Wat is er nog liberaal aan de VVD?

Columns van de week

Amber Wiznitzer en Chard van den Berg

Essay

<div class="info-box">
<p><iframe src="https://w.soundcloud.com/player/?url=https%3A//api.soundcloud.com/tracks/1072528162%3Fsecret_token%3Ds-jcEiRs0LEGE&amp;color=%23ff5500&amp;auto_play=false&amp;hide_related=false&amp;show_comments=true&amp;show_user=true&amp;show_reposts=false&amp;show_teaser=true" width="100%" height="100" frameborder="no" scrolling="no"><span data-mce-type="bookmark" style="display: inline-block; width: 0px; overflow: hidden; line-height: 0;" class="mce_SELRES_start">﻿</span></iframe><br />
<em>Dit essay is ook te beluisteren.</em></p>
</div>
<p>Een uur geleden kreeg ik mijn laatste vaccinatie. Ik liep vanuit de praktijk van mijn huisarts regelrecht de zomer in, de terrassen zaten weer vol, een kind liet een ijsje vallen en jammerde, een bestelscooter raasde langs. Heel even leek alles weer gewoon. Ik moest denken aan het gesprek dat ik begin 2020 had met de Amerikaanse professor <a href="https://www.vn.nl/priscilla-wald-ziekte/" target="_blank" rel="noopener">Priscilla Wald</a> over haar boek <em>Contagious: Cultures, Carriers, and the Outbreak Narrative</em> uit 2008.</p>
<p>Zij beschrijft hoe epidemieën sinds de oudheid een grote rol hebben gespeeld bij het ontstaan van speculaties en complottheorieën. ‘In tijden van crisis hebben mensen behoefte aan duidelijkheid te midden van alle chaos, angst en eenzaamheid. Ze zijn dan vatbaarder voor radicaliteit en alle vormen van ongelijkheid nemen toe, bijvoorbeeld op het gebied van gender, inkomen en afkomst,’ aldus Wald.</p>
<p>‘In tijden van crisis groeit het geloof dat nationale grenzen bescherming kunnen bieden tegen overdraagbare ziekten, tegen het vreemde gevaar. Infectieziektes maken ons minder tolerant en racistischer. Je gaat je eigen angsten projecteren op de ziekte en ziet die belichaamd in een andere groep.’</p>
<p>Nu, anderhalf jaar na dat gesprek, galmen de conclusies van haar boek als deterministische noodklokken door mijn hoofd. We zitten er middenin, alles komt uit en er was geen ontsnappen aan.</p>
<h5>Impact op het privédomein</h5>
<p>Terwijl de <em>summer of love</em> lonkt, maak ik de balans op. Geloof, woede, spiritualiteit en complotten kunnen vele politieke vormen aannemen, zo bleek het afgelopen jaar bij de coronaprotesten. In hun gezamenlijke afkeer van het moderne leven vonden antroposofen, rechts-extremisten, occulte feministen, antiracisten, spirituele milieuactivisten, bezorgde moeders, Forum voor Democratie-adepten, momfluencers, etnonationalisten en chakraknuffelaars elkaar in hun gezamenlijke anti-alles-queeste.</p>
<p><em>Radicalisering </em>noemde ik het in het begin gekscherend tegen mijn zusje toen we het hadden over mijn oude vriendin de anti-vaxxer en de vrienden van vroeger die op sociale media alleen nog praatten over vrijheid en elke week om acht uur voor de Albert Heijn op het Museumplein afspraken om zich een weg te demonstreren uit de dictatuur.</p>
<blockquote><p>Het welzijn van mijn kind en mijn moederschap werden bevraagd en de discussie werd onderdeel van een politieke strijd om de stem van de vrouw.</p></blockquote>
<p>Aanvankelijk vond ik het haast iets aandoenlijks hebben, de ogenschijnlijke ervaring van onvrijheid in een democratie waarin alternatieve meningen volop aanwezig kunnen zijn. Maar langzaam werden de berichten en de gesprekken grilliger, bozer, onbegrijpelijker. Tot het moment dat hun boosheid niet langer een privé-ervaring was, maar ook impact had op mijn privédomein. Omdat het welzijn van mijn kind en mijn moederschap werden bevraagd en de discussie onderdeel werd van een politieke strijd om de stem van de vrouw.</p>
<h5>Behoorlijk ongezellig</h5>
<p>Die archetypische indringer, vermomd als virus, dwong mij, ons allen, om thuis te blijven. De plek waar ik voorheen zo graag naartoe terug ging en waar ik me nu toe veroordeeld voelde. De isolatie, zowel op mondiaal, landelijk als persoonlijk niveau, zorgde in ons huis aanvankelijk voor adrenaline en gedomesticeerd plezier. Tijdens de tweede lockdown sloeg dat al snel om in onvrede, angst, onmacht en woede.</p>
<p>Niet alleen bij ons thuis was het deze winter behoorlijk ongezellig. We werden allemaal bepaald door maatregelen van buitenaf en teruggeworpen op onszelf en het privédomein. Daarin stond het nucleaire, traditionele gezin centraal. Het kreeg ook altijd voorrang in de versoepelingen van het beleid. Eén huishouden op het terras, in de winkel, in een auto. Het gezin als het ultieme voorbeeld van een overzichtelijk verbond zonder indringers.</p>
<h5>Bezorgde moeders</h5>
<p>Tijdens een crisis komen de diepere structurele maatschappelijke kwesties en ongelijkheden aan het licht. Zo laten verschillende studies zien dat de pandemie een sterk remmend effect heeft op de gendergelijkheid, mede doordat vrouwen meer onbetaald werk verrichten in het huishouden en de zorg voor de kinderen. In sommige conservatieve kringen werd de pandemie dan ook gezien als een kans om traditionele gezins- en genderverhoudingen te versterken.</p>
<blockquote><p>Ik had gehoopt dat het moederhart buiten de grenzen van het nucleaire gezin zou kijken, dat het solidair zou zijn met vrouwenrechten en gelijkheid.</p></blockquote>
<p>En ze kregen daarbij versterking uit onverwachte hoek. Van bezorgde moeders. Aanvankelijk vond ik deze protestbeweging behoorlijk interessant omdat moeders eerder een centrale rol hebben gespeeld in het bevragen en uitdagen van de heersende macht, bijvoorbeeld als het gaat om reproductieve rechten, kinderopvang of gelijke betaling.</p>
<p>Maar hoe meer ik las, hoe meer ik besefte dat deze groep het tegenovergestelde beoogde van een verbetering. Het was geen emancipatoire kans maar hoogverraad van binnenuit. Ik had gehoopt dat het moederhart buiten de grenzen van het nucleaire gezin zou kijken, dat het solidair zou zijn met vrouwenrechten en gelijkheid.</p>
<p>Ik trof een moederschap dat vooral onderdeel is van een politiek strijdtoneel; waarin mijn moederhart publiekelijk werd bevraagd en in twijfel getrokken. Er werd een bondgenootschap gesmeed waar ik geen onderdeel van wilde zijn. De Vrouwen voor Vrijheid vroegen me #waarligtjouwgrens en zeiden ‘ik bescherm het recht op de lichamelijke integriteit van mijn kind’. De Moederharten riepen mij op om de maatregelen van het RIVM langs mijn innerlijke kompas, mijn moederhart én mijn geweten te leggen ‘en daar waar zij strijdig zijn met jullie geweten deze niet te volgen’.</p>
<p>Dat heb ik gedaan en hoe hard ik ook zocht in mijn bezorgde moederhart, het idee van a<em>lleen samen krijgen we corona onder controle </em>won het telkens weer van mijn eigen angsten.</p>
<p>Beide groepen spraken me aan op mijn ultieme kwetsbaarheid: het welzijn van mijn kind. Als ik dat welzijn wilde waarborgen, dan kon dat door op een partij te stemmen die de coronamaatregelen zou opheffen. Dit leek mij eerder een doemscenario dan een kans, dus toen Thierry Baudet vlak voor de verkiezingen beloofde dat ‘deze verkiezingen zullen worden gewonnen door de moeders. Moeders die hun kinderen beschermen tegen wattenstaafjes elke ochtend in de neus. Tegen anderhalve meter en gedwongen thuiszitten. Tegen semi-verplichte vaccinaties. En tegen quasi-pedofilie op de NPO’ was mijn aanvankelijke interesse omgeslagen in afschuw.</p>

<h5>Onderdeel van het probleem</h5>
<p>Bovendien zat ik vol vragen. Waarom werden de zorgen van ouders rondom het welzijn van hun kind gelijkgesteld aan de zorgen van moeders? Waarom werd mijn partner, de vader, niets gevraagd?</p>
<p>Deze ideeën en verwachtingen rondom zorg en moederschap hebben consequenties en werken traditionele rolverdelingen in de hand, wilde ik de bezorgde moeders toeroepen. Zie je dan niet dat jouw bezorgde moederhart als een Paard van Troje wordt ingezet om een politieke partij te helpen voortbestaan die primair als marketingcampagne van de eigen antifeministische, homofobe en racistische leider geldt? Dat hij niet de uitweg is uit jouw pandemie, maar onderdeel van het probleem?</p>
<p>Omdat hij een politiek vertegenwoordigt van jonge rechts-radicale, salonfähige mannen die graag gewichtig doen over hun kennis van de oude Grieken, met dedain spreken over moderne kunst en vrouwen met een eigen willetje, en in niets jouw belangen behartigt? Omdat hij een politiek vertegenwoordigt die ongelijkheid verkondigt.</p>
<blockquote><p>Bezorgde moeders steunden een openlijk antifeministische partij die graag de vlag uithangt voor de traditionele moeder die thuis het gezinsbelang dient.</p></blockquote>
<p>Maar waar angst is en simpele oplossingen worden geboden, zijn stemmen te winnen, zo bleek maar weer. Forum van Democratie was percentueel de grote winnaar van de verkiezingen in maart, en opvallend genoeg stemden voor het eerst evenveel vrouwen als mannen op de partij. Gesteund door de stemmen van bezorgde moeders die zich in hun anti-coronasentimenten alleen serieus genomen voelden door FvD, een openlijk antifeministische partij die graag de vlag uithangt voor de traditionele moeder die thuis het gezinsbelang dient.</p>
<p>De herwaardering van het traditionele rollenpatroon betekende een kans voor conservatief en rechts Nederland en de populariteit van extreemrechts groeide tijdens de pandemie.</p>
<p>Dit concludeerde ook de AIVD in het Jaarverslag 2020, waarin zij waarschuwen voor het alt-right gedachtegoed, een mengelmoes van complottheorieën, opvattingen over blanke suprematie en fascistische, nationaalsocialistische en conservatief-christelijke denkbeelden. ‘Het coronavirus werkte bij sommige Nederlanders als een katalysator voor anti-overheidssentimenten. Extreemrechtse ideeën bereikten ook een groter publiek omdat ze voet aan de grond kregen bij anti-overheidsdemonstraties.’</p>
<h5>Groeiende kloof</h5>
<p>Het is de wrange bijwerking van een neoliberaal beleid dat jarenlang gericht is geweest op het vergroten van de sociale verschillen en de verheerlijking van het individu. Je ziet het terug in de protesten, de boze moeders en de complottheorieën: ik bescherm mijn kinderen, mijn vrijheid en mijn gezin tegen het vreemde gevaar. Een ideologische vermenging van antifeminisme, sluimerend racisme en spirituele complottheorieën die leiden tot de maatschappelijke herwaardering van de traditionele rol van de vrouw, zowel binnen het gezin als in de maatschappij.</p>
<p>Het is deze toenemende hertraditionalisering van de vrouw, vooral in conservatieve, christelijke, spirituele en rechtse kringen, waardoor niet alleen ikzelf, maar bovenal mijn dochter een stap terug in de tijd moet doen. Volgens het World Economic Forum (WEF) zullen vrouwen wereldwijd nog 135,6 jaar moeten wachten op gelijke kansen. In 2020 leek dat nog 99 jaar. In anderhalf jaar tijd zijn de ‘economische en politieke kansen, niveau van onderwijs en toegang tot gezondheidszorg’ wereldwijd met meer dan 36 jaar vertraagd.</p>
<p>De lengte van mijn hele leven teniet gedaan. Dat is het daadwerkelijke gevaar: het gebrek aan vooruitgang en de groeiende kloof. Dáár gaat mijn moederhart van koken.</p>


Mirthe Berentsen

Als het gaat om vrouwenemancipatie heeft de pandemie ons weer terug in de tijd geworpen

Interview

<div class="info-box">
<p><iframe src="https://w.soundcloud.com/player/?url=https%3A//api.soundcloud.com/tracks/793015138&amp;color=%23ff5500&amp;auto_play=false&amp;hide_related=false&amp;show_comments=true&amp;show_user=true&amp;show_reposts=false&amp;show_teaser=true" width="100%" height="166" frameborder="no" scrolling="no"><span data-mce-type="bookmark" style="display: inline-block; width: 0px; overflow: hidden; line-height: 0;" class="mce_SELRES_start">﻿</span></iframe><br />
<em>Bij Blendle hebben ze dit verhaal ingesproken</em></p>
</div>
<p>Epidemieën zijn altijd vormend geweest in het menselijk leven en hebben altijd al een rol gespeeld bij het ontstaan van speculaties, aldus Priscilla Wald in haar boek <em>Contagious: Cultures, Carriers, and the Outbreak Narrative </em>(2008). ‘Plagen zijn als het ware de taal van het ongenoegen van de goden. Door te begrijpen waar de plaag vandaan komt, gaan koningen inzien dat zij zelf de onwetende oorzaak zijn van het lijden van hun volk. De plaag dwingt hen om verantwoordelijkheid te nemen voor hun daden en gedrag.’</p>
<p>Klassiekers als <em>Ilias </em>en <em>Oedipus </em>beginnen met een plaag, die veroorzaakt wordt door de overtredingen van een koning. Uiteindelijk dwingt de plaag hen om verantwoordelijkheid te nemen voor hun onwetende gedrag.</p>
<h5>Rampenverhaal</h5>
<p>‘De literatuur geeft in ieder geval hoop op een goede afloop,’ meent Wald, professor Engels aan de Amerikaanse Duke University. In haar boek onderzoekt ze hoe verhalen over angst het publiek afleiden van de onderliggende oorzaak van wereldwijde pandemieën. ‘Waarom denken we niet beter na over infrastructurele en economische veranderingen die het minder waarschijnlijk maken dat een uitbraak een gevaarlijke uitbraak wordt?’</p>
<blockquote><p>De manier waarop we over infectieziekten praten, kan de wijze waarop die ziekten zich verspreiden daadwerkelijk veranderen.</p></blockquote>
<p>Wald betoogt dat de manier waarop we over infectieziekten praten de wijze waarop die ziekten zich verspreiden daadwerkelijk kan veranderen. ‘In de jaren tachtig, tijdens de hiv-epidemie, zag je dat er zowel in de media als in wetenschappelijke publicaties plotseling veel meer werd gesproken over infectieziekten, microben en “besmette gevallen”. Er ontstond een fascinatie voor “gevaarlijke microben” en voor de veranderende sociale structuren in een kleiner wordende wereld. Dit werd opgepikt door de media, gebruikt in populaire fictie en film en werd wat ik noem onderdeel van de <em>outbreak narrative</em><em>.</em>’</p>
<p>Dat is het gedramatiseerde narratief over de uitbraak van een catastrofale ziekte die het voortbestaan van de mensheid bedreigt. Het verloop van deze verhaallijn is mede door rampenfilms zoals <em>Outbreak</em> (1995), <em>Gattaca</em> (1997) of <em>Contagion</em> (2011) gemeengoed geworden in het denken over ziekte-uitbraken. Het virus is een medisch mysterie en er ontstaat een race tegen de klok waarin de heroïsche wetenschapper naarstig op zoek gaat naar een vaccin, voordat het virus de menselijke soort vernietigt.</p>
<p>De aantrekkingskracht van dit rampenverhaal heeft grote gevolgen volgens Wald. ‘De constante aanwezigheid van bepaalde foto’s en verhaallijnen over de verschrikkelijke dood, besmettingshaarden, het gebrek aan maskers en mogelijk muterende microben produceert een narratief dat angst verspreidt in plaats van heldere informatie. In rampenverhalen komt het gevaar altijd uit het arme, rurale zuiden en vormt het een bedreiging voor het voortbestaan van het geciviliseerde noorden. Daardoor worden individuen, groepen, locaties, gedragingen en levensstijlen gestigmatiseerd. Het is problematisch dat een pandemie vooral wordt gezien als een medisch probleem dat kan worden opgelost door de wetenschap in plaats van als een breder, mondiaal en sociaal probleem.’<strong> </strong></p>
<h5>Arme bevolking</h5>
<p>Volgens Wald beïnvloeden deze rampenverhalen de besmettingsroutes en de overlevingskansen van mensen en verstoren ze de economie. ‘De hardnekkigheid van dit narratief heeft invloed op wie uiteindelijk zal overleven en hoe de ziekte zich verspreidt.’</p>
<blockquote><p>‘Armoede, ongelijkheid, klimaatsverandering en het gebrek aan toegang tot gezondheidszorg zijn de grootste factoren die van een uitbraak een pandemie maken.’</p></blockquote>
<p>Willen we het verloop van de uitbraak veranderen, dan moeten we kijken naar de omstandigheden waarin een uitbraak zich kan ontwikkelen. En dan niet pas als we al in een crisissituatie zijn beland. ‘Armoede, ongelijkheid, klimaatsverandering en het gebrek aan toegang tot gezondheidszorg zijn de grootste factoren die van een uitbraak een pandemie maken. Mensen die geen toegang hebben tot de juiste gezondheidszorg, hebben veel meer kans om te sterven.</p>
<p>In puur epidemiologische termen: de kans dat een virus zich muteert en verspreidt binnen een arme bevolking die dicht op elkaar leeft, vaak met dieren, zonder toegang tot gezondheidszorg, is erg groot. Mijn punt is dat niemand zo zou moeten leven. De verdeling van de rijkdom in de wereld is grotesk. Mensen zeggen dan “Oh, maar wereldwijde armoede is te groot om aan te pakken, dat lukt echt niet!” Maar we kunnen het ons niet veroorloven om dat niet te doen. Zelfs niet economisch.’</p>
<h5>Een milieukwestie</h5>
<p>Experts waarschuwen al jarenlang voor een wereldwijde pandemie. Zo brachten de Wereldgezondheidsorganisatie en de Verenigde Naties in 2019 de <em>Global Preparedness Monitoring</em> uit, waarin zij concludeerden dat regeringen ‘uitermate ontoereikend’ zijn voorbereid op een pandemie en de gevolgen ervan.</p>
<blockquote><p>‘De pandemie kan de economie 3 biljoen dollar kosten.’</p></blockquote>
<p>‘We kunnen het ons niet veroorloven om nu geen actie te ondernemen,’ zegt Wald. ‘In de eerste plaats om humanitaire redenen, maar ook om economische redenen. Volgens recente cijfers van de Wereldbank kan de pandemie de economie 3 biljoen dollar kosten. Dat is veel meer dan de infrastructurele veranderingen die we zouden kunnen doorvoeren om dit te voorkomen, op het gebied van gezondheidszorg, armoedebestrijding en klimaatverandering.</p>
<p>Epidemieën zijn grotendeels een milieukwestie. Zestig procent van de infectieziekten die de mens treffen, zijn zoönotisch, dus afkomstig van dieren. We krijgen een steeds tropischer klimaat, wat betekent dat flora en fauna veranderen, waardoor microben veranderen en het milieu waarin we leven minder gezond is.</p>
<p>Dat heef natuurlijk invloed op onze gezondheid op de lange termijn. “Hoe overleef ik Covid19?” is eigenlijk geen relevante vraag, daar komt hoe dan ook een kortetermijnoplossing voor, aangedragen door de medische wetenschap. Nu is de tijd voor lange-termijnoplossingen.’</p>
<h5>Bubbel van zelfisolatie</h5>
<p>We spreken elkaar vanachter onze computers. Allebei thuis, een rommelige kast op de achtergrond, en ondanks het tijdsverschil van vijf uur bevinden we ons in dezelfde bubbel van zelfisolatie.</p>
<blockquote><p>‘Het virus benadrukt de gemeenschap.’</p></blockquote>
<p>‘Een virus overschrijdt de grens van je lichaam, dringt je cellen binnen en verandert je lichaam op een ongelooflijk intiem niveau.’</p>
<p>Het is dan ook niet verwonderlijk dat Wald een sterke relatie ziet tussen besmettelijke ziekten en de identiteit van de gemeenschap. Volgens haar ‘benadrukt het virus de gemeenschap’.</p>
<blockquote><p>‘De interacties die ons ziek kunnen maken, vormen ons als samenleving ook.’</p></blockquote>
<p>‘Het is ook interessant op een metafysisch niveau. Ik heb een lichaam waar ik verantwoordelijk voor ben. Maar ik ben ook een sociaal wezen en mijn lichaam is onderdeel van een gemeenschap. Ben ik als gezond individu verantwoordelijk voor andere mensen in mijn gemeenschap? Het begrip van wat een sociaal wezen is, is daarbij cruciaal.</p>
<p>Het is simpel: de meesten van ons gaan niet bewust de straat op om andere mensen te vermoorden. Dus als je denkt dat je ziek bent, ga je niet naar buiten. Zelfs als je dat wilt, zelfs als je gek wordt, ga je dat niet doen omdat je andere mensen niet doelbewust in gevaar wilt brengen. De interacties die ons ziek kunnen maken, vormen ons als samenleving ook.</p>
<p>Het ontstaan van epidemieën dramatiseert het dilemma dat alle grote verhalen over de mens vertellen: de noodzaak en het gevaar van menselijk contact.’</p>
<h5>Typhoid Mary</h5>
<p>Wald gebruikt het personage Mary Mallon, beter bekend als Typhoid Mary, om haar <em>outbreak narrative </em>kracht bij te zetten. Typhoid Mary was een Ierse immigrante en de eerste drager van tyfus in de Verenigde Staten.</p>
<p>Mallon ontkende haar hele leven drager te zijn omdat ze geen symptomen had, maar bleek uiteindelijk toch besmettelijk te zijn en was verantwoordelijk voor tientallen zieken en drie doden. Ze werd tegen haar wil in levenslang opgesloten.</p>
<blockquote><p>‘Net als Oedipus weten we niet wie of wat we zijn. Het maakt ons gevaarlijk en daardoor zijn er nieuwe gedragscodes nodig.’</p></blockquote>
<p>‘Mary Mallon werd het symbool van het dilemma waarin je de volksgezondheid moet beschermen, maar ook de privacy van het individu. Menselijke dragers leren ons de gezamenlijke lessen van de psychoanalyse en de bacteriologie: het ontbreekt de mens aan zelfkennis. Net als Oedipus weten we niet wie of wat we zijn. Het maakt ons gevaarlijk en daardoor zijn er nieuwe gedragscodes nodig.’<strong> </strong></p>
<h5>Corona-zombies</h5>
<p>‘Mijn doel bij het schrijven van dit boek was om mensen zich bewust te maken van het feit dat ze zelf het narratief schrijven over het verloop van de ziekte,’ vertelt Wald. ‘We moeten de manier waarop we denken over onze prioriteiten, de manier waarop we denken over gezondheid en over gelijkheid, veranderen.’</p>
<blockquote><p>‘Jij snapt ook wel dat deze ziekte niet betekent dat je op straat loopt en opeens in elkaar stort. Maar ergens in je achterhoofd houdt je wel rekening met een noodscenario.’</p></blockquote>
<p>Enigszins beschaamd vertel ik Wald dat ik vannacht droomde over corona-zombies die dansen op graven en stranden, zonder afstand van elkaar te houden. ‘DAT IS HET PRECIES!’ roept Wald uit, ‘Jij snapt ook wel dat dat onzin is, dat deze ziekte niet betekent dat je op straat loopt en opeens in elkaar stort. Maar ergens in je achterhoofd houdt je wel rekening met een noodscenario.</p>
<p>Dat is logisch, want dit is een ervaring die we in Europa en de Verenigde Staten nog nooit in ons leven hebben meegemaakt. Omdat het een realiteit is die we niet kennen, gaan we op zoek naar houvast.’</p>
<p>Het narratief van de rampenfilm biedt dat, omdat we het zo goed kennen: quarantaine, de wetenschappers in een race tegen de klok om een vaccin te vinden, het voetvolk dat zich angstig verstopt voor de besmette mensen en de zombies.</p>
<p>‘De zombies vertegenwoordigen de bevolking die je bedreigt, de ander die er voor jou niet toe doet en die niet hetzelfde recht op leven heeft als jij. Het is de antithese van sociale cohesie. Het heeft bovendien haast religieuze aspecten, waarin we wachten op de verlosser. Het vaccin in dit geval. Het zijn niet echt de zombies die komen, maar het zijn de gezichtsloze mensen die ons leven in gevaar kunnen brengen met hun handelen, en jij hebt daar geen controle over.’</p>
<h5><strong>Zo banaal</strong></h5>
<p>Dat is ook meteen het probleem van COVID-19: het is zo banaal, het lijkt op griep en het meest heroïsche wat je kunt doen is thuisblijven.</p>
<blockquote><p>Daar schuilt eigenlijk het enige grote gevaar: dat mensen zich belangrijk genoeg achten om de vermaningen van deskundigen naast zich neer te leggen.</p></blockquote>
<p>Geen winnaars, exploderend pus en projectielbraken. Het geeft de indruk dat je de pandemie kan uitzitten zonder echt iets te veranderen aan je gewoontes of gedrag. Daarin schuilt eigenlijk het enige grote gevaar: dat mensen zich belangrijk genoeg achten om de vermaningen van deskundigen naast zich neer te leggen, zich onaantastbaar wanen. Of je nu wc-papier gaat hamsteren, of wapens (in de Verenigde Staten is de verkoop verdriedubbeld in de afgelopen weken): z<em>olang ik en mijn microkosmos het maar goed hebben.</em></p>
<blockquote><p>‘Er gaan in de komende tijd onnodige doden vallen, niet doordat ze besmet zijn, maar door de aantrekkingskracht van dit rampenverhaal waarin mensen zelf de held willen spelen.’</p></blockquote>
<p>We zullen blijven poepen en eten zoals we dat altijd al deden en we zullen onszelf verdedigen tegen het gevaar, met wapens desnoods. ‘Absoluut, en daarom is het narratief zo gevaarlijk. Tuurlijk, de ziekte is gevaarlijk, maar het risico om te sterven is echt heel klein. Zelfs als we het hebben over de grote nachtmerrie van de vorige eeuw, de Spaanse Griep: toen overleed <em>slechts</em> 2,5 procent aan de ziekte. We moeten ons mededogen en ons verantwoordelijkheidsgevoel niet verliezen, want niemand wil leven in een wereld waar we hekken en forten bouwen en niet uit onze vestingen komen. Er is geen twijfel over mogelijk: er gaan in de komende tijd onnodige doden vallen, niet doordat ze besmet zijn, maar door de aantrekkingskracht van dit rampenverhaal waarin mensen zelf de held willen spelen.’</p>
<h5>Het vreemde gevaar</h5>
<p>Vooral in deze tijd moeten we beducht zijn op bepaalde aannames, vooroordelen en gedragingen waarschuwt Wald.</p>
<blockquote><p>De drager van de ziekte is de archetypische vreemdeling, die het gevaar van een microbiële invasie belichaamt.</p></blockquote>
<p>‘De balans verschuift, afhankelijk van wie het individu is. Personages binnen dit narratief, zoals de immigrant Typhoid Mary en de homoseksuele Patient Zero in de hiv-pandemie, nemen haast mythische proporties aan.’</p>
<p>De drager van de ziekte is de archetypische vreemdeling, die het gevaar van een microbiële invasie belichaamt. Historicus Alan Kraut noemt dit <em>medicalized nativism</em><em>. </em>‘Kijk, aan de ene kant is het sluiten van de grenzen een goede oplossing en zorgt het ervoor dat het virus beheersbaar blijft,’ zegt Wald.</p>
<blockquote><p>‘Infectieziektes maken ons minder tolerant en racistischer, omdat je je eigen angsten projecteert op de ziekte. Vervolgens gaat een ander persoon dat belichamen.’</p></blockquote>
<p>‘Maar dat moet heel zorgvuldig gebeuren omdat het nationalistische en protectionistische gevoelens kan aanwakkeren, waarin het wij/zij-denken versterkt worden. Het stigmatiseren van immigrantengroepen wordt gerechtvaardigd door hun veronderstelde associatie met overdraagbare ziekten.</p>
<p>In tijden van crisis groeit het geloof dat nationale grenzen bescherming kunnen bieden tegen overdraagbare ziekten, tegen <em>het vreemde gevaar. </em>We zien nu, net als tijdens de SARS-uitbraak, dat als je een Aziatisch uiterlijk hebt, je op de een of andere manier gezien wordt als drager. Mensen worden in elkaar geslagen en personen worden gelijkgesteld met een microbe. Infectieziektes maken ons minder tolerant en racistischer, omdat je je eigen angsten projecteert op de ziekte. Vervolgens gaat een andere persoon dat belichamen.’<strong> </strong></p>
<h5>Oorlogsmetaforen</h5>
<p>In tijden van crisis heeft de mens behoefte aan duidelijkheid temidden van alle chaos, angst en eenzaamheid. ‘Mensen zijn dan vatbaarder voor radicaliteit. Daarom kiezen veel leiders en media voor oorlogsmetaforen.’</p>
<p>Volgens de Franse president Macron zijn we ‘in oorlog’, de Duitse bondskanselier Merkel meent dat we sinds de Tweede Wereldoorlog niet voor zo’n grote uitdaging hebben gestaan: we zijn <em>en masse </em>in oorlog met het virus. ‘De militaire metafoor heeft grote invloed op de manier waarop we over onze situatie denken,’ zegt Wald.</p>

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div>
<p>‘Op de Internationale Conferentie over Primaire Gezondheidszorg in Almaty, Kazachstan, werd in 1978 de metafoor <em>microbiologische oorlogsvoering</em> bedacht. Vanaf dat moment zie je een strijd tussen wetenschap en epidemiologie aan de ene kant en de microbe aan de andere kant. Maar er is meer dan wij tegen de microbe, het is de manier waarop we in de wereld leven waar we anders over moeten denken, de microbe heeft geen mentaliteit, die komt ons niet halen.’</p>
<p>Op mijn vraag of de pandemie gebruikt wordt als Trojaans paard voor politiek gewin, lacht Wald schamper. ‘Natuurlijk! Angst in het algemeen en retoriek over “de grenzen moeten dicht” is een voedingsbodem voor nationalistische politiek.’</p>
<p>Ongelijkheid neemt toe tijdens een pandemie is een van de conclusies van Walds boek. ‘Mensen zeggen vaak dingen als “ziek worden we allemaal, of je nu arm bent of rijk”. Maar dat klopt niet: statistisch gezien gaan er meer arme mensen dood. Omdat zij minder toegang hebben tot gezondheidszorg en middelen als ze ziek zijn, zoals voldoende gezond voedsel en huisvesting. Hoe we over deze ongelijkheid en problemen gaan praten als we hieruit komen, zal van cruciaal belang zijn voor het voortbestaan van de wereld.’</p>


Hoe we over ziektes praten, beïnvloedt de verspreiding: ‘Het is meer dan wij tegen de microbe’

Schrijver Panashe Chigumadzi: ‘Voor zwarte Afrikanen is Nederland geen progressief land’

Portret

<p>Kavita Krishnan is een van India’s meest bekende activisten en feministen. Ze is gehaat en geliefd. Al jaren zet ze zich onvermoeibaar in voor vrouwenrechten, ondanks constante bedreigingen van hindoe-nationalisten. Ze is secretaris van de All India Progressive Women’s Association en lid van het politbureau van de Communistische Partij. Deze zomer verschijnt haar nieuwe boek <em>Fearless Freedom </em>bij Penguin Random House, over geweld tegen vrouwen in India, en de ontkenning van hun autonomie.</p>
<h5>Beerput van seksuele ongelijkheid</h5>
<p>Terwijl de Indiase economie de snelst groeiende grote economie ter wereld is, heeft <em>Old Mother India </em>het moeilijk. Conservatieve, hindoe-nationalistische en patriarchale sentimenten maken de dienst uit in India. Een internationaal onderzoek uitgevoerd door Reuters in 2018 bestempelde ’s werelds grootste democratie tot het gevaarlijkste land ter wereld voor vrouwen.</p>
<p>In 2012, na de gruwelijke groepsverkrachting van en moord op de jonge studente ‘Nirbhaya’ (de onbevreesde) in een bus in Delhi, werd Krishnan het gezicht van een nieuwe generatie feministen in India. Tijdens een van de vele protesten in de nasleep van deze gruwelijke moord spraken we elkaar kort op straat in Delhi en ik was onder de indruk van haar erudiete woede en betrokkenheid. ‘De beerput van seksuele ongelijkheid is eindelijk opengetrokken. Er komt verandering!’ zei ze toen.</p>
<p>Nu, zeven jaar later, spreken we elkaar weer. De vele protesten hebben gezorgd voor een herziening van het Indiase rechtssysteem.</p>
<p><em>Ondanks heldere aanbevelingen van vrouwenrechtenorganisaties, zoals het strafbaar stellen van verkrachting binnen het huwelijk en seksuele voorlichting op scholen, werd er door de hindoe-nationalistische Bharatiya Janata-partij van president Narendra Modi gekozen voor de ultieme showmaatregel: de doodstraf. Wat zijn de effecten daarvan?<br />
</em>‘Seksueel misbruik komt in 90 procent van de gevallen voor tussen vrienden, buren en familieleden. Vaak zijn het mensen die heel dicht bij het gezin staan. Dat is een realiteit die India niet wil aanvaarden. De invoering van de doodstraf is verschrikkelijk en schadelijk voor slachtoffers. Het ontmoedigt het slachtoffer om aangifte te doen omdat de hele gemeenschap dan onder druk komt te staan. Een ander probleem is dat er maar weinig rechtbanken zijn en veel te weinig rechters. Processen die in andere landen enkele maanden duren, kunnen in India soms jaren duren. Dus wanneer je een klacht indient over geweld, of het nu seksueel geweld of huiselijk geweld is, heb je geen idee of en wanneer die in behandeling wordt genomen. Het systeem is er niet op gericht om slachtoffers te ondersteunen en serieus te nemen.’</p>
<p><em>Politieke campagnes rondom geweld tegen vrouwen worden gedomineerd door ideeën over slachtofferschap en hulpeloosheid. Zo was &#8216;Protect India’s Daughters&#8217; een belangrijke campagneslogan van Modi. Het lijkt alsof alle maatregelen uiteindelijk gebaseerd zijn op meer controle over de bewegingsvrijheid van vrouwen.<br />
</em>‘Dat klopt en ik denk dat dat terug te voeren is op ons kastenstelsel en de diepgewortelde sociale acceptatie van ongelijkheid en het in stand houden daarvan. Het beheersen van vrouwen, van hun seksualiteit en reproductievermogen, staat centraal in het handhaven van het kastenstelsel.’</p>
<figure id="attachment_422171" aria-describedby="caption-attachment-422171" style="width: 1280px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="size-image_1280 wp-image-422171" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2019/02/PAR430048_preview-1280x830.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2019/02/PAR430048_preview-320x207.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2019/02/PAR430048_preview-640x415.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2019/02/PAR430048_preview-1280x830.jpg 1280w" alt="Kavita Krishnan" width="1280" height="830" /><figcaption id="caption-attachment-422171" class="wp-caption-text">Kavita Krishnan (links achter de katheder) op een conferentie in New Delhi. Foto: Raghu Rai/Magnum Photos</figcaption></figure>
<h5></h5>
<h5><strong>Nepnieuws</strong></h5>
<p>In India is er sinds een aantal jaar veel te doen rondom het Savarna-feminisme, letterlijk het feminisme van de hoogopgeleide vrouwen uit de hogere kasten. Vergelijkbaar met het westerse debat rondom ‘wit feminisme’, waarin diversiteit te lang is genegeerd. De Bollywood-actrice en voormalig Miss India Niharika Singh beschuldigde de hoogopgeleide Krishnan onlangs in een artikel van Savarna-feminisme.</p>
<p><em>Wat was uw reactie daarop?<br />
</em>‘Ik denk dat dit onderscheid veel schade aanricht. Ik accepteer de term Savarna-feminisme niet, ik denk dat als iemand zich identificeert met Savarna, ze geen feminist kan zijn omdat een feministe in India per definitie tegen het kastenstelsel zou moeten zijn. Het wordt gebruikt om feministen aan te vallen, ongeacht hun feitelijke ideologische posities. De opmerking van Niharika Singh heeft me echt geraakt, omdat ik denk dat we, vooral in India, mensen niet moeten aanvallen op basis van de plaats en de gemeenschap waarin ze zijn geboren. Met de All India Progressive Women’s Association zijn we al twintig jaar, veelal in stilte, heel hard aan het werk om de positie van met name Dalitvrouwen (de zogeheten ‘onaanraakbaren’, die buiten het kastenstelsel vallen, red) op het platteland te verbeteren en daar gaat Singh helemaal aan voorbij. Ik kan nu met jou praten omdat ik Engels spreek. Er zijn vrouwen in heel India met dezelfde visies en ideeën als ik, die de internationale media nooit bereiken omdat ze geen Engels spreken. Ik ben slechts een woordvoerder.’</p>

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div>
<p><em>Ziet u het echt als een aanval op uw ideologische positie?<br />
</em>‘Kijk, er bestaat een bepaald beeld van mij in de media dat grotendeels beïnvloed is door een trollencampagne in de sociale media. Ik zal je een voorbeeld geven. Op allerlei websites is te lezen dat ik Tarun Tejpal, een mediamagnaat die veroordeeld is voor het verkrachten van een jonge collega, heb beschermd. Dat is de allergrootste onzin. Ik was inderdaad heel nauw betrokken bij die zaak, namelijk omdat ik het slachtoffer bijstond in de rechtszaak en mediacampagne. Dit was een lelijke, doelgerichte en agressieve trollencampagne. Het verhaal werd overgenomen door alle media, zodat zelfs de mensen aan mijn eigen kant aan mijn intenties begonnen te twijfelen. Deze rechts-extremistische aanval was afschuwelijk goed georganiseerd, met als doel het zaaien van verwarring en het in diskrediet brengen van mij als politiek persoon en feministe.’</p>
<blockquote><p>‘De propagandistische rechtse media foto’s beweren dat ik terroristen ondersteun, graag mannen vermoord en vrije seks propagandeer.’</p></blockquote>
<p><em>Wordt u nog steeds bedreigd?<br />
</em>‘Als ik lezingen geef, worden die vaak fysiek verstoord en dat neemt alleen maar toe. Omdat de propagandistische rechtse media foto’s van mijn gezicht publiceren en beweren dat ik terroristen ondersteun, graag mannen vermoord en vrije seks propagandeer. Voor mijn werk reis ik veel door het land met de trein en de bus en dat wordt steeds gevaarlijker, omdat mensen me herkennen en een uitleg eisen voor dingen die ik nooit heb gezegd of gedaan. Dat is vaak erg bedreigend, dus mijn familie maakt zich veel zorgen.’</p>
<p><em>Overweegt u wel eens te stoppen met uw werk omdat het te gevaarlijk wordt?<br />
</em>‘Ik heb eigenlijk nooit gedacht dat ik een activist zou worden. Tussen 1990 en 1993 woonde ik in Bombay. Het wat een vreselijke tijd, met veel geweld en bomaanslagen tussen moslims en hindoes. Daar zag ik hoe in de naam van het hindoeïsme vrouwen en hele bevolkingsgroepen onderdrukt werden. Ik verhuisde naar Delhi en het was alsof ik geen andere keuze had, ik moest de politiek in. Jij hebt hier gewoond, je weet hoe het is. Het onrecht ligt op elke straathoek. Ik zou graag andere dingen doen, alleen maar lesgeven of schrijven, maar zolang er zoveel onrecht is in dit land, moet ik doorgaan.’</p>
<p><em>Wereldwijd zie je een nieuwe feministische golf. Aan de andere kant zie je ook steeds meer conservatieve en openlijk vrouwonvriendelijke wereldleiders. Hoe ziet u deze ogenschijnlijke tegenstrijdigheid?<br />
</em>‘We mogen de impact die nieuwe progressieve bewegingen hebben op het gebied van wetgeving niet overschatten, vooral niet in India. Het hindoe-nationalisme staat zo duidelijk en openlijk vijandig tegenover het feminisme en het bespreekbaar maken van onderdrukking en verkrachting. Ik zie dit soort leiders dan ook als een opzettelijke tegenreactie; geboren uit wrok en uit angst voor het verliezen van de door mannen beheerste status-quo. Zie bijvoorbeeld het opzettelijk verspreiden van nepnieuws over de oppositie in Brazilië, die kinderen zou willen bekeren tot homoseksualiteit, door aanhangers van Bolsonaro. Daar hebben we in India ook mee te maken. Er worden seksuele en obscene dingen over mij en andere feministen gezegd en het maakt niet uit of het waar is of niet. Het belangrijkste is dat het gerucht zich verspreid en het feminisme een slechte naam krijgt.’</p>
<blockquote><p>‘De Modi-regering gebruikt actief geweld om de autonomie van vrouwen in te perken.’</p></blockquote>
<p><em>Kunt u een voorbeeld geven van de ondermijning van de vrouwenbeweging in India?<br />
</em>‘We zijn in een neofascistisch politiek tijdperk beland. In nazi-Duitsland werden de Neurenberg-wetten beïnvloed door de Amerikaanse Jim Crow-wetten, die interraciale huwelijken en relaties verboden. Dezelfde dingen gebeuren hier nu ook. De Bharatiya Janata-partij heeft door het hele land vertakkingen die belast zijn met het vervolgen van relaties tussen hindoes en moslims. Ze noemen dit <em>Love Jihad </em>en ontvoeren vrouwen, martelen hen zodat ze zullen zeggen dat ze zijn verkracht door hun moslimvriend en vervolgens worden ze door de politie gedwongen om valse aangiftes in te dienen. De Modi-regering voert niet alleen een protectionistisch beleid gericht op het controleren van vrouwen, zoals vorige regeringen, ze gebruiken actief geweld om de autonomie van vrouwen in te perken.’</p>
<h5><strong>Tempelprotesten</strong></h5>
<p>In Kerala, de communistische staat in Zuid-India, hebben twee vrouwen vorig jaar geschiedenis geschreven door de Sabarimala-tempel te bezoeken die tot voor kort verboden terrein was voor vrouwen. Het Indiase hooggerechtshof in New Delhi besloot in september 2018 dat de ban discriminerend is en dat vrouwen de toegang tot de tempel niet langer ontzegd mocht worden. Onmiddellijk braken gewelddadige conflicten uit en protesteerden religieuze leiders en de hindoe-nationalisten van de Bharatiya Janata-partij tegen dit besluit. De communistische regering in Kerala doet er alles aan om de veiligheid van vrouwen die de tempel willen bezoeken te waarborgen. Op 1 januari vormden miljoenen vrouwen een 620 kilometer lange muur dwars door de hele staat van Kerala, en protesteerden voor gelijke rechten voor vrouwen.</p>
<p><em>Een overwinning voor de communisten, en voor de rechten van vrouwen?</em><br />
‘Ik ben echt aangenaam verrast door de positie die de regering in Kerala inneemt. Ze hebben actief campagne gevoerd om sociale veranderingen teweeg te brengen en de <em>Women’s Wall</em> te organiseren. Ze luisteren naar feministisch sentimenten en laten zien dat er een aanzienlijke basis is voor grote maatschappelijke veranderingen. Dit is het moment om te beslissen aan welke kant van de geschiedenis je wilt staan en daar gaat het bij progressieve politiek allemaal om. Het hindoe-nationalisme staat zo vijandig tegenover vrouwenrechten, dat ik het zie als een van de meest georganiseerde aanvallen op het feministische gedachtegoed ooit. Tijdens de <em>midterms</em> in Amerika hebben jonge, feministische vrouwen gewonnen in reactie op het beleid van Trump. In India is zoiets onmogelijk. Zelfs als de oppositiepartij van Rahul Gandhi, de kleinzoon van Indira Gandhi, een standpunt inneemt over de onderdrukking van vrouwen, kost ze dat stemmen. Een paar jaar geleden zei hij dat vrouwen zelf de lengte van hun rok mogen bepalen. Daar heeft hij zoveel kritiek op gekregen dat hij nooit meer zulke expliciete standpunten in heeft genomen.’</p>
<blockquote><p>‘Nog eens vijf jaar Modi zou betekenen dat India snel zal veranderen in een fascistische, hindoe-nationalistische natie.’</p></blockquote>
<p><em>In de aanloop naar de Indiase parlementsverkiezingen die in mei 2019 beginnen, zijn de spanningen enorm. Meer dan 900 miljoen mensen zullen hun stem uitbrengen. Wat zijn uw verwachtingen voor de verkiezingen?<br />
</em>‘Het zijn echt de meest cruciale verkiezingen voor de toekomst van India, een <em>do or die</em> voor de grootste democratie ter wereld. Als deze president een tweede ambtstermijn krijgt, weet ik niet of we er als land nog bovenop kunnen komen. De afgelopen vijf jaar heeft zijn partij al onherstelbare schade toegebracht, nog eens vijf jaar zou betekenen dat India snel zal veranderen in een fascistische, hindoe-nationalistische natie. Op dit moment zitten veel prominente mensenrechtenactivisten in de gevangenis en ik verwacht dat er nog meer van ons opgepakt zullen worden en te maken krijgen met vervolging, geweld en zelfs moord. Mijn enige hoop is dat mensen hun ogen zullen openen voor waar deze regering echt voor staat en wat de gevolgen daarvan zijn.’</p>


Kavita Krishnan, feminist in India, het gevaarlijkste land ter wereld voor vrouwen

Noam Chomsky is 90, maar heeft nog altijd de idealen die hij had als tiener

<div class="lead"><span class="03_Intro_Kapitaal">In een wereld met 2 miljard actieve sociale-mediagebruikers </span>is ook de dood sociaal geworden. Digitale technologie dwingt ons om opnieuw na te denken over de dood en het leven dat we achterlaten.</div>
<p class="p_1">Op nu.nl stond niets, terwijl alles stilstond. Dus ik deed wat elke millennial zou doen: ik keek op Facebook. Het was slechts een paar uur nadat de politie Ruben levenloos had gevonden, maar ergens in een groot datacentrum klopte Rubens tijdlijn rustig door, en zowel die van hem als die van mij vulde zich met herinneringen, foto’s en wanhoop.</p>
<p class="tekst">Sinds de oprichting van Facebook, twaalf jaar geleden, zijn al dertig miljoen gebruikers overleden. Volgens verschillende berekeningen zullen er in 2065 meer dode dan actieve gebruikers zijn. Facebook biedt dan ook de mogelijkheid om een profiel een herdenkingsstatus te geven. Het account krijgt dan de titel ‘ter nagedachtenis aan’, en je kunt een officiële beheerder aanstellen die toegang krijgt tot het account en alle data kan downloaden.</p>
<p class="tekst">Het is nu een paar jaar geleden dat Ruben zelfmoord pleegde. Zijn ouders kozen ervoor om zijn Facebook-profiel levend te houden. Hij stapte uit zijn leven, maar zij niet uit dat van hem. Dus geen in memoriam account, maar een laatste levensader die jaarlijkse verjaardagsberichtjes en herinneringen spuwt.</p>
<h5>Digitale Erfenis</h5>
<p class="tekst">Je digitale identiteit is een onvermijdelijk onderdeel van je nalatenschap geworden. Daar springen veel bedrijven op, zoals de Duitse start-up Columba die zorgdraagt voor de digitale erfenis van geliefde overledenen.</p>
<p class="tekst">‘Een goede vriend van ons stierf een paar jaar geleden. Op zijn verjaardag kreeg ik een berichtje van Xing, het Duitse LinkedIn-equivalent. Of ik bloemen wilde bestellen voor de jarige, om hem te feliciteren. Dat was schrikken, vooral voor zijn vrouw, die niet wist dat hij een soort betaald plus-lidmaatschap had op Xing dat nog steeds liep. Zo ontstond het idee om Columba op te richten,’ zegt Ferdinand von Hutten, directeur van Columba. Het bedrijf biedt uitvaartondernemers een pakket aan voor hun klanten met daarin de service om online en offline abonnementen en lidmaatschappen te laten opzeggen. ‘Er is niemand om je te helpen met dit soort zaken, en het is zo belangrijk. Wij kunnen een heel klein beetje verlichting brengen in een periode waarin mensen al meer dan genoeg aan hun hoofd hebben.’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-left">Van wie zijn mijn digitale herinneringen? Van mij, van mijn nabestaanden, of van het bedrijf op wiens software ik vrijwillig alles heb gedeeld en bewaard?</q></p>
<p class="tekst">De verwachting is dat steeds meer verzekeraars en uitvaarondernemers dit soort services gaan aanbieden. Zo is er het Nederlandse bedrijf Digitale Nazorg van Sander van der Meer, die als digitaal forensisch specialist bij de politie vaak in aanraking kwam met nabestaanden die toegang wilden tot sociale-mediaprofielen of gegevens die op een telefoon waren opgeslagen. ‘Dan vroegen ze mij of ik ze wilde helpen, omdat ik “handig met computers ben”. Dat kan natuurlijk niet zomaar, maar ik wilde ze wel graag helpen.’ Sinds kort biedt Digitale Nazorg ‘i-Finish’ aan, waarmee nabestaanden alle digitale abonnementen van de overledene kan opzeggen en materiaal op sociale media kan inzien. ‘We werken nu samen met honderd uitvaartondernemers in Nederland, maar verwachten dat dat enorm zal groeien in de komende jaren. Zo zijn wij nu met Microsoft Nederland bezig om software te ontwikkelen die nabestaanden kan helpen om alle lopende lidmaatschappen en abonnementen in één keer op te zeggen.’</p>
<p class="tekst">Zowel aanbieders als afnemers hebben nog allerlei vragen bij digitale nalatenschappen, en ook politiek en wettelijk zijn er veel onduidelijkheden. Er is wat dat betreft een groot verschil tussen sociale-media-accounts en bijvoorbeeld online banking.</p>
<p class="tekst">Een zorgvuldig vormgegeven sociale-media-identiteit vraagt om andere oplossingen. Van wie zijn mijn digitale herinneringen? Van mij, van mijn nabestaanden, of van het bedrijf op wiens software ik vrijwillig alles heb gedeeld en bewaard? Of behoren ze toe aan de hardwarebedrijven die het lezen van de foto’s en berichten mogelijk maken? Veel bedrijven vermijden deze vragen, net als de term dood. Voor Google ben je een inactieve gebruiker: niet dood, maar gewoon heel, heel lang weg van je computer.</p>
<h5>Nooit meer nieuwe content</h5>
<p class="tekst">Sociale media hebben ons geleerd momenten te documenteren en te delen: nieuwsberichten, meningen, berichten, poezenplaatjes, informatie en liefde. Noem mij, bevestig mijn bestaan.</p>
<p class="tekst">Online creëren we een archief, op een radicaal andere manier dan alle generaties voor ons deden. Want de paar video’s, dagboeken en fotoboeken van vorige generaties staan in geen verhouding tot de berg digitale content die een gemiddeld mens tegenwoordig produceert.</p>
<p class="tekst">De Nederlandse kunstenaar Niko Princen maakte een online kunstwerk ter ere van zijn overleden moeder, waarin hij haar sociale media-profielen gebruikte. ‘Ik gebruik in mijn werk vaak gevonden beelden en foto’s van anderen, maar dit was opeens heel persoonlijk. Het was de content van mijn moeder. De beelden van haar leven, van haar huis en leefomgeving.’</p>
<p class="tekst">Het werk <em>Embedness</em>, dat hij maakte voor galerie Composing Rooms, wisselt de favoriete muziek van zijn moeder af met foto’s van haar sociale-mediaprofielen. Kiekjes van haar huis, overblijfselen van een leven. ‘Het is een soort monument van code voor mijn moeder. Ik ga de website niet bijhouden, er zal erosie optreden in het online werk, net zoals bij de koperen beelden in haar tuin. De code is als een soort grafsteen, die verdwijnt of verzakt ook na een aantal jaren. Dit werk speelt daarmee, en met de vragen rondom het publieke en privé-aspect van de dood. Er komt nooit meer nieuwe content bij, dat is de tragiek.’</p>
<h5>Een beetje minder alleen</h5>
<p class="tekst">Met het delen van verdriet betoon je respect, maar je kunt je ook profileren met je verlies. Vorige week stroomde mijn tijdlijn vol met berichten als: ‘Leonard ik zal je missen voor altijd dichtbij.’ Ik heb nooit geweten dat zoveel van mijn vrienden goed bevriend waren met Leonard Cohen, David Bowie of Prince.</p>
<p class="tekst">Vroeger rouwde je door een graf, kerk of monument te bezoeken, tegenwoordig zijn er online gedenkplaatsen en is rouwen ook een publieke aangelegenheid geworden. Het bij elkaar brengen van mensen die rouwen, kan het gevoel dat de overledene nog dichtbij is versterken. Met elke like zijn we een beetje minder alleen.</p>
<p class="tekst"><q class="pull-right"><em>When your heart stops beating, you’ll keep tweeting</em>, zorgt _LIVESON ervoor dat je blijft tweeten na je dood.</q></p>
<p class="tekst">Herdenken kan altijd en overal. Als ik een evenement aanmaak, kan ik Ruben ook uitnodigen. Ik zie zijn foto en denk een fractie van een seconde aan hoe leuk het zou zijn als hij erbij zou zijn – en dan klik ik op de rest van de mensen van wie ik fysieke aanwezigheid verlang. Op Facebook bestaat hij net zo goed als ik. Dus op een bepaalde manier ga ik verder met hem erbij, als een fysieke aanwezigheid op mijn tijdlijn.</p>
<p class="tekst">De sociale codes over online rouwen zijn vooralsnog onduidelijk, maar de sociale media blijven mensen met elkaar in contact brengen, ook na de dood. Geliefden leven voort in data, in tweets, foto’s en berichten. Met DeadSocial™ en de ‘If I Die’-app kun je zelfs berichten en video’s maken voor sociale netwerken die pas na je je dood worden gepubliceerd. En onder het motto: <em>When your heart stops beating, you’ll keep tweeting</em>, zorgt _LIVESON ervoor dat je blijft tweeten na je dood. Een soort digitale reïncarnatie.</p>
<h5>Een soort medicijn</h5>
<p class="tekst">Technologie heeft de manier waarop we rouwen veranderd.</p>
<p class="tekst">In de twintigste eeuw werd sterven steeds meer een privéaangelegenheid. Mensen werden ouder, stierven vaker in verpleeg- en ziekenhuizen en een seculiere samenleving maakten de dood tot een steeds ongemakkelijker onderwerp.</p>
<p class="tekst">In de eeuwen daarvoor was de dood veel meer aanwezig in het dagelijks leven. Dorpsgenoten kwamen aan het sterfbed zitten om te waken, zowel voor als na het overlijden, het doopkleed werd bewaard om later als rouwkleed te worden gebruikt. Getuige te kunnen zijn van de dood werd gezien als een wijze les en een voorrecht.<br />
Op een bepaalde manier is herdenken op sociale media de hedendaagse versie daarvan. Een in memoriam-profielfoto is in zekere zin de online variant van de doodsportretten, dodenmaskers en bidprentjes uit vroeger tijden.</p>
<p class="tekst">‘Zomaar, omdat ik je nog steeds zo mis,’ stond een paar weken geleden onder Rubens profielfoto. Het werd leuk gevonden. ‘Fijn om te lezen. Gelukkig is hij hier nog een beetje bij ons,’ reageerde zijn moeder. Ook dat werd leuk gevonden.</p>
<p class="tekst">Bijna elke week kijk ik even op het profiel van Ruben, maar bij zijn graf ben ik na de begrafenis niet meer geweest. Het definitief verwijderen en sluiten van zijn profiel zou maken dat alles voorbij is, nu kan ik soms bijna even vergeten dat het echt en voor altijd voorbij is. Zo plotseling en absoluut als zijn dood was, zo zacht en langzaam lijkt het op Facebook te gaan: die pagina is er nog als een soort medicijn. Als ik terugscroll in de tijd, dan is er niets veranderd.</p>
<h5>Ontkenning</h5>
<p class="tekst">Psychiater Elisabeth Kübler-Ross, een van de belangrijkste denkers over rouw, onderscheidde vijf fasen in het rouwproces: ontkenning, protest, woede, depressie en aanvaarding. Succesvolle rouwenden zullen de overledene uiteindelijk loslaten zodat zij verder kunnen met het leven. Maar in de digitale wereld kun je lang blijven hangen in de fase van de ontkenning. Of je kunt de pijn verzachten door de dood als het ware uit te stellen door een digitale identiteit in leven te houden.</p>
<p class="tekst">In <em>Death and the Social Network</em> onderzoekt socioloog Jed Brubaker het soort commentaren dat op profielen van overledenen verschijnt. Vlak na het overlijden zijn er veel berichten waarin mensen hun ongeloof en wanhoop uiten. Ook gaat het dan vaak over de logistiek rondom de uitvaart. In het eerste jaar zijn er nog geregeld commentaren en berichten, daarna is er een kleine piek op de sterf- en verjaardag, of op speciale feestdagen. Die pieken worden kleiner en de berichten minder.</p>
<p class="tekst">Het onderzoek van Brubaker laat zien dat er drie manieren zijn van online communiceren met de doden: eerst het delen van verhalen over de overledene, dan het delen van updates over je eigen leven, zoals een huwelijk, diploma of andere relatie. De derde groep commentaren zijn de korte berichten die de onderlinge connectie benadrukken. Opvallend aan de berichten en commentaren is dat ze allemaal gericht zijn aan de overledene zelf, niet aan de nabestaanden of de beheerder van het profiel.</p>
<h5>Digitale doden</h5>
<p class="tekst">We zouden onze openbare sociale identiteit kunnen zien als een soort digitale ziel. Een overzicht van de herinneringen die het delen waard zijn, de mensen om wie je geeft, de dingen waar je je boos over maakt, de liefde voor je kind, voor literatuur of voor pony’s. De blauwdruk van een leven.</p>
<p class="tekst">Het idee van data die nog ergens rondzweven in een cloud is haast van eenzelfde abstractie als iets daarboven dat over ons waakt. Maar technospiritualiteit, bestaande uit harde data, is toch geloofwaardiger dan engelen en goden. In de cloud zijn we onsterfelijk. Voor veel nabestaanden biedt het troost om de doden door te laten leven op sociale media.</p>
<p class="tekst">Digitale technologie dwingt ons om opnieuw na te denken over de dood en het leven dat we achterlaten. Digitale doden verdwijnen niet vanzelf en laten ons nadenken over hun bestaan. Het zijn identiteiten die hun eigenaars overleven, waardoor de doden een gewenst – of soms ongewenst – onderdeel blijven van de levens van de levenden.<br />
Volgens de Franse socioloog en filosoof Jean Baudrillard is het de wraak van de doden dat ze ons blijven achtervolgen in hun afwezigheid. Doodgaan is niet het moeilijkste meent hij, verdwijnen uit het zicht van je eigen mensen – dat is van een veel hogere orde.</p>
<p class="tekst">Tot nog toe is er geen Instagram-filter of app die het gemis van een dierbare kan verzachten, de scherpe randjes laat verdwijnen. Het is het delen van de herinnering aan het verlies dat zal vervagen, zoals de bovenzijde van de grafsteen die slijt onder de schoenen van de kerkgangers.</p>


Hoe we de doden op het internet een plek kunnen geven

<div class="lead"><span class="03_Intro_Kapitaal">Juridisch gezien is </span><span class="03_Intro_Kapitaal">een schijnhuwelijk illegaal. </span>Maar in Duitsland is het een vrij bekende traditie: het beschermhuwelijk, waarin je trouwt uit solidariteit met een vluchteling of migrant. ‘Zij heeft mijn leven in haar handen.’</div>
<p class="p_1">‘God is dood en de staat is een patriarchaal monster met wie ik nooit mijn intieme liefdesrelatie zou delen. De enige reden waarom ik ooit voor de staat ben getrouwd, is om vluchtelingen en illegalen te behoeden voor deportatie. Met name voor Europeanen is het hun plicht om de inwoners van hun voormalige koloniën te helpen en te trouwen. Als je de wereld wilt veranderen, moet je niet de macht grijpen maar verdelen. De macht die je hebt als je geboren wordt met het juiste paspoort,’ aldus XY001 op een antiracistisch forum.</p>
<p class="tekst">Sommige mensen trouwen uit liefde, anderen uit solidariteit met vluchtelingen en migranten. Binnen linkse antiracistische initiatieven in Duitsland is het een vrij bekende traditie. Het verhaal is simpel: in de strijd tegen racisme wordt het steeds belangrijker om vluchtelingen en migranten te behoeden voor uitzetting en illegaliteit. Zij zien het huwelijk als een mogelijkheid om het uitzetten van andere mensen te voorkomen en hen te helpen aan een verblijfsvergunning. Een <span class="Cursief">Schutzehe </span>noemen ze het. Evenveel letters als de officiële term <span class="Cursief">Scheinehe</span>, maar een wereld van verschil. Een huwelijk uit bescherming.</p>
<h5>Spontaan</h5>
<p class="tekst">‘Het sluiten van de buitengrenzen van Europa is een zorgwekkende ontwikkeling, niet alleen voor mij maar voor de hele wereld. Trouwen met iemand die van plan is om een nieuw leven te beginnen binnen de muren van Europa, maar niet in het bezit is van de juiste papieren, is een van de weinige politieke dingen die ik kan doen – en die bovendien echt zin hebben. Vorig jaar hebben zowel Duitsland als Zweden het geweldig gedaan met de opvang van vluchtelingen uit Syrië. Nu zijn ze niet meer welkom. Waar moeten deze mensen heen?’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-left">Een huwelijk met een vluchteling is geen spelletje, je kunt het niet uitproberen en weer terugbrengen als het niet bevalt.</q>De Zweedse Torborg Vattenberg trouwde op haar achttiende met een goede vriendin die wegens visa-problemen Europa moest verlaten. ‘We hebben dat toen heel spontaan besloten. Zij moest weg en ik kon met haar mijn Zweedse staatsburgerschap delen.’ Vier jaar waren ze getrouwd en toen Torborgs vrouw haar verblijfsvergunning kreeg, zijn ze weer gescheiden. Over twee maanden gaat ze weer trouwen, ditmaal met een Colombiaanse jongen die ze in haar huidige woonplaats Berlijn ontmoette en die niet terug kan naar zijn eigen land. ‘Het is anders deze keer, ik ben echt verliefd op hem. Maar het is nog pril allemaal, dus we trouwen nu zodat hij in ieder geval niet het land uit hoeft en dan zien we wel.’</p>
<p class="tekst">Maar solidariteit is niet het hele verhaal, het huwelijk met een vluchteling verleent ook status binnen de scene. In de Berlijnse wijk Neukölln ontmoet ik Zidan, die in 2009 uit Libië is gevlucht naar Duitsland. Twee jaar geleden trouwde hij met een goede Duitse vriendin. ‘Ik stond op het punt om uitgezet te worden. Khadaffi was toen nog aan de macht en ik kon absoluut niet terug naar Libië en toen bood zij het aan. Maar ik ken ook veel mensen die het geprobeerd hebben, maar waar het niet gelukt is omdat de Duitse partner het toch te ingewikkeld vond. Een huwelijk met een vluchteling is geen spelletje, je kunt het niet uitproberen en weer terugbrengen als het niet bevalt. Er zijn mensen geweest die met mij wilden trouwen omdat ze dan helden zouden zijn binnen hun eigen scene, echte ware anarchisten, die vooral cool willen zijn. Maar je moet het echt willen, want het kost je heel veel tijd, energie en geld. Ik ben geen stage.’</p>
<h5>Asymmetrische relatie</h5>
<p class="tekst">Juridisch gezien is een schijnhuwelijk een huwelijk dat wordt aangegaan met als enige oogmerk het verschaffen van verblijfsrecht aan een vreemdeling. Volgens het jaarverslag van de Duitse politie waren er 322 gevallen van een schijnhuwelijk in 2013 en 292 gevallen in 2014, een statistische afname van bijna 10 procent. In hetzelfde rapport staat dat het oplossingspercentage van deze 292 gevallen 99 procent is. Puik politiewerk dus. ‘Onzin,’ meent asielrechtadvocaat Klaus Peter Stiegeler, ‘deze officiële getallen zeggen niets over de realiteit. Als mensen echt zo’n soort huwelijk aan willen gaan, om wat voor reden dan ook, dan kennen zij de juiste weg en middelen om dat te doen. Maar ik kan het niemand aanraden, het is een slopend proces in een asymmetrische relatie en de kans dat het lukt, is heel klein.’</p>
<p class="tekst">Zidan bevestigt dat. ‘Zij heeft mijn leven in haar handen en dat is zowel voor haar als voor mij heel ingewikkeld. Ze vindt het zwaar, twijfelt. Ik denk dat zij vooraf niet goed heeft kunnen inschatten hoe zwaar het zou worden, de Ausländerbehörde (Duitse vreemdelingendienst) is er echt op uit om je kapot te maken. Ik durf er verder niet over na te denken.’ Zidan valt stil. Terwijl ik nog twee flat whites bestel in zijn favoriete koffietentje, zie ik dat hij verwoed zijn tranen afveegt aan een gebloemd Adidas-jasje. Mijn bevoorrechte rode paspoort brandt in mijn binnenzak. In foutloos Duits vervolgt hij: ‘Sorry hoor. Twee dagen geleden heb ik te horen gekregen dat ik toch geen werkvergunning krijg. Op deze brief met twee teleurstellende zinnen heb ik een jaar moeten wachten. Een jaar waarin ik gefantaseerd heb over wat ik zou kunnen doen als ik werk zou hebben.’ Hij lacht vermoeid. ‘Het klinkt misschien gek, maar ik had me er echt op verheugd dat ik belasting moest betalen. Ik had gedacht dat het beter zou gaan na het trouwen, maar nog steeds is de kans dat ik een verblijfsvergunning krijg heel klein.’<br />
Zidan heeft zich bij aankomst in Duitsland op advies van een advocaat aanvankelijk als Iraakse vluchteling aangemeld, omdat hij zo meer kans zou maken op een verblijfsvergunning. Daardoor heeft hij nu grote problemen. ‘Er is een kans dat ik het land word uitgezet. Ik ken mensen in mijn situatie die al vijftien jaar wachten en langzaam gek worden. Want dat is wat ze willen, dat je moe wordt van het strijden en opgeeft, dat je motivatie breekt. Het zijn allemaal strategieën zodat je uiteindelijk wel terug gaat, of zelf wilt, omdat je psychisch gebroken bent en geen andere uitkomst meer ziet.’</p>
<figure id="post-324309 media-324309" class="align-left"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/IMG_20151107_142028_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/IMG_20151107_142028_preview-320x240.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/IMG_20151107_142028_preview-640x480.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/IMG_20151107_142028_preview-1280x959.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>Kein Mensch ist illegal: illustraties van Sigrid Heistinger uit de interactieve voorstellingen over schijnhuwelijken &#8216;die lieve ist ein kind der tat.&#8217;</figcaption></figure>
<h5>Je eigen toneelstukje</h5>
<p>Het slagen van een schijnhuwelijk hangt af van de goede samenwerking tussen de partners. Opsporen is lastig, mede doordat er zelden aangiften zijn aangezien er in veel gevallen geen slachtoffer is. Per jaar trouwen 45.000 Duitsers met een buitenlandse partner. Hoeveel van deze partners door het huwelijk een verblijfsvergunning krijgen, is onbekend, cijfers zijn er niet. Evenals een goede inschatting van de totale omvang van de problematiek. Stefan Sukale van de Berlijnse <span class="Cursief">Senatsverwaltung für Inneres und Sport</span> kent het probleem: ‘We weten dat dit soort gevallen voorkomen, maar het gaat om heel geringe aantallen.’ Dat geldt niet alleen voor Duitsland, maar voor heel Europa laten recente cijfers van de IND zien.</p>
<p>Het controleren van de geloofwaardigheid van een huwelijk is lastig voor de vreemdelingenpolitie, goed ingestudeerde feiten vormen de basis van een geslaagd schijnhuwelijk. Bij verdenkingen kunnen onaangekondigde huiszoekingen plaatsvinden en als er bewijs is, kan een gevangenisstraf van drie jaar opgelegd worden en uitzetting plaatsvinden. Verdacht wordt het bijvoorbeeld gevonden als de man niet weet wanneer zijn vrouw jarig is, als het echtpaar niet dezelfde taal spreekt of als de man aanzienlijk jonger is dan de vrouw (het omgekeerde geval, dus als de vrouw jonger is dan de man, is overigens niet verdacht).</p>
<p>Het is een vreemd aspect van het schijnhuwelijk, de afhankelijkheid van de geloofwaardigheid van je eigen toneelstukje en het menselijke beoordelingsvermogen van een willekeurige ambtenaar. Satyajit kan erover meepraten. Hij is midden dertig en vier maanden geleden getrouwd met de Duitse Janice. ‘Toen we bij de ambassade van mijn geboorteland ons huwelijk wilden aanmelden, was de beambte heel wantrouwig en bleef ons allerlei vragen stellen, alsof we criminelen waren. Daarna bleef het stil, maar ik houd er in mijn achterhoofd wel rekening mee dat er opeens een huiszoeking kan komen.’ Janice en Satyajit zijn getrouwd in Denemarken. De zogenaamde Denemarken-route is populair, want eenvoudig en goedkoop. ‘Het busticket naar Denemarken was goedkoper dan het officieel in het Duits laten vertalen van mijn geboortecertificaat,’ grijnst Satyajit. ‘Het is een vreemde gewaarwording, dat trouwen. Na alle voorbereidingen staan daar opeens twee mannen in pak, de professionele getuigen. Ze lachen, geven je een hand, zeggen ‘gefeliciteerd’ en dat was het. Zoveel moeite en stress en binnen vijf minuten stonden we weer buiten.’</p>
<p><q class="pull-left">Het huwelijk is een intrinsiek politieke kwestie. Hoezo is het gevoel van liefde vast te leggen in de wet?</q> Een jaar geleden stonden ze samen in de rij bij de <span class="Cursief">Ausländerbehörde</span> toen duidelijk werd dat Satyajits visum niet verlengd zou worden. ‘Janice vroeg me meteen ten huwelijk en we besloten het hele proces onmiddellijk in gang te zetten. Als je eenmaal illegaal bent, wordt trouwen heel lastig.’ De <span class="Cursief">newlyweds </span>wonen niet samen maar brengen veel tijd samen door. Liefde is er ook, maar niet alleen voor elkaar. ‘We geloven beiden niet in monogamie, in het instituut dat huwelijk heet. We zijn polyamoreus.’ Niet veel mensen weten van het huwelijk, beiden hebben weinig contact met hun familie. ‘Voor mijn ouders is het huwelijk heel belangrijk. Toen ik opgroeide met mijn neefjes in een kleine gemeenschap voelden we ons verbonden met iedereen. Dat is waar ik in geloof, in gemeenschappen die elkaar ondersteunen. Romantische liefde is eigenlijk een esthetische kwestie, het huwelijk een juridische. Er zijn geen regels over van wie je mag houden, met wie je mag vrijen, met wie je mag trouwen.’</p>
<h5>Liever koffie of thee?</h5>
<p class="tekst">Op de dOCUMENTA van Kassel in 1997 werd het beroemd geworden manifest ‘Kein Mensch ist Illegal’ gepubliceerd. Antiracistische groeperingen en kerkelijke hulporganisaties werkten met elkaar samen om ongedocumenteerde vluchtelingen te ondersteunen. Daaruit ontstond in 2002 het project <span class="Cursief">Schutzehe – Heiraten zum Zweck der Aufenthaltssicherung </span>van de Duitse kunstenaar Silke Wagner. Voor een tentoonstelling in Wolfsburg onderzocht zij de kwetsbare situatie van vluchtelingen en migranten en de mogelijkheden van een <span class="Cursief">Schutzehe</span>. De uitkomst van het project was een brochure in de vorm van een paspoort met praktische informatie over het aangaan van een <span class="Cursief">Schutzehe. </span>Op het allerlaatste moment besloot de stad Wolfsburg de tentoonstelling af te gelasten omdat er sprake zou zijn van het aanzetten tot het plegen van misdaden. Het mocht niet baten, de expositie was te zien in veel andere steden, de brochure ging online en de website schutzehe.com is vijftien jaar na dato een van de belangrijkste bronnen van informatie.</p>
<p class="tekst">De website staat vol met uitleg over juridische zaken, links, een interview met een <span class="Cursief">Scheinehe</span>-echtpaar, de bureaucratische stappen die je moet doorlopen en het soort vragen dat je kan verwachten bij een verhoor door de vreemdelingenpolitie: Hoe vaak bellen jullie elkaar? Wat voor cadeaus gaven jullie elkaar voor Kerstmis, voor je verjaardag en voor de verloving? Kijken jullie samen televisie? Zo ja, welke programma’s? Drinkt je partner liever koffie of thee? Met melk of suiker? Hoe werkt jullie koffiezetapparaat? Scheert je partner zich droog of nat?<span class="Cursief"><br />
</span></p>
<p class="tekst">‘Wij hebben ook veel informatie van die website gehaald,’ herinnert Zidan zich. ‘We hebben ons een weekend lang opgesloten en elkaar alleen maar vragen gesteld en antwoorden uit ons hoofd geleerd. Het was eigenlijk best gezellig zolang we er niet teveel over nadachten dat dit het griezeligste proefwerk was dat we ooit zouden moeten doen.’</p>
<h5>Dolkomische aangelegenheden<span class="Cursief"><br />
</span></h5>
<p class="tekst">Het schijnhuwelijk is een geliefd onderwerp in de kunst, film en literatuur. Van dolkomische aangelegenheden in Hollywoodfilms, zoals <span class="Cursief">The Proposal </span>met Sandra Bullock uit 2009 of de klassieker <span class="Cursief">Green Card </span>(1990) met Gerard Depardieu. Tot de wrange realiteit in de film<span class="Cursief"> Le Silence de Lorna </span>van de Waalse broers Dardenne en <span class="Cursief">Problemski Hotel</span> van Dimitri Verhulst.</p>
<p class="tekst">‘Je moet beseffen dat het huwelijk pas heel recent het romantische toneelstukje is geworden zoals we dat kennen uit films en reclames. Van oudsher heeft het veel doelen gehad, maar liefde viel daar niet onder,’ aldus Sigrid Heistinger. Ze noemt zichzelf <span class="Cursief">Kulturaktivistin </span>en maakte in 2015 de interactieve voorstelling <span class="Cursief">die liebe ist ein kind der tat </span>over schijnhuwelijken. ‘Het huwelijk was een middel om macht, geld en status te verwerven of behouden. En voor arme mensen was het een instituut voor overleving, bescherming en de enige legitieme legale manier van reproductie. Dus laten we er niet meer van maken dan het is. Mensen zijn er heel weinig mee bezig dat het huwelijk een intrinsiek politieke kwestie is. Hoezo is het gevoel van liefde vast te leggen in de wet? Wat illegaal is hoeft niet moreel verkeerd te zijn.’</p>
<p class="tekst">Duitsland kent een lange geschiedenis van dit soort beschermhuwelijken. In de Tweede Wereldoorlog konden Duitse Joden door middel van een schijnhuwelijk met een buitenlander makkelijker reizen en een nieuwe nationaliteit aanvragen, en in de DDR gingen elk jaar duizenden burgers een schijnhuwelijk aan met een West-Duitser. In sommige gevallen ging het de West-Duitsers om het geld, maar veelal vonden de huwelijken plaats uit solidariteit en een breed gedragen gevoel van verantwoordelijkheid om de medemens te helpen weg te komen uit de dictatuur. Mensen die vluchtelingen uit de DDR naar de ‘andere kant’ hielpen, zijn vandaag de dag helden. In 2012 kreeg Burkhart Veigel, die honderden Oost-Duitsers naar het Westen smokkelde, een <span class="Cursief">Bundesverdienstkreuz</span>. Hij zei daarover in een interview met de Süddeutsche Zeitung: ‘Ik zie geen verschil tussen wat ik toen deed en wat mensen nu doen om vluchtelingen te helpen. Wanneer iemand in nood is, gelden er andere wetten. En als niemand anders helpt, dan moeten burgers het recht in eigen hand nemen.’<br />
Zidan vindt het een mooi verhaal. ‘Het is zoals een uitspraak die ik ken vanuit zowel de islam als het jodendom: als je een mens redt, red je de hele mensheid. Ik hoop het.’</p>
<p class="tekst"><span class="Cursief">Om de betrokkenen te beschermen heeft alle digitale communicatie versleuteld plaatsgevonden. De geïnterviewden heten in werkelijkheid anders.</span></p>
<div class="info-box">
<p class="kader"><strong>De keerzijde</strong><br />
Schijnhuwelijken worden vaak in één adem genoemd met vormen van misbruik zoals mensenhandel, prostitutie en gedwongen huwelijken. Anastasia Mehrens, journalist bij de Westdeutsche Rundfunk, zette een advertentie online op verschillende Russische websites waarin ze vroeg om een schijnhuwelijk zodat ze in Duitsland kon blijven. ‘Het was belachelijk eenvoudig, binnen een dag had ik al zestien reacties van geïnteresseerde kandidaten.’ De prijzen die worden gevraagd door mensen die uit commerciële overwegingen een schijnhuwelijk aanbieden, variëren: in Duitsland kun je voor 30.000 dollar trouwen, in Polen al voor 5.000 dollar en in Monaco moet je 220.000 dollar neerleggen. ‘Het is een heel grijs en schimmig gebied waar naïeve privépersonen en criminele organisaties precies hetzelfde doel voor ogen hebben: hoe maken we ons zo min mogelijk verdacht?’</p>
</div>


Trouwen uit solidariteit: geen schijn-, maar beschermhuwelijk

<div class="lead">Het onvertaalbare ‘Bildung’ is de sleutel naar een goede integratie in Duitsland. Het representeert een humanistisch, politiek en cultureel ideaal, en bovenal een kritische houding.</div>
<p class="p_1">Wat zullen de kosten zijn van het onderbrengen, verzorgen, integreren en onderwijzen van de honderdduizenden vluchtelingen die naar Duitsland komen? Voor dit en het volgende jaar liggen de verwachtingen tussen de zes en vijftien miljard euro, uitkeringen en extra taalonderwijs niet meegerekend. Schafft Duitsland dat? Het grootste deel van de vluchtelingen is laagopgeleid en jong, maar als het lukt om ze aan het werk te krijgen, dan is dat een oplossing voor een van Duitslands grootste toekomstproblemen: de vergrijzing. Volgens recente berekeningen van het Deutsches Institut für Wirtschaftsforschung zullen de economische voordelen de kosten op de lange termijn ruimschoots overtreffen, zelfs in de meest negatieve berekeningen.</p>
<p class="tekst">De helft van de vluchtelingen is jonger dan vijfentwintig jaar, een leeftijd waarop je naar school gaat of een opleiding volgt. Onderwijs en bildung moeten daarom het politieke zwaartepunt worden in het vluchtelingendebat. Bildung is de sleutel tot integratie. Dit onvertaalbare woord representeert niet alleen een humanistisch, politiek en cultureel ideaal, maar ook een kritische verhouding tot de staat, de macht en de eigen persoon.</p>
<p class="tekst">Door heel Duitsland bieden universiteiten vluchtelingen de mogelijkheid om gratis colleges te volgen. In Berlijn was de Humboldtuniversiteit de eerste. Er hebben zich dit semester achtentachtig vluchtelingen ingeschreven. Voor een aantal van hen zal een studiebeurs beschikbaar zijn. Studieadviseur Jochen Ley: ‘Omdat studenten pas officieel kunnen instromen als zij een C1-niveau Duits hebben behaald, moeten we extra taalcursussen aanbieden, waarvoor we geld hebben aangevraagd bij de senaat.’</p>
<h5>Refugee Phrasebook</h5>
<p class="tekst">Vóór ze het C1-niveau hebben bereikt, kan het Refugee Phrasebook uitkomst bieden: een online woordenboek waarin in achtentwintig talen de belangrijkste thema’s en zinnen voor vluchtelingen op het gebied van medische, juridische en sociale kwesties zijn vertaald. Het is tot stand gekomen op initiatief van kunstenaars en academici die met elkaar in contact kwamen via Facebook. Binnen een paar dagen was er een bruikbaar woordenboek waarvan er nu al meer dan tweehonderdduizend zijn geprint en verspreid. Paul Feigelfeld is een van de initiatiefnemers van het Refugee Phrasebook, dat door iedereen naar eigen inzicht kan worden aangepast. ‘Omdat de situatie aan de grenzen en in de opvangcentra continu verandert, is er voortdurend behoefte aan nieuwe content.’ Iedereen die naar de website gaat, kan het Phrasebook aanpassen en uitprinten. Tijdens een Hackathon in Berlijn is er ook een app ontwikkeld die offline te gebruiken is, want internet is slechts in vijftien procent van de opvangcentra aanwezig.</p>
<h5>Berlijn in 1945</h5>
<p class="tekst">Ook veel musea in Duitsland hebben hun deuren geopend voor vluchtelingen en bieden behalve gratis toegang speciale programma’s aan. Zoals het Stadtmuseum in Berlijn, dat rondleidingen organiseert voor kinderen. ‘Het is ontzettend populair, we zijn tot februari al helemaal volgeboekt,’ aldus Constanze Schröder, hoofd Communicatie en Bildung. ‘We hebben op dit moment een fototentoonstelling over Berlijn in 1945, die we normaal gesproken eigenlijk niet met de kinderen bezoeken, maar deze groep was iets ouder en ze waren zo geïnteresseerd in een oude bom die op ons binnenhof ligt, dat we ze de foto’s lieten zien. “Berlijn is nu zo mooi en modern, maar op deze foto’s ziet het eruit als Aleppo,” zei een van de Syrische kinderen. Dat raakte me enorm, want dan gaat het dus even niet over wie goed of fout is, over geld of integratie, maar over de mogelijkheid om te zien dat geen enkele situatie statisch is. Dat we dat als museum kunnen communiceren, is prachtig. Het gaat niet alleen om objecten of schilderijen maar om de ontmoeting tussen mensen en een nieuw perspectief op de werkelijkheid.</p>


Vluchtelingen in Duitsland mogen gratis naar colleges en musea

<div class="lead">De dodelijkste grensovergang ter wereld, zo wordt de Middellandse Zee wel genoemd. Een paar vrienden hebben met de MS Sea-Watch al meer dan tweeduizend vluchtelingen van de verdrinkingsdood gered.</div>
<p class="p_1">Het was een gek gezicht: een klein rubber bootje dobberde vorige maand over de Berlijnse Spree langs de Reichstag, volgeladen met politici en journalisten in reddingsvesten. Het was een van de vele ludieke acties van Sea-Watch om aandacht te vragen voor hun werk. Precies een half jaar daarvoor, op 19 april, verscheen in de populaire talkshow van Günther Jauch – gemiddeld 4,5 miljoen kijkers – plotseling en onaangekondigd Harald Höppner op het podium. Hij vroeg alle aanwezigen om op te staan en een minuut stil te zijn om de vluchtelingen te herdenken die gestorven zijn op de Middellandse Zee. <span class="Cursief">Jetzt bitte, </span>voegde hij er beleefd en dringend aan toe.</p>
<p class="tekst">Op diezelfde dag voer de 21 meter lange Nederlandse visserskotter <span class="Cursief">MS Sea-Watch</span> vanuit Hamburg naar Lampedusa om vluchtelingen te redden uit de Middellandse Zee, de dodelijkste grensovergang ter wereld. Vier maanden eerder hadden een paar vrienden uit Brandenburg, onder wie Höppner, de boot gekocht in Rotterdam. Na maandenlang klussen was de oude kotter een zeewaardige reddingsboot geworden. ‘We konden niet langer wegkijken, we zijn samen verantwoordelijk voor wat er daar gebeurt,’ aldus fotograaf Ruben Neugebauer, een van de initiatiefnemers.</p>
<p class="tekst">Het idee voor Sea-Watch ontstond eind 2014, toen duidelijk werd dat Italië het programma Mare Nostrum had beëindigd en Frontex, voor een derde van de kosten, aan operatie Triton begon. ‘We wilden de verantwoordelijkheid nemen daar waar de politiek die liet liggen.’</p>
<p class="tekst">Het schip vaart officieel onder Duitse vlag, maar onder de groep initiatiefnemers zijn acht Nederlanders en er zijn veel Nederlandse vrijwilligers. ‘Wij zijn niet echt bezig met nationaliteiten maar er zijn inderdaad veel Nederlanders betrokken bij Sea-Watch, ze hebben over het algemeen veel nautische ervaring.’ Er wordt nauw samengewerkt met andere organisaties zoals Artsen zonder Grenzen, Migrant Offshore Aid Station en Watch The Med(iterranean) die vluchtelingen in nood lokaliseert.</p>
<p class="tekst">Tot nu toe heeft Sea-Watch meer dan 2.000 vluchtelingen gered. ‘Iedereen vraagt ons hoe we de mensen vinden, maar dat is eigenlijk heel eenvoudig: we gaan zelf op zoek – er zijn maar twee stranden in Libië waarvandaan de bootjes vertrekken; of Watch The Med krijgt via hun Alarm Phone een noodoproep binnen en geeft ons de positie van de boot door. Wij gaan er dan heen, halen de vluchtelingen uit het water en brengen ze in veiligheid op een van onze reddingsboten, een soort drijvende eilanden. Daarna gaan we op zoek naar een nabijgelegen boot en brengen we de vluchtelingen daarheen.’<br />
Dat laatste is nu het grootste probleem, omdat schepen het gebied letterlijk omzeilen. De meeste reddingsacties worden nog steeds gedaan door commerciële vrachtschepen omdat kapiteins volgens het VN-Zeerechtverdrag verplicht zijn om zo snel mogelijk hulp te bieden aan in nood geraakte schepen en opvarenden. De kosten voor dit soort reddingsacties zijn ontzettend hoog voor de koopvaardijschepen, bovendien hebben ze geen geschikte uitrusting voor de opvang van grote groepen mensen. ‘Op 28 augustus hadden we meer dan 500 mensen opgevangen op vijf verschillende rafts, de mensen waren in paniek omdat ze al vier dagen ronddobberden. We hebben een noodsignaal uitgestuurd naar alle schepen in de buurt om ons te komen helpen, maar we hebben 8,5 uur gewacht voordat er uiteindelijk een schip onze kant op kwam. Sommige van de schepen kunnen 30 knopen per uur varen. Dit kan twee dingen betekenen: of er was niemand in een straal van 900 kilometer, of ze wilden ons niet komen helpen. Waar was Frontex? Waar was de marine? Het was een verschrikkelijke nacht, in een van de bootjes lagen twee dode mensen.’</p>
<p class="tekst">De maritieme traditie is ingericht om incidenteel andere schepen in nood te helpen, niet om een Europese crisis aan de buitengrenzen af te wenden. ‘Laten we wel zijn, dit soort reddingen op zee zijn niet de oplossing voor het probleem, dat snappen wij ook. Maar er is nu geen alternatief. Het is niet de taak van burgers om dit te doen, het is een politieke verantwoordelijkheid. Maar als zij het niet doen dan gaan wij, zo simpel is het.’</p>
<div class="info-box">
<p class="tekst">Dit artikel komt uit de Vluchtelingenspecial van deze week en bieden we voor de gelegenheid gratis aan. Misschien wil je ons helpen dit mogelijk te blijven maken door een <a href="https://www.vn.nl/service/word-lid/"><span class="s1">proefabonnement</span></a> te nemen?</p>
</div>
