Fotodocument / De terroristenjager van Kirkuk / Belaagd Kirkuk

Twee uur ‘s nachts. Negen pick-uptrucks scheuren met gierende banden door de verlaten straten van Kirkuk. In de koplampen van de eerste auto doemen de contouren op van een man met een kalasjnikov. Gelukkig, het is een politieman. Links schiet het Snobar-hotel voorbij, rechts de betonnen omheining van het gemeentehuis. De chauffeurs wedijveren om voorop te rijden. In hun laadbakken zitten mannen in legergroen, roodwit geblokte sjaals om hun hoofd, AK-47 in de hand. Het zijn de mannen van Sarhad Kadr. Twee tot drie nachten in de week jaagt de politiebrigadier met zijn manschappen op terroristen in de onherbergzame dorpen rondom Kirkuk.

Kirkuk, zo’n 250 kilometer ten noorden van Bagdad, ligt midden in Gods zandbak. De stad van grijze bakstenen, met zwerfafval omzoomde zandwegen, golfplaten afdakjes en dikke bundels laaghangende elektriciteitsdraden ligt temidden van eindeloze heuvels. Je zou het niet zeggen, maar om en onder de stad ligt dertien procent van de oliereserves van Irak.

De stad telt ongeveer een miljoen inwoners. Arabieren, Koerden, Turkmenen en een kleine christelijke minderheid leven er vreedzaam samen, maar de olie houdt Kirkuk in haar greep. Saddam Hoessein bracht tienduizenden Arabieren uit het zuiden van het land naar Kirkuk om meer grip op de olie te krijgen. Ze namen de huizen in van verjaagde Koerden en Turkmenen. Inmiddels is een omgekeerde stroom op gang gekomen – alleen al in 2008 verlieten ruim elfduizend Arabieren de stad. De Koerden, die de stad in 2003 veroverden, zij aan zij met de Amerikanen, vormen nu de meerderheid. Ze willen Kirkuk bij hun autonome Koerdistan trekken en met de olie-inkomsten Koerdistans gedroomde zelfstandigheid realiseren.

Het geweld nam na 2003 snel toe. Kirkuk is betwist gebied en daarom uitgesloten van de landelijke verkiezingen eind januari. Maar onderling kunnen de Kirkuki’s nog steeds prima met elkaar overweg. Op de markt staat de Koerdische groenteman als altijd naast zijn Turkmeense collega, Koerden en Turkmenen trouwen onderling, wonen bij elkaar in de straat.

Militaire escorte

Om drie uur ‘s middags cirkelen laag boven het centrum van Kirkuk twee Apache-helikopters. Iraakse politieagenten zetten een smalle winkelstraat af en vier lichtbruine pantservoertuigen komen aanrijden. Ze laten hun achterklep zakken en stevige Amerikanen gehuld in vuistdikke kogelvrije vesten, zonnebrillen op, pistolen met klittenband aan hun dij, rennen de straat in en scannen de omgeving terwijl ze hun geweer tegen de borst houden. De kust is veilig.

Howard Keegan, een gezette Texaan met rossige sik en duivelse wenkbrauwen, stapt uit. Keegan is de Amerikaanse teamleider van het Kirkuk Provincial Reconstruction Team en op missie om alle partijen in Kirkuk rond de tafel te krijgen. Hij gaat alle winkels langs om de mening van de gewone man te horen. Ook al staat zijn nerveuze militaire escorte echt contact in de weg en ook al moet men de gewone man vaak van straat plukken en met een duwtje voor Keegan en zijn tolk brengen. Keegan stapt een elektriciteitszaak in waar twee oudere Turkmeense heren op klapstoeltjes naast de toonbank zitten. ‘Welke problemen hebben jullie met jullie buren?’ vraagt Keegan. De mannen kijken elkaar aan. ‘Wij hebben geen problemen met elkaar,’ zegt de eigenaar. Keegan: ‘Waarom hebben jullie politici die dan wel?’

De Amerikanen zijn er om de harten van de mensen te veroveren. Kirkuk is, zegt Keegan, de enige Iraakse stad van deze omvang waar de politie het zonder het leger afkan en de Amerikanen slechts een bijrol spelen. In de eerste helft van 2008 registreerde de Kirkukse politie 169 boobytraps, een jaar eerder lag dat aantal zelfs drie keer zo hoog (zie kader). Het korps verloor in de afgelopen jaren ruim vierhonderd agenten. De jacht op terroristen is vooral een Iraakse aangelegenheid. Of eigenlijk die van één man: de Koerdische politiebrigadier Sarhad Kadr. Al sinds 2004 valt Kadr met zijn manschappen afgelegen dorpen in regio’s als Haweja, Daquq of Hemrin in op zoek naar terroristen. En met succes: in de eerste helft van 2008 alleen pakte Kadr naar schatting zo’n tweehonderdzestig gezochte verdachten op. Elke nacht is het raak.

Vrijheidsstrijder

Drie uur ‘s nachts. Op het politiebureau van Daquq, even buiten de stad, komen twintig officieren bijeen in de kamer van de politiechef. Ze krijgen glaasjes gesuikerde thee. Sarhad Kadr (46), in legergroen jack, heeft plaatsgenomen achter het donkerhouten bureau – elk bureau maakt hij ogenblikkelijk tot het zijne. Kadr heeft de leiding over dertien politiebureaus buiten de stad met in totaal zo’n achtentwintighonderd agenten. Waar of wanneer de volgende inval zal zijn, blijft tot op het laatste moment geheim, maar elk korps stuurt een afvaardiging naar het ontmoetingspunt van die nacht. Dit keer zwelt Kadrs troepenmacht aan tot vierhonderd politieagenten. Ze gaan gekleed in allerlei legeruniformen; groen, blauw, grijs, bruin. Sommigen halen hun mobieltjes tevoorschijn om een foto te maken van de brigadier.

‘Begerbe,’ begroet Kadr zijn manschappen in het Koerdisch. ‘Vannacht gaan we naar Hemrin, op verzoek van het Iraakse leger.’ Maar eerst zullen ze een gezochte terrorist arresteren. Een kleurenfoto van de hoofdverdachte gaat rond: een man van halverwege de dertig met roodbruin haar. Kadr deelt twee lijsten uit. De eerste, afkomstig van de rechtbank in Kirkuk, bevat zo’n driehonderd namen van terroristen. Het zijn veroordeelde verdachten die bij de behandeling van hun zaak verstek hebben laten gaan. De tweede lijst, met verdachten van kleine vergrijpen zoals diefstal, is ongeveer even lang. Elke week krijgt Kadr een nieuwe lijst met namen door. Pas als hij toestemming heeft van de rechtbank, van de hoogste politieman ter plaatse – brigadier-generaal Taher Baker – en van de Amerikanen, plant hij een inval. De tv zoemt geluidloos op de achtergrond. Op de salontafel staat een grote schaal met fruit en een set fruitmesjes. Kadr schilt een sinaasappel.

Dit is zijn leven. Van zaterdag tot donderdag woont de brigadier in de vervallen politiekazerne achter het hoofdbureau van politie. Op donderdagmiddag gaat hij naar zijn vrouw en vier kinderen in Suleymania, Koerdistan, anderhalf uur rijden verderop. Zijn oudste is dertien, de jongste drie. Hij vertrekt op zaterdagochtend voordat ze wakker worden, ‘zodat ik hun verdrietige gezichten niet hoef te zien’.

‘Jallah,’ zegt Kadr, Arabisch voor ‘we gaan’. In colonne rijden de Ford Super Duty pick-uptrucks de nacht in. Na een uur verlaten de eenenveertig voertuigen de snelweg. De tocht gaat verder over een haast onzichtbaar pad, geharde zandheuvels strekken zich uit tot aan de horizon. De brigadier zit met een walkietalkie in de hand naast zijn chauffeur in een witte Jeep zonder kentekens. De verdachte, vertelt hij, heeft vorige week geprobeerd een politieofficier te vermoorden en doodde eerder al een peshmerga (Koerdische vrijheidsstrijder). De afgelopen twee maanden zijn vier verdachten bij vuurgevechten om het leven gekomen. Aan politiezijde neemt het aantal slachtoffers de laatste jaren af. ‘In het begin viel ik het dorp aan één kant binnen. Dan hergroepeerden de terroristen zich aan de andere kant en begonnen ons aan te vallen,’ vertelt hij. ‘Nu weet ik dat je het hele dorp in één keer moet bezetten.’

Het konvooi van Kadr komt tot stilstand bij een lemen afdakje met daaronder een Toyota pick-uptruck. Rechts ligt een erf met twee hoge lemen hutten. Een man gekleed in een djellaba sloft slaperig de binnenplaats op. De politieagenten stormen op hem af. Ze halen uit met de kolf van hun kalasjnikov. En nog een keer. Dan slaan ze hem in de boeien en zetten hem achterop een van de trucks. Nog geen tien minuten later geeft Kadr het signaal om verder te gaan.

Nooit meer tweederangs burger

Voor Sabah Kakarash (42) en zijn zoontjes Mohammed (9) en Ahmed (7) is de brigadier een held. ‘Kadr waagt zijn leven om terroristen op te pakken en Kirkuk veiliger te maken,’ zegt de Koerdische Kakarash. Hij is geboren en getogen in Kirkuk, maar moest tijdens het bewind van Saddam en zijn Baath-partij vluchten. Toen Kadr samen met de Amerikanen Kirkuk bevrijdde, gaven Kakarash en zijn vrouw hun banen en hun huis in Koerdistan op en keerden terug naar Kirkuk. Hij gaat nooit meer weg uit Kirkuk, zegt Kakarash, ook al ontplofte er onlangs nog een autobom in de straat pal achter de zijne, ook al kwamen er op 11 december nog drieënvijftig burgers om het leven toen een bom afging in een restaurant waar gezinnen het islamitische offerfeest vierden. ‘Als de Duitsers jouw stad nog steeds zouden bezetten, dan ging je toch ook niet weg?’ En als hij moest kiezen tussen vrede of Kirkuk? Hij komt er niet uit. ‘Vrede is belangrijk. Kirkuk is belangrijk. Maar vrede is er alleen als Kirkuk deel uitmaakt van Koerdistan. Ik wil nooit meer een tweederangs burger worden. Ik zal de mensen die ons vroeger in elkaar sloegen, nooit vertrouwen.’

‘Een held? Ben je een held als je met driehonderd politiemannen een dorp binnenrijdt om een stel pubers op te pakken?’ briest de vijfenveertigjarige soennitische arts Maqsood Al Jumaily. Nee, in de mintgroene gastenwoonkamer van Kameesh Al-Obeidy is brigadier Kadr bepaald geen held. Vier soennitische Arabieren zijn hier in het geheim bijeen gekomen om hun kant van het verhaal te doen. In het geheim ja. Kameesh Al-Obeidy zegt: ‘Geen van ons kan aan onze familie of vrienden vertellen dat we met je hebben gesproken.’ Ze schudden hun hoofd. ‘Ze zullen denken dat je een spion bent en dat wij heulen met de vijand.’

‘We zijn altijd de klos,’ verzucht zijn vriend Al Jumaily. Beiden waren officier in het leger van Saddam. Al Jumaily, een man met een dikke buik die zich voortbeweegt als een zestiger, voerde als arts de leiding over een legerziekenhuis. Een paar jaar voor de Amerikaanse invasie probeerde hij het land uit te vluchten, maar hij werd gepakt en belandde in de gevangenis. ‘Saddam was een dictator,’ zegt hij. ‘Maar ik had hem niet willen inruilen voor een bezetter.’

Veel soennitische Arabieren verloren in 2003 hun baan. De Koerden namen de macht en hun posities over, in een stad waar de werkloosheid toch al hoog is. ‘Mijn baas kan niet eens lezen en schrijven. En ik ben naar de politieacademie geweest,’ foetert een politieagent die anoniem wil blijven.

Een deel van de ontslagen ex-Saddam-aanhangers hergroepeerde zich in het verzet en in de ontstane chaos grepen ook allerlei terroristische groeperingen hun kans. ‘De terroristen vermoorden iedereen, zelfs vrouwen en kinderen. Ze zijn nog erger dan de Amerikanen,’ zegt de arts. Hij giet zijn hete thee op het schoteltje en weer terug om hem te laten afkoelen en stelt dan een vraag: ‘De Amerikanen zijn hier vanwege de veiligheid. Voor de Koerden zijn de Amerikanen de enige bondgenoot. Dus wie is het meest gebaat bij voortzetting van het geweld?’

De oorzaak van het conflict is niet te vinden in grondstoffen, religie of etniciteit, het begint bij een opgebouwde wrok. De Koerden voelden zich miskend door Saddam en daarmee door alle Soennitische Arabieren. De Arabieren voelen zich gegriefd omdat zij, nu de Koerden het voor het zeggen hebben, buitenspel zijn gezet.

Verschillende partijen hebben belang bij dat conflict. De Koerden willen Kirkuk inlijven bij hun onafhankelijke regio en daarmee de grondstoffen bemachtigen om hun lang gedroomde onafhankelijke staat te realiseren. De Arabieren willen bij Irak blijven en het weer voor het zeggen krijgen. Aansluiting bij Koerdistan is wat hen betreft uitgesloten, want Koerden voelen zich niet Irakees. En buurlanden Turkije, Syrië en Iran zullen vanwege hun eigen Koerdische minderheden nooit een onafhankelijk Koerdistan toestaan. De Amerikanen willen vooral hun greep niet verliezen op deze strategische regio met gevaarlijke buur Iran en zijn belangrijke oliereserves.

Diepvriezer

Vijf voor halfzes ‘s ochtends. Een zandstorm – of is het mist? – belemmert het zicht, maar bij het eerste ochtendlicht bereikt de stoet het dorp Hemrin. De pick-uptrucks omsingelen het dorp. Via de megafoon krijgen alle mannen vanaf vijftien jaar de instructie zich met hun identiteitskaart bij de dorpsput te melden. Kadr geeft opdracht de huizen te doorzoeken.

Het voorportaal van een hoge lemen hut leidt – zoals bij alle huizen in dit dorp – naar één grote ruimte. Dekens en slaapmatjes liggen nog op de vloer, een eenzaam peertje verlicht de warme kamer. Meer dan een linnenkast en een diepvriezer staat er niet. Beide worden grondig onderzocht. Onder een zandhelling vinden agenten een metalen doos met munitie. De vrouwen maken in de lemen ovens buiten op hun erf het vuur aan. Mannen lopen op modderige slippers voorbij. Bij de dorpsput moeten ze hun handen achter hun hoofd doen en worden ze gefouilleerd.

De brigadier staat in het vroege ochtendgloren bij de waterput, zijn geweer hangt losjes om zijn schouder en hij maakt grapjes met zijn mannen. Het is alsof zijn honden elk moment kunnen terugkomen om de vossenjacht te vervolgen. De sfeer is gemoedelijk, maar in de afgelopen jaren zijn er talloze pogingen gedaan om hem uit de weg te ruimen. In november 2006 circuleerde er zelfs een persbericht dat hij zou zijn vermoord. De nacht ervoor was hij in een nederlaag terechtgekomen, twee boobytraps ontploften en drie van zijn mannen stierven. Een jaar eerder verloor hij zijn broer, eerste luitenant Ahmed Kadr, toen vijf gewapende mannen in het centrum van Kirkuk zijn auto onder vuur namen. En in 2007 leende Kadr zijn auto uit aan twee vrienden. De auto werd doorzeefd, zijn beide vrienden kwamen om. ‘Ik ben niet bang,’ zegt Kadr, ‘ik ben peshmerga geweest, ik ken oorlog.’

Net zestien was hij toen hij zich aansloot bij het Koerdische verzet. Op een vergeelde foto uit die tijd staat een magere jongen in een peshmerga-overal. ‘De vrouwen in de dorpen waar we kwamen, vroegen me hoe mijn moeder me ooit had kunnen laten gaan.’ Op een dag kidnapte zijn groep zes Bulgaren bij een cementfabriek om als krijgsgevangenen uit te kunnen wisselen. Zo wisten ze honderden gevangen genomen peshmerga’s te bevrijden. Maar hij verloor ook veel vrienden in de strijd. Een vriend droeg mortiergranaten bij zich toen ze werden beschoten. Een vonk kwam op zijn rug en de munitie vatte vlam. Hoe Kadr ook probeerde, hij kreeg het vuur niet uit.

Koerdische milities

Langs de straat in Kirkuk staat een pick-uptruck. In de laadbak zit een politieagent achter een mitrailleur. Korpschef Jamal Taher Baker is op patrouille. Hij legt uit: ‘De beste verdediging is de aanval.’ Zijn witte, gepantserde voertuig rijdt door het centrum, langs de ruïnes van de vijfduizend jaar oude citadel aan de droge Khasa-rivier en een drukke markt – maar alleen over de verharde hoofdwegen, waar iedere tweehonderd meter een agent patrouilleert.

Eerder dit jaar werd Kirkuk als hot zone bestempeld en kreeg er vijfduizend extra agenten bij. Sindsdien is de stad onder controle en om dat te bewijzen, stapt Taher Baker midden op de drukke rondweg uit de wagen. Al het verkeer dat achter zijn patrouille rijdt, drie rijen dik, wordt ogenblikkelijk tot stilstand gebracht. Toen Taher Baker hier een jaar geleden kwam, durfde de politie niet eens op patrouille te gaan. Vandaag neemt hij zelfs voor het eerst een journalist mee. ‘Een week geleden zijn twee zonen van een politieofficier ontvoerd. De daders werden aangehouden bij een checkpoint buiten Daquq. De ene dader is meteen doodgeschoten, de ander werd twee dagen later neergeschoten.’

Of de rust blijft, is echter de vraag. Een van de voornaamste redenen voor de toegenomen veiligheid in Irak is de ommezwaai die juist de soennitische Arabieren maakten. Ze keerden zich tegen hun vroegere bondgenoot Al-Qaida en hergroepeerden zich in burgerwachten, de Sahwa’s, om gebieden te beschermen waar politie en leger niet meer durfden te komen. De Amerikanen gaven de Sahwa-milities een salaris, maar moesten bezuinigen. Sinds 1 oktober vallen ze onder de verantwoordelijkheid van Bagdad, die hen nu wil ontmantelen. Van de elfduizend Sahwa’s in de regio van Kirkuk zullen er 2200 in het Iraakse leger en de politie worden opgenomen – want in aanmerking komen volgens richtlijnen uit Bagdad alleen mannen onder de dertig die kunnen lezen en schrijven en die niet op de lijst met gezochte terroristen staan.

Achtentachtighonderd kansarme mannen, woonachtig in gebieden waar Al-Qaida zich schuilhoudt, verliezen de komende maanden dus hun inkomen. Taher Baker blijft optimistisch: ‘We hebben het gebied schoongeveegd. Ik denk niet dat ze terug zullen komen.’ Om daar diplomatiek aan toe te voegen: ‘De overheid moet een baan voor deze mannen vinden. Ik denk dat dat heel moeilijk wordt.’

Die banen zouden gecreëerd moeten worden in Bagdad, maar aanvragen voor bijvoorbeeld meer verkeerspolitie werden tot nu toe geweigerd. Bagdad beslist ook over de hoogte van de salarissen en agenten verdienen momenteel zo’n vijfhonderd dollar in de maand – dat is nog niet genoeg om een huis van te huren. De inwoners van Kirkuk zijn Bagdad al lang zat. Zo’n tweehonderdduizend Kirkuki’s – voornamelijk Koerden – demonstreerden op 27 juli vorig jaar tegen de regering toen midden in de menigte een bom afging. De ontploffing vond plaats vlak voor het Snobar-hotel aan een rotonde schuin tegenover het streng bewaakte gemeentehuis. Ze kostte aan tenminste dertig mensen het leven.

De bom zou zijn geplaatst door de radicale Turkmeense partij Het Turkmeens Front dat, zoals men aanneemt in Kirkuk, wordt gefinancierd door Turkije. Ook het Turkmeense gemeenteraadslid Irfan Karkukly liep mee in de optocht. ‘De bom was bedoeld om een burgeroorlog te ontketenen,’ zegt hij gedecideerd. ‘Maar de demonstranten doorzagen de bedoeling. De terreur eindigde daar.’

Karkukly’s Iraqi Turkman People Party vormt samen met de Koerdische en Arabische partijen de broerderschapslijst, die een absolute meerderheid bemachtigden bij de laatste gemeenteraadsverkiezingen. ‘Kirkuk is Irak in het klein. Terroristen komen hierheen omdat ze denken gemakkelijk het evenwicht te kunnen verstoren,’ zegt hij. ‘Ik roep Turkije en de buurlanden van Irak op om ons met rust te laten. Help ons bouwen aan stabiliteit.’

Voor de Koerden die meeliepen in de demonstratie is aansluiting bij het rustige, autonome Koerdistan de enige oplossing voor een vreedzaam Kirkuk. Maar vanwege de vele tegenstand poneerde Joost Hiltermann, een Nederlander die namens de International Crisis Group de Verenigde Naties adviseert over de betwiste gebieden van Irak, half oktober een alternatief: de grand bargain. Geef Kirkuk de komende tien jaar een internationale status. En geef Koerdistan onder de federale wetten van Bagdad het recht om in hun eigen gebied olie op te pompen. Maar waarom zouden de Koerden hun greep op de stad opgeven?

Handgeschreven briefje

Halftien ‘s ochtends. Vier mannen worden in de boeien geslagen en op de pick-uptruck gehesen. Allemaal ogen ze als kansarme, werkloze jongens en allemaal wonen ze in lemen hutten op het platteland. ‘Ze proberen er arm en hopeloos uit te zien,’ verweert Kadr zich. Dan zegt hij: ‘De terroristen maken gebruik van de armen. Ze worden gesteund door grotere organisaties uit de landen om ons heen – Iran, Turkije, Syrië – en door aanhangers van het vorige regime. Mensen worden ingehuurd om boobytraps te plaatsen.’ Het is ingewikkeld om een oplossing te vinden voor de problemen van Kirkuk, peinst Kadr. ‘Maar soms zie ik een gezicht in een groep, een gezicht dat iets onmenselijks uitstraalt. Dan weet ik: dit is een grote. Vaak blijkt dan na verder onderzoek dat we inderdaad een van de meest gezochte terroristen te pakken hebben.’

Het konvooi rijdt voor nader onderzoek terug naar het erf van de roodharige terrorist die eerder die nacht werd gearresteerd. Ze vinden veertien valse kentekenbewijzen – later zal blijken dat die gebruikt zijn bij het plegen van terroristische aanslagen – en een bus voor het maken van een boobytrap. In een van de lemen huizen vinden agenten een handgeschreven briefje dat oproept om de dood van de oude dictator te wreken. De vermoedelijke schrijver ervan, een dertiger in een zwarte overgooier, krijgt van vier kanten tegelijk vragen op hem afgevuurd terwijl zijn handen worden vastgebonden. Kadr geeft hem een klap op zijn oor. Opgewonden praten ze over en weer. Een paar minuten later beveelt Kadr zijn handboeien af te doen. Hand in hand loopt Kadr met hem weg. De verdachte is weer vrij.

De strijd tegen terrorisme in cijfers

In de eerste helft van 2008 registreerde de Kirkukse politie 169 boobytraps, 96 schietincidenten en veertig ontvoeringen. Maar de politie is aan de winnende hand. In de eerste helft van 2007 telde ze nog 458 boobytraps, 179 schietincidenten en 78 ontvoeringen. In 2006 durfde de politie nog amper buiten te komen en deed ze slechts 51 invallen over het hele jaar. Dat aantal is gegroeid tot 103 invallen over alleen de eerste helft van 2008. Zo’n negentig procent is volgens de statisticus van de politie toe te schrijven aan Kadr. Bij de invallen werden 292 gezochte verdachten en 277 andere verdachten opgepakt. Het politiekorps verloor bij de strijd tegen het terrorisme tot op heden ruim vierhonderd agenten. Arabieren zijn relatief vaak mikpunt. Onder de 66 geweldsslachtoffers in de eerste helft van 2008 waren 33 Arabieren en 25 Koerden, terwijl de Arabieren de op twee na grootste minderheid vormen, na de Koerden en Turkmenen.