oudste broer werkt in het leger, een andere broer is dagarbeider. Salah dacht dat hij als Sahwa een goed inkomen zou krijgen. &#8216;Ik heb meteen een geweer gekocht, stak me in de schulden. Maar het salaris viel tegen.&#8217; Het gaat hem ook niet om het salaris, zegt Salah. &#8216;Als Bagdad stopt met betalen verlaat ik deze controlepost als laatste. Ik ben hier om wraak te nemen op de moordenaars van mijn vader. We weten wie het zijn, ook al hebben we geen bewijs. Of er Qaida-leden in de Sahwa te vinden zijn? Ik vertrouw alleen mijn eigen groep.&#8217;
&#8216;Als ik mijn salaris ontvang, ga ik eerst mijn schulden aflossen&#8217;
&#8216;We hebben de laatste twee maanden geen salaris gehad, maar iedereen is gebleven,&#8217; zegt de Turkmeense postcommandant Jumha Azzadin Kadr (1972) trots. &#8216;De moraal is hoog. Ik ben hier in de eerste plaats voor de veiligheid van deze regio en in de tweede plaats voor kolonel Hussein. Ik geef mijn leven voor hem als het nodig is.&#8217;
Jumha is om de andere dag op zijn post. De andere dagen werkt hij op het land; zijn familie verbouwt katoen. Nu ze twee maanden niet betaald hebben gekregen, moet hij zijn inkopen op de pof doen. &#8216;Ik heb een grote familie, we zijn met z&#8217;n vierentwintigen thuis; mijn vrouw en onze zeven kinderen, mijn moeder en drie broers met hun gezinnen. Zodra ik mijn salaris krijg, betaal ik de winkeliers terug.&#8217; Het is verleidelijk om met zulke schulden voor Al-Qaida te werken, geeft hij toe. &#8216;Maar ik vertrouw mijn mannen. Ik vraag God om ons bij te staan. Niemand verkoopt zijn geweten &#8211; we hebben allemaal neven en broers verloren aan de terroristen.&#8217;
Jumha heeft geprobeerd om in het leger te komen. &#8216;Maar je moet connecties hebben en vooral geld. Ten tijde van Saddam &#8211; ik heb vier jaar gediend &#8211; betaalden we ervoor om uit het leger te worden vrijgelaten. Nu betalen we om erin te komen.&#8217; Als de milities worden ontmanteld, pakt hij zijn oude beroep van metselaar weer op. &#8216;Maar ik ga pas als kolonel Hussein me dat vraagt. Ik hoop niet dat dat gebeurt, want de terroristen vallen ons straks als eerste aan.&#8217;
Met dank aan het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten (www.fondsbjp.nl)

Gerelateerd