De democratie verdwijnt uit Brussel

Columns van de week

Hannah Prins, Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

Leonard Ornstein

Max van Weezel

Max in Gaza: Soha Arafat over ‘haar Leeuw’ en haar contacten met de groten der aarde

<div class="lead">Anton Corbijn kiest zijn prooi zorgvuldig: de niet volmaakte mens die zichzelf voordoet als perfect.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<div class="lead">
Anton Corbijn kiest zijn prooi zorgvuldig: de niet volmaakte mens die zichzelf voordoet als perfect. Hij legt ze meedogenloos vast op zijn foto&#8217;s. Het is geen toeval dat zijn objecten mensen zijn uit de wereld van de glamour. Zoals het evenmin toeval is dat hij ze beziet met het oog van een calvinist.
</div>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Glamour, het betoverende uiterlijk, de schone schijn &#8211; het zijn niet de meest in het oog springende kenmerken van de Nederlandse cultuur. Het is niet alles goud wat er blinkt, luidt een favoriet spreekwoord. Nederlanders voelen zich niet thuis in de wereld van roem en glorie, ze vereren hun beroemdheden niet op uitbundige wijze. Nederland is een land van &#8216;doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg&#8217;. Nuchterheid en zakelijkheid zijn belangrijke deugden. Niet alleen tegenwoordig. Dat was al zo in de zeventiende eeuw. Rijke patriciërs waren wars van uiterlijk vertoon. En vanaf die tijd was het ook zo voor kunstenaars.
Nederland kan zich beroemen op een paar onsterfelijke schilders. Ze hebben door de eeuwen heen de bijzondere lichtval die op dit deel van de wereld valt op hun schilderijen weten over te brengen. Van Rembrandt tot Mondriaan, van Ruisdael tot Breitner. Simpel, sober, bijna zakelijk schilderden ze. Uiterlijke pracht en praal is &#8211; op een enkele uitspatting in de Gouden Eeuw na &#8211; niet erg aan Nederlanders besteed. Zelfs de Nachtwacht was een doodgewone opdracht van een gilde. Sinds die zeventiende eeuw wil Nederland niet meer meedoen met heldenverering, het aanbidden van de groten ligt hen niet.
Glans en glitter horen nog steeds meer thuis in landen als Amerika en Frankrijk. Allure, een beetje extravagantie: een Nederlander gaat ervoor naar Parijs, Londen of New York.
Is het, in dit verband, verbazingwekkend dat een van &#8216;s werelds bekendste cult-fotografen uit het oer-Hollandse Strijen komt, een dorp in de Hoekse Waard niet ver van de Dordtse Kil? Nee. Fotograaf Anton Corbijn (44) werkt al vijfentwintig jaar in de wereld van de glamour. Maar wel op een eigenzinnige, ingetogen wijze. Popidolen en filmsterren, schrijvers en kunstenaars zijn het domein van Corbijn.
Corbijn groeide op in een omgeving van kijken en bekeken worden. Thuis als zoon van een dominee had hij &#8211; volgens eigen zeggen &#8211; veel bekijks. Want als je vader in een kleine gemeenschap zo&#8217;n dominante rol vervult, houden de kerkleden ook jou, als zoon, nauwlettend in de gaten. Nieuwsgierigheid van anderen kan beknellend werken. Hoe moet je omgaan met de morele machtspositie die je vader in het dorp inneemt? Veel kinderen van dominees staan voor lastige keuzen. Ze staan in tweestrijd: of je past je aan aan de wereld van je vader, of je distantieert je daar nadrukkelijk van. Anton Corbijn koos voor het laatste, hij wilde de wereld van Strijen en zijn ouderlijk huis ontvluchten. &#8216;Ik was vrij geïsoleerd in mijn jeugd. Ik heb er niet zulke goede herinneringen aan,&#8217; liet hij later optekenen. Toch wilde hij aanvankelijk zendeling worden. Tot hij op een dag hoorde dat op Nieuw-Guinea een missionaris werd opgegeten. &#8216;Toen hield het meteen op,&#8217; zegt Corbijn. Niet het woord van God zou hij verkondigen, maar hij ging op pad om de wereld van de schone schijn te verkennen.
<q class="pull-right">Hij woont in vliegtuigen. Hij is een echte calvinist, een slaaf van het arbeidsethos.</q>
Hoe paradoxaal de combinatie van glamour en calvinisme ook lijkt, Corbijn vond toch een formule om zijn eigen geschiedenis in zijn werk te incorporeren. Met een instelling die kenmerkend is voor een calvinist: hard werken en een beetje de kwelling (willen) voelen van dat vermaarde schuldgevoel. Een gevoel dat altijd tegen je zegt: eigenlijk kan alles wat ik doe nog beter. Corbijn &#8211; het is vast geen gespeelde bescheidenheid &#8211; vindt zijn werk geen geweldige prestatie. Want, zei hij ooit: &#8216;Het gaat me gemakkelijk af. Als je er kei- en keihard voor moet zwoegen, dan is het pas een grote prestatie.&#8217;
Vier jaar geleden zei Bono, de zanger van U2, over zijn vriend Corbijn: &#8216;Anton is de laatste tijd wat meer beschouwend geworden. Zijn vader was een man van de kerk en ik zie dat meer en meer in zijn werk terug. Hij zal het ontkennen, maar ik zie het, zelfs in het midden van een Metallica-video. Zijn werk roept diepe beelden op, zoals dat van het kruis. De beste kunstenaars blijven kinderen en halen daar hun inspiratie vandaan, meestal onbewust.&#8217; Bono gaat in de binnenkort uit te zenden documentaire Anton Corbijn &#8211; geen stil leven nog een stap verder: &#8216;Hij woont in vliegtuigen. Hij is een echte calvinist, een slaaf van het arbeidsethos.&#8217;
De wijze waarop kerkhoven en kruisen in zijn foto&#8217;s zijn verwerkt &#8211; het lijkt of doem en wederopstanding ieder moment kunnen plaatsvinden &#8211; doen je haast geloven dat je hier werkelijk met een zwartgallig mens te maken hebt. Maar zo simpel ligt het natuurlijk niet.
<figure>
<div class="video"><iframe width="500" height="375" src="https://www.youtube-nocookie.com/embed/NTRj3--i8tc?feature=oembed" frameborder="0" allowfullscreen></iframe></div>
</figure>
Zijn oeuvre straalt bittere ernst uit. Hier is een bloedserieuze fotograaf aan het werk. De door hem in Famouz geportretteerden kijken zelden of nooit vrolijk. Altijd die ernst! Waarom lacht Bruce Springsteen niet? Waarom lijkt Miles Davis de wanhoop nabij, waarom heeft Elvis Costello zo&#8217;n desolate blik? Alleen Tom Jones lacht, maar zonder een spoor van zijn gebruikelijke geschater. En Bono? Die lacht in Corbijns boek Star Trak naar Salman Rushdie, maar het is een lachje om Rushdie op zijn gemak te stellen. Rushdie zelf heeft een inktzwarte zonnebril op.
De donkere kamer van Corbijn brengt zijn geportretteerden net iets meer dan levensecht in beeld: Jody Foster in gepassioneerd gebed. Captain Beefheart neemt zijn hoed af voor de somberheid van het leven. De schitterende foto van Lars von Trier, bloot achter een kruiwagen, toont de naakte waarheid. Toen Corbijn in 1998 Wim Kok voor het verkiezingsaffiche fotografeerde, wilde Rita dat haar man er toch iets &#8216;vriendelijker&#8217; op zou staan. Corbijn gaf gevolg aan dat verzoek, maar regisseerde de ijdelheid van Kok op zíjn manier, zoals hij dat ook bij anderen doet.
Alsof de duivel er mee speelt: de hemel van Corbijns foto&#8217;s wordt gedomineerd door asgrauwe lucht. Het silhouet van Jim Kerr, starend naar grijszwarte wolken, is vermaard. De duistere kant van de mens moet Corbijn fascineren.
Hij fotografeert mensen die dagelijks door de wereld van glamour paraderen op een afwijkende, persoonlijke manier. Zíj tutten zich op, maken zich kunstmatig aantrekkelijker dan ze zijn, hebben daardoor soms een bedrieglijke schoonheid. Corbijn pelt de zelfingenomenheid ervan af, laat de ontmaskerde zien zoals hij is. Om dat doel te bereiken, doet hij soms iets onverwachts: dan zet hij zijn object &#8211; bijvoorbeeld de Rolling Stones &#8211; juist een masker op.
De zelfkant van de geportretteerde schemert door. Walk on the wilde side, noemt Lou Reed het. Ook hij is door Corbijn gefotografeerd. De wegkwijnende, misschien wel pesterige blik verraadt dat Corbijn hem precies op het juiste ogenblik betrapt heeft. Het oog van de meester ziet beslissende details. En die details laten juist de niet perfecte mens zien, ook al is hij een superstar. Neem Pavarotti, wiens donkere zijde meesterlijk overkomt. De mens die juist niet volmaakt is, maar zich als perfect voordoet, is Corbijns prooi. Hij legt ze meedogenloos vast op zijn foto&#8217;s.
Je kunt je afvragen waarom grote sterren zich weinig geflatteerd laten portretteren. Dat heeft ermee te maken dat Corbijn met de mensen die hij fotografeert een moment van intimiteit weet te creëren, al is hij soms maar enkele ogenblikken in hun buurt. Clint Eastwood, vertelde hij, &#8216;gave me one minute of his time and that was it&#8216;.
No guts, no glory. Corbijn kan bluffen als het moet. Ooit vroegen de Rolling Stones hem of hij hen wilde fotograferen. Dat was een oude jeugddroom van Corbijn, maar hij stelde wel een voorwaarde. Geen studiofoto en de heren moesten maskers willen dragen. Het zouden ongeëvenaarde opnamen worden.
<q class="pull-right">Aangeboren talent, maar ook geduld, passie en een beetje mikken op effect zijn de basis van zijn succes.</q>
Aanvankelijk drukte hij zijn foto&#8217;s af met een grove korrel, later gaf hij ze meer scherpte. Daartoe ging hij over op een Hasselblad-camera. Maar hij bleef werken met zijn Kodak Tri-x-filmpjes. &#8216;The best they ever made.&#8217; In 33 Still Lives, zijn laatste boek (1999), introduceert Corbijn een lichtblauw raster over zwart-wit foto&#8217;s. Je moet ervan houden. Zijn foto&#8217;s krijgen wel een nieuwe dimensie, maar het lijkt meer op wat anderen ook doen.
Sinds 1984 maakt Corbijn videoclips. Inmiddels heeft hij er zestig op zijn naam staan. Krantenberichten melden al jaren dat hij nu ook iets met &#8216;film&#8217; wil. De calvinist Corbijn tobt daar nog over.
Corbijns meesterzet was dat hij ooit naar Londen trok, waardoor hij een veel groter podium voor zichzelf creëerde. Maar tegelijkertijd beperkte hij zich &#8211; in de keuze van zijn onderwerp: alleen beroemdheden. Daarin is hij uiterst consistent. Mindere goden laat hij over aan andere fotografen. Aangeboren talent, maar ook geduld, passie en een beetje mikken op effect zijn de basis van zijn succes. Maar ook commercieel denken is hem bepaald niet vreemd. &#8216;Als je er veel geld voor krijgt, maak je geen betere foto&#8217;s.&#8217; Die uitspraak is van Corbijn. Maar is de dominee niet stiekem ook koopman? Een journalist vroeg hem eens op de man af of hij werkelijk &#8216;een ton&#8217; per dag kost. &#8216;Soms meer,&#8217; liet Corbijn weten. &#8216;Als je serieus genomen wilt worden, moet je veel vragen.&#8217;
Hij vraagt niet alleen een hoog honorarium aan (sommige) artiesten, maar werkt daarnaast af en toe voor het grote bedrijfsleven: BMW, Mercedes Benz en Nike.
De kracht van Corbijn is zijn eenheid van stijl. Kan hij zich nog losmaken van zichzelf en een nieuwe, misschien wat minder sombere, wat meer opgewekte kant van zijn personages in beeld brengen? De toekomst zal het leren. Vijfentwintig jaar zit Corbijn nu in het vak. De nieuwe directeur van het Groninger Museum, Kees van Twist, heeft Anton Corbijn, die zijn loopbaan in Groningen begon, terecht geëerd. Het museum heeft een overzichtstentoonstelling samengesteld waar het belangrijkste werk van een &#8216;Hollandse jongen&#8217; in het rijk van de rich and famous is te zien. Ook in Amsterdam is een deel van Corbijns werk te zien. Na Chicago, San Francisco en Parijs is Nederland weer eens aan de beurt.
Corbijn is inmiddels zelf een beroemdheid geworden. Dat zal Nederland merken. Of Corbijn dat écht leuk vindt, is nog maar de vraag. Eigenlijk is hij een tamelijk bescheiden en verlegen man. Maar Corbijn weet dat al die aandacht onvermijdelijk is. Vroeger, in Strijen, zal hij het wel geleerd hebben: als ze hierboven een plan voor je hebben, als ze je ergens voor hebben voorbestemd, dan is daar geen wrikken meer aan.
Dit artikel verscheen op 18 maart 2000 in Vrij Nederland
</div>

De donkere kamer van Anton Corbijn

Hebron: de stad waar Hamas alle negen zetels won die er te winnen waren. Student Abdel Kareem Quawasme (19) zegt vol vuur dat Hamas de wetten zal veranderen. ‘Geen corruptie meer! Werk zal er komen!’ Abdel is ervan overtuigd dat Hebron nog veel religieuzer zal worden dan het nu al is. Jazan (23) heeft op de linkse PFLP gestemd. Natuurlijk, het gaat om banen, maar hij vindt ook dat de Palestijnse Autoriteit moet gaan onderhandelen met de Israëliërs. Onverzoenlijkheid leidt volgens hem tot niets. Hij is bang voor de radicale invloed van Hamas op het gewone leven. Hij fluistert: ‘Ik heb thuis een fles sterkedrank, eigenlijk strikt verboden. Maar ik ben een vrij en modern mens en dat wil ik blijven.’
De nummer twee in de leiding van Hamas is Mohammed Abu Tir. Hij kondigde afgelopen weekeinde aan dat Hamas als regeringspartij gedeeltelijk de sharia zal invoeren. Op de scholen zal een strikte scheiding van jongens en meisjes worden doorgevoerd. Veel Palestijnse vrouwen zijn bang dat ze straks verplicht van top tot teen in het zwart gehuld over straat moeten. Nu al dragen veel vrouwen in Hebron een niqaab (gezichtssluier).
De leider van Hamas is de chirurg Mahmoud Al-Zahar. Hij heeft zich altijd voorstander getoond van strenge toepassing van moslimwetten in de Palestijnse samenleving. Volgens Al-Zahar hebben Palestijnse vrouwen genoeg rechten en vrijheden. Het handvest van Hamas, vastgesteld op 18 augustus 1988, geeft vrouwen de opdracht ‘zonder toestemming van haar echtgenoot ten strijde te trekken tegen de vijand.’ En die vijand is breder dan Israël. Verwijzingen naar ‘de joden’ lopen als een rode draad door het Handvest. Zoals in artikel zeven van het Handvest waarin de Profeet zou worden geciteerd: ‘De Dag des Oordeels zal niet komen voordat de Moslims de joden bestrijden, de joden doden. Als de joden zich verbergen achter stenen en bomen, gaan de stenen en bomen spreken: “O, Moslim, O Abdulla, er zit een jood achter mij, kom en dood hem.”’
Hamas weigert nog steeds Israël te erkennen. Maar eerder verklaarde Al-Zahar wel dat hij via een derde partij met de vijand wil overleggen. Net als Hezbollah in het verleden deed via Duitsland. Gidi Grinstein, Israëlisch onderhandelaar tijdens het Camp David-overleg in 2000, is het op dit punt met Al-Zahar eens: ‘Dat Israël en Hamas met elkaar moeten praten is onvermijdelijk, nu Hamas op alle niveaus van de samenleving grond onder de voeten heeft. Van gemeentelijk niveau tot in de centrale bureaucratie.’ Mochten Hamas en Israël overleg afwijzen dan is een humanitaire ramp in Gaza en de Westelijke Jordaanoever, volgens Grinstein, onvermijdelijk. ‘De Palestijnse Autoriteit is, als het om brandstof, water en voedselvoorziening gaat, volledig afhankelijk van Israël. De Palestijnse economie is voor negentig procent met die van Israël verbonden.’
Tot 1993 weigerden Israël en de PLO elkaar te erkennen. Toen kwam de beroemde handdruk tussen Rabin en Arafat. Grinstein ziet een overeenkomst tussen toen en nu: ‘De PLO was toentertijd ook voor de eliminatie van Israël en heeft dat uiteindelijk moeten intrekken. Maar tussen Hamas en de PLO bestaan grote verschillen. Hamas heeft een plan dat de PLO destijds niet had: de eliminatie van Israël in fasen. Het zal de Hamas veel moeite kosten om hun overtuiging kwijt te raken en een compromis te zoeken.’
Grinstein vindt dat er een eind moet komen aan de bezetting van Palestijns land. Hij denkt dat de publieke opinie in Israël op dit punt sinds het vertrek uit Gaza fundamenteel aan het veranderen is. Zelfs als het om het delicate onderwerp Jeruzalem gaat. ‘De Palestijnse buurten in Oost-Jeruzalem moeten door de Palestijnen zelf bestuurd gaan worden. Een rechtse politicus als Lieberman zegt dat, en ook waarnemend premier Olmert denkt het. Tijdens de Camp David-besprekingen in 2000 was het Israëlische publiek nog niet rijp voor dat soort gedachten. Nu wel.’
Grinstein veronderstelt dat Israël en Hamas wel geheime contacten hebben. ‘Er zijn gematigde Hamas-leden, en het is ons Israëliërs toegestaan om met ze te praten. Dat is anders dan begin jaren negentig, toen het strikt verboden was om contacten met de PLO te hebben.’
Tégen ieder contact met Hamas is Israëls nieuwe minister van Buitenlandse Zaken Tsipi Livni. ‘Hamas moet eerst stoppen met terreur, zich laten ontwapenen en het idee van de staat Israël in hun handvest erkennen.’ Livni is voorstander van een Palestijnse staat, ‘zolang die geen bedreiging vormt voor Israël.’ Of het ooit nog wat wordt tussen Hamas en Israël hangt volgens hem ook af van de internationale gemeenschap. Die moet volmondig ‘nee’ tegen het terrorisme van Hamas blijven zeggen, zodat de beweging genoodzaakt is zich te ontwapenen en af te zien van geweld. Een uiteindelijke Palestijnse staat moet een natie zonder leger worden: ‘Het hele idee van vrede is dat we dan ook echt in vrede naast elkaar leven.’ Livni is inmiddels een groot diplomatiek offensief begonnen. Zijn boodschap is duidelijk: de wereld moet zich niet aan Hamas aanpassen, maar Hamas aan de wereld.
In Vrij Nederland 11 februari 2006: Herstel In het artikel &#8216;De dag des oordeels voor Hamas&#8217; (VN, 4-2-2006) lijkt VN te denken dat de nieuwe minister van Buitenlandse Zaken van Israël, Tsipi Livni, een man is. Dat is een vergissing, die bovendien niet op het conto van de auteur Leonard Ornstein te schrijven is, maar die er in de bewerking van het stuk op de redactie is ingeslopen. Tsipi Livni is een vrouw.

De Dag des Oordeels voor Hamas

Iraanse kernmacht
Herzliya, in het hart van Israël, is een lieflijk Israëlische badplaatsje vernoemd naar Theodor Herzl, de man die het idee van een joodse staat bedacht en grondlegger was van het zionisme. Hier werd de afgelopen week Irans oproep om Israël van de kaart te vegen aan een diepgravende analyse onderworpen. Dat gebeurde op de jaarlijkse Herzliya Conferentie, waar Israëls politieke, militaire en intellectuele top bijeenkomt om de wereld, en Israël in het bijzonder, door te nemen. De potentiële Iraanse kernmacht is de nachtmerrie van Israël en was zo’n beetje het belangrijkste agendapunt. Het kat-en-muisspel tussen Iran en Israël is in volle gang.
Israëls minister van Defensie Shaul Mofaz, geboren in Teheran of all places, richtte zich direct tot de Iraanse president Ahmadinejad: ‘U leidt uw land op het pad van terreur, haat en anti-semitisme. Kijk naar de geschiedenis en zie wat er gebeurd is met volkeren die geprobeerd hebben het joodse volk te vernietigen. Ze hebben uiteindelijk vernietiging over zichzelf en hun natie afgeroepen.’ En nadrukkelijk voegde hij eraan toe: ‘Israël richt zich op dit moment op de Verenigde Naties, maar zal doorgaan zichzelf te verdedigen.’
Elk jaar worden in Herzliya ook buitenlandse en Palestijnse toppolitici genodigd. Daverend applaus kreeg een Fransman met presidentiële ambities: de oud-premier en socialist Laurent Fabius. Hij stelde voor dat Europa zijn ambassadeurs uit Teheran zou terugroepen. Daarmee ging hij niet zover als Chirac, die Iran met een nucleaire klap dreigt. En ook niet zover als de man die tot voor kort Israëls diplomatieke offensief tegen Teheran leidde, de inmiddels oud-minister van Buitenlandse Zaken Silvan Sjalom. Die riep op tot zware sancties van de Veiligheidsraad tegen Iran.
In de wandelgangen benadrukte Sjalom, nummer twee op de verkiezingslijst van Likoed: ‘We moeten alles doen om ze te stoppen, liefst met steun van de internationale gemeenschap.’
Nucleaire supermacht
Ook Yuval Steinitz liet van zich horen. Kleine man, scherpe blik, kordate uitspraken, een van Israëls vooraanstaande politici, voorzitter van de invloedrijke parlementaire commissie van Buitenlandse Zaken en Defensie. Hij is er diep van overtuigd dat de wereld de Iraanse president op zijn woord moet geloven als hij zegt Israël te willen vernietigen. Diens regime is, benadrukt hij, nu al een van de hoofdsponsors van terroristische activiteiten van Hamas en Hezbollah tegen Israël. En Mahmoud Ahmadinejads ambities reiken verder, volgens Steinitz. De Iraanse president is er niet alleen op uit Israël te vernietigen: ‘Als Iran nu niet wordt gestopt, zal het een nucleaire supermacht worden.’
Hij licht toe: ‘We moeten de nucleaire dreiging van Iran zeer serieus nemen. Iran is niet alleen een dreiging voor Israël, maar voor de hele wereld. Iran is ook geen Noord-Korea. Het land wil niet een of twee atoombommen produceren, het wil er honderden maken. De Iraanse Shihab 4-raketten hebben nu al een reikwijdte van vierduizend kilometer, waardoor ze Londen kunnen verwoesten. Over een tijdje hebben ze de Shihab 5, waarmee ze zelfs de Verenigde Staten kunnen aanvallen.’
Over Iran spreekt Steinitz niet alleen voor eigen publiek. Het afgelopen jaar bewerkte hij ook de Russen en de Amerikanen. In Moskou, zo vertelt hij, stemde minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov er al acht maanden geleden mee in dat Rusland in de Veiligheidsraad niet langer tegen sancties zal stemmen als Iran de afspraken met het internationale atoomagentschap IAEA schendt. (Op 2 februari weten we meer, want dan zal IAEA-topman El-Baradei zijn verslag uitbrengen). En: ‘Ik heb tegen Condoleezza Rice gezegd: Amerika moet met fors geweld dreigen, echt met een heel zware knuppel zwaaien.’ Via een videoverbinding kreeg hij tijdens de conferentie steun voor deze harde lijn van Amerika’s VN-ambassadeur John Bolton: ‘President Bush zal geen nucleair Iran toestaan!’
Deze koers sluit naadloos aan bij de visie van Israëls meest vooraanstaande Iran-kenner Shmuel Bar. Die schreef in 2004 de diepgravende studie Iran, Cultural Values, Self-images and Negotiating Behavior. Conclusie: dreig met die zware knuppel. Pas dan voelen de Iraniërs dat het menens is en zullen ze zich pragmatisch opstellen.
Zullen de Israëliërs zelf tot militaire actie tegen Iran overgaan? Volgens Steinitz is de huidige situatie onvergelijkbaar met die van 1981, toen Israël Saddam Hoesseins nucleaire installatie kapot bombardeerde. Allereerst is er nu in militair strategische zin sprake van een onvergelijkbare situatie. Iraks atoomfabriek stond op één plek, de nucleaire faciliteiten van Iran liggen verspreid in het land. Maar vooral in politieke zin liggen de kaarten in 2006 anders. Steinitz: ‘Het is verkeerd te denken dat wij Israëliërs dit probleem wel weer even voor de wereld oplossen. Leg alsjeblieft niet alles op Israëls schouders.’

Het kat-en-muisspel tussen Israël en Iran

Israël
De dans van de kroonprinsen en de kroonprinses begon najaar 2004, toen duidelijk werd dat Sjarons positie in de rechtse Likoed-partij onhoudbaar zou worden. In zijn eigen partij had de premier een referendum over de terugtrekking uit Gaza uitgeschreven dat uitliep op een debacle: tweederde van de partijleden stemde tegen. Sjarons aartsrivaal Benjamin Netanjahoe rook zijn kans en wierp zich op als leider van de Likoed-afvalligen. Eind 2004 leek Netanjahoe op beslissend voordeel te staan. Maar hij had één politieke meesterzet van Sjaron niet voorzien: de komst van zijn nieuwe partij Kadima. Voorlopig staat Netanjahoe buiten spel.
Dan is er kroonprins Ehoed Olmert. Hij is al sinds 1973 lid van de Knesset en dé man die Sjaron persoonlijk heeft overtuigd van de terugtrekking uit Gaza. Olmert is arrogant, maar ook een briljant tacticus. Hij probeert zich bemind te maken bij het publiek als adviseur van de populaire topvoetbalclub Beitar Jeroesjalajim. Maar hij is nog steeds niet populair bij de gemiddelde Israëliër. Olmert ligt wel heel goed bij het Witte Huis, niet onbelangrijk in hectische tijden. Hoewel hij geen militaire achtergrond heeft, maakt zijn behendigheid als advocaat – aangevuld met veel zakelijk inzicht – hem bij uitstek geschikt om als interim-premier op te treden.
Tot nu toe is hij er glansrijk in geslaagd om het grote talent van de Israëlische politiek, mevrouw Tzipi Livni, van zich af te houden. De coming lady – nu nog minister van Justitie – heeft de ambitie om ooit de tweede Golda Meir – de beroemde vrouwelijke premier uit de jaren zeventig – te worden. Olmert en Livni voerden eind 2005 al een taaie strijd om de tweede plaats achter Sjaron, die Olmert toen in zijn voordeel beslechtte.
De zevenenveertigjarige Tzipi, moeder van twee kinderen, heeft het soort charisma dat als een magneet werkt op de gewone Israëliër. Ze staat bekend als integer en clean; ze ontving bij voorbeeld de Abirat Hashilton-prijs voor de eerlijkste politicus. Hoewel ze uit een rechts nest komt (haar in Polen geboren vader vocht tegen de Engelse bezetter zij aan zij met de eerste Israëlische conservatieve premier Begin, en de oude Livni zat al in de Knesset voor Likoed) heeft ze de laatste jaren binnen het hele politieke spectrum veel respect afgedwongen. Als doorgewinterde Likoed-politica hielp ze Sjaron zonder aarzeling met diens overstap naar de nieuwe partij Kadima. Ze is openlijk voorstander van een Palestijnse staat, wat haar zelfs een schouderklop van de linkse oppositieleider Jossi Beilin heeft opgeleverd. Inmiddels staat ze bekend als bemiddelaar tussen links en rechts. Zoiets mag in een gepolariseerd land als Israël een huzarenstukje worden genoemd.  In november 2005 kreeg zij mede daarom een buitengewoon eervolle opdracht. Ze mocht – tien jaar na de dood van Rabin – als rechts parlementslid een toespraak houden bij de jaarlijkse Jitschak Rabin-herdenking. Met toestemming van de familie Rabin, die het erfgoed van de vermoorde vader Jitschak nauwgezet in de gaten houdt. Haar indrukwekkende woorden bij die plechtigheid hebben Livni veel krediet gegeven bij vriend en vijand .
Hoewel ze het tot luitenant in het Israëlische leger bracht, heeft ze geen militaire carrière gemaakt. Dat lijkt voor Sjarons enige kroonprinses een nadeel te zijn, maar ze compenseert dat door haar grondige opleiding, training en stevige ervaring binnen de geheime dienst Mossad.
Livni’s machtspositie binnen de Kadimapartij is veel sterker dan die van oud-opperbevelhebber Shaul Mofaz. De huidige minister van Defensie (ooit vertrouweling van Sjaron) werd lang gezien als een belangrijke kroonprins. Hij maakte een enorme taxatiefout: op 21 november 2005 sloeg hij een openlijke invitatie van Sjaron om van Likoed naar Kadima over te stappen, af. In de weken die volgden, maakte hij geen kans om het leiderschap van Likoed te winnen, waarna hij op 11 december alsnog koos voor de overstap naar Kadima. Dat opportunisme wordt hem kwalijk genomen.
De meeste Israëlische politieke toptalenten hebben zich op dit moment bij de centrumpartij Kadima gegroepeerd. Als Kadima de verkiezingen wint, dan mag die partij de premier leveren. Olmert heeft de beste papieren. Ook al omdat hij niets te vrezen heeft van de oude meesterschaker Sjimon Peres. Die erkent Olmerts positie als nummer één, maar hij aast wel op de tweede plaats, die nu lijkt weggelegd voor de ambitieuze Livni. Maar Peres blijft een hoofdrolspeler. Zijn troef: de leider van de Arbeiderspartij – Amir Peretz – biedt hem een hoge plaats op de lijst. En zo heeft Sjimon Peres, de sluwste vos uit de Israëlische politiek, voor de zoveelste keer in zijn lange politieke leven de doorslaggevende stem. Zijn invloed kan bepalen dat Ehoed Olmert, voor wie hij nu lijkt te kiezen, na de verkiezingen van 28 maart definitief tot koning van Israël wordt gekroond.

De kroonprinsen en de kroonprinses

Peres wil niet met zijn hoofd in de wolken lopen, ‘Arafat heeft te lang op twee paarden gewed’

<div class="wpg-element paragraph">
Ellen ten Damme: &#8216;Als kind voelde ik me zwaar gediscrimineerd, ik vond dat meisjes achtergesteld werden. Ik was altijd sterker dan jongens, hield ervan te vechten met de vriendjes van mijn broer. Ik kon alles: turnen, voetballen, in bomen klimmen. Meisjes vond ik maar voorzichtig, een beetje tuttig. Eigenlijk ontdekte ik toen ik zestien was dat ik &#8211; helaas &#8211; zelf ook een meisje was. Mannen gingen me op m&#8217;n uiterlijk aanspreken.&#8217;
Al die mannelijke aandacht kon ze niet zo gemakkelijk van zich afschudden. Integendeel. &#8216;Ik trok het ook aan, speelde ermee. Ik ging alleen op vakantie naar Egypte, kreeg natuurlijk een sliert kerels achter me aan. Ik ben daar zelfs buikdanseres geweest. M&#8217;n idee was: ik kan iedereen wel aan. Ik dacht: als je een open onschuldige houding aanneemt, durven ze niks en gebeurt er niks. Ik vond het op m&#8217;n twintigste moeilijk om bot tegen mannen te doen. Nu heb ik dat niet meer, ik ben nogal afstandelijk geworden.&#8217;
Ze had een turbulente jeugd, haar ouders scheidden toen ze acht jaar was. &#8216;Ik was een &#8220;ruziesfeer&#8221; gewend. Als ik ouders van anderen gezellig zag knuffelen, kon ik dat niet helemaal geloven. Je krijgt die angst mee, ik geloof daardoor maar tot op zekere hoogte in relaties.&#8217; Stellig: &#8216;Maar ik heb absoluut geen ellendige jeugd gehad. M&#8217;n ouders zijn enorm ondersteunend geweest. Superzorgzaam &#8211; misschien wel uit overcompensatie.
Mijn vader is sociaal geëngageerd. Hij was vroeger PvdA&#8217;er, maar hij stemt nu alweer geruime tijd GroenLinks. Ikzelf ook, ik ben zelfs een jaartje lid van die partij geweest. Er moet een tegenbeweging zijn die vanaf de zijlijn controleert. Mijn vader is slim, grappig en verstrooid. Let niet op z&#8217;n uiterlijk. Zijn overhemd kan door z&#8217;n gulp komen. Hij krijgt standaard honderd kammen en zakdoeken op z&#8217;n verjaardag.&#8217;
Zelf vindt ze haar uiterlijk wél belangrijk. Ze koos vroeger steevast de beste en dus meestal ook duurste kleding uit het rek. &#8216;Mijn moeder was bang dat ik een te sexy uitstraling zou hebben. Ze zei altijd: je kunt toch ook iets leuk sportiefs aandoen.&#8217;
Haar jongere zusje is licht gehandicapt, een zogenaamd mbd-kind: &#8216;Judith en ik lijken uiterlijk op elkaar. Ze was vroeger heel druk, een grote zorg voor de familie. Je kon haar geen seconde alleen laten. Ik heb vaak gedacht: ik had thuis meer moeten helpen. Later is m&#8217;n zusje veel rustiger geworden. Ze is vrolijk en eerlijk. Mocht er ooit iets met m&#8217;n ouders gebeuren, dan voel ik me heel verantwoordelijk voor haar.&#8217;
Ten Damme is veelzijdig in meerdere opzichten: ze is componiste, zangeres, speelt viool en orgel in de band Soviet Sex én is actrice, heeft donkerbruin haar maar is vaak hoogblond.
Ze woont in Nederland maar werkt ook in Duitsland, ze was er te gast in bijna alle talkshows: Die Harald Schmidt Show, Willemsen Woche en Ulah Kock am Brink.
Ze leerde in München als actrice op klassieke wijze haar man kennen. Hij was haar tegenspeler in de Duitse film Das Paar des Jahres.
In No Trains, no Planes speelt Ten Damme een aan lager wal geraakte vamp. Het hele verhaal speelt zich af in een kroeg. In haar eigen leven houdt ze niet zo van cafépraat. &#8216;Als ik in een kroeg kom, heb ik het meestal snel gezien. Ik heb niet zoveel behoefte aan social talk, ik ben geen ster in praten over niets. Ik vind het tijdverspilling.&#8217;
Jos Stelling maakte haar ouder en verloederd in de film. &#8216;Heel leuk, met zo&#8217;n viezig pruikje op, maar na zes weken had ik dat wel gezien. Ik ben nu eenendertig en vanaf m&#8217;n veertigste heb ik alle tijd rollen als lelijke vrouw te spelen.
Iemand er mooi uit laten zien, is moeilijk. Probeer maar eens een vrouw sexy te laten zijn. Al die meisjes die bij de popzender TMF er sexy uit willen zien, vind ik niks. Goedkoop. Blonde meisjes met lange benen. Wat is daar nou mooi aan? Ik vind het niet erg dat ik kennelijk een soort sekssymbool ben. Heel weinig mensen hebben door dat je slim moet zijn om echt sexy te zijn. Je dacht toch niet dat Marilyn Monroe een domme vrouw was? Of Brigitte Bardot? Ik houd van mooie dingen, en van mooie vrouwen. Zo&#8217;n Pamela of Tatjana vind ik vreselijk. Dat heeft iets ordinairs en dat wil ik niet zijn.
Als vrouw word je constant op je omhulsel beoordeeld. Een vrouw kan uitstralen: vreet mij op. Het klinkt raar maar daar moet ze zelf een beetje in geloven. Je moet ook niet sexy gaan doen als je niet van seks houdt. Het moet kloppen.
In het echte leven kan ik een vamp zijn als ik dat wil. Mannen zijn manipuleerbaar. Ze denken: o, dat is een onschuldig meisje. Er bestáán helemaal geen onschuldige meisjes. Mannen kun je een beetje aantrekken en vervolgens weer afstoten. Soms gaan ze heel ver. Ik ben een tijd geleden uitgenodigd door een dirigent in Londen. Een man van in de zeventig. Ik dacht: die kan ik wel aan. Ik kreeg een kamer, een eigen badkamer, een waterscooter, weet ik veel wat. Ik dacht: met jou wil ik een leuk weekend hebben, meer niet.&#8217;
Doet een beetje gespeeld naïef: &#8216;Hij probeerde het toch. Meestál proberen mannen het. Als je een leuke tijd met een man hebt, hoeft die niet altijd te eindigen in bed. Dat zou wel heel erg vermoeiend zijn.&#8217;
Ooit leek het haar ideaal om vijf mannen te hebben. &#8216;Een die gitaar speelt, een voor de seks, een die schoonmaakt, een die massages geeft en een die heerlijk kookt.&#8217; Ze lacht opgewekt om haar vijf lakeien. &#8216;Ik zou er uiteindelijk geen enkele lol van hebben. Emoties: daar kun je niet mee gooien. Het klinkt weer heel vroom maar ik wil in de eerste plaats een goed mens zijn.&#8217;
Bozig: &#8216;Mannen! Deze wereld wordt door ze beheerst. Kijk maar eens naar het percentage mannen in films. Je wordt er gek van.
Als je alleen maar beroemd zou willen worden, zou je het beste in soaps kunnen spelen, maar dat is niks voor mij. Ik schaamde me soms voor mijn rol als Joosje in Pleidooi. Ik zie mezelf helemaal niet als een onschuldig Miepje. Uiteindelijk ben ik ermee gestopt omdat ik dacht dat het een negatieve invloed op mijn werk als zangeres zou hebben.&#8217;
Maakt Ellen ten Damme de juiste keuzen? Ze vindt zelf van wel.
&#8216;Ik heb getwijfeld of ik die reclame voor Zwitserleven (met Huub Stapel &#8211; LO) moest maken. Reclame kan gevaarlijk zijn, bovendien moest ik per se weer het blonde mokkel zijn. Uiteindelijk heb ik het gedaan. Ik vond de filmpjes met zorg gemaakt.&#8217;
Het gaat erom, zegt zij, concentratie op te brengen voor een hartstocht. &#8216;Op een dag zal de muziek het acteren overschaduwen. Muziek is mijn grote passie. Als ik kritischer zou zijn, dan zou ik alleen nog muziek maken. Want muziek, daar gaat mijn hart naar uit. En optreden als zangeres of een lied componeren, dat is iets waarvoor je helemaal zelf verantwoordelijk bent. Op het podium voel ik me goed, alert. Daar kan ik laten zien dat ik besta. Het schijnt dat ik na mijn allereerste optreden lachend in slaap ben gevallen.
In het buitenland vragen mensen me weleens: waarom heb je nog geen wereldhit? Ik zing beter dan Madonna, maak betere liedjes, kan beter dansen. Waarschijnlijk kan ik ook nog beter acteren. Het enige wat ik niet kan, is zoals zij superbrutaal zijn. Ik leer het wel een beetje.
Het gaat mij erom om eigen nummers te maken. Mathilde Santing bijvoorbeeld zingt heel mooi, maar het is muziek die door anderen is geschreven. Ik kan wel honderd keer Brel of Brecht zingen, maar ik vind het interessanter om mijn eigen nummers te zingen. Misschien is dat wel helemaal niet slim. Ik krijg aanbiedingen, producers Jochem Fluitsma en Erik van Tijn zeiden: kom bij ons. Het is misschien commerciëler, maar ik wil mijzelf zijn, ik kies voor een langere weg, hopelijk is dat de betere.&#8217;
Zingen is nummer één. Alles in haar leven staat in dienst van de zangeres. Ze zou pizza&#8217;s kunnen bakken om aan de kost te komen, maar dat ze kan acteren, vindt ze heerlijk. En de samenwerking met Jos Stelling in No Trains, no Planes was aangenaam omdat hij haar zoveel vertrouwen gaf.
Haar loopbaan bevindt zich op een kruispunt. Moet ze compromissen sluiten? Schikt ze zich niet te veel naar anderen?
&#8216;De top halen? Ik vraag me af of ik het moet willen. Het is eendimensionaal. Je moet afgestompt en onnozel zijn om op één doel af te gaan, je moet supergedisciplineerd zijn. Ik ben dat niet genoeg. Ik leer nu veel serieuzer mijn teksten, vroeger deed ik dat nog weleens in de auto naar de set. Nu ben ik daar veel professioneler in geworden.&#8217;
Ze vindt van zichzelf dat ze te aardig is, te toegeeflijk, te weinig met haar vuist op tafel slaat. &#8216;Aardig zijn helpt je niet naar de top. Je moet hard zijn. Soms keihard. Dan kom je sneller to the point. Ik moet me niet te veel laten afleiden en zorgen dat andere mensen zich niet met mijn zaken bemoeien. Dat zou een mooie opdracht aan mezelf zijn.
Ik kan nu eenmaal moeilijk mensen ontslaan met wie ik werk, ik geef ze altijd het voordeel van de twijfel. Misschien ga ik wel te veel van het goede in de mens uit. Dat ik me inhoud, komt ook door de opvoeding. Het is het controlerend oog van mijn ouders.
Van mijn cd had ik enorm hoge verwachtingen. Toen-ie uitkwam, waren de kritieken goed, maar commercieel was het geen succes. Ik ben bang dat ik nog teveel werd gezien als dat meisje uit Pleidooi. De promotie was niet goed verzorgd, er werd bijvoorbeeld niet eens een clip gemaakt. Zo zal het bij mijn volgende cd niet gaan.&#8217;
Mentale hardheid &#8211; als ze het op kan brengen &#8211; moet haar credo worden.
&#8216;Privé kan ik dat wél: tegen sommige mannen heb ik gezegd: ik wil dat je me nooit meer belt. Ik word helemaal gek van je. Ikzelf zou nooit een man zo achterna zitten. Ik zou denken: je weet niet wat je mist.&#8217; Ze vindt zichzelf minder onstuimig geworden. Maar dat heeft een reden. Twee ernstige ongelukken hebben haar doen inbinden. Er was een ski-ongeluk waarna de dokter zei: u zult nooit meer normaal kunnen lopen. En ze kreeg een auto-ongeluk dat haar vreselijke nek- en hoofdpijnklachten bezorgde. Als door een wonder is ze erdoorheen gekomen.
&#8216;Na die ongelukken ben ik veel voorzichtiger geworden. Je voelt je opeens een bejaarde.
Eigenlijk heb ik wel veel zelfvertrouwen. Maar doordat ik zoveel indrukken opdoe en in me opneem, word ik alsnog onzeker. Trek alles in twijfel, neem niets zomaar aan. Ook niet van mezelf.&#8217;
Ze houdt van uitdagen. &#8216;Dat houdt mensen op afstand. Ik zou bij mijn nieuwe cd het liefste een clipje willen maken en dan verder nergens verschijnen. Het mysterie Ellen ten Damme. Iets onbereikbaars hebben, dat hoort bij een filmster, dat heeft aantrekkingskracht. Zo hoort het.&#8217;
</div>

Ellen ten Damme, niet superbrutaal genoeg

<div class="wpg-element paragraph">
De filmster: &#8216;Ik wil niets verkeerds zeggen over GoldenEye. Het is mooi om zoiets een of twee keer in je leven te doen. Maar ik wil absoluut niet verder met dat soort films. Het is helemaal niet zo leuk om in actiefilms te spelen. De opnamen duren lang. Je zit maar te wachten en te wachten. De explosies, de special effects, zijn veel belangrijker dan je acteerwerk. Een paar keer per dag mag je als acteur iets zeggen en hup, dan is het weer voorbij.&#8217;
Johan Cruijff, koningin Beatrix en Famke Janssen zijn ook voorbij Wuustwezel en Lobith bekende Nederlanders. Famke Janssen (nog) niet als Famke Janssen. Maar wel in de gedaante van Xenia Onnatop, de vrouwelijke tegenspeelster van James Bond.
Famke Janssen glorieerde in GoldenEye. Ze verhuisde van Amstelveen naar New York. Ze maakte het in de wereld van de glamour, werkte met grote namen. De Amstelveense is op zoek naar een ander imago, ze wil na Onnatop een nieuwe weg als artiest inslaan. Ze kiest serieuze rollen. Hoewel het &#8211; in vergelijking tot Xenia Onnatop &#8211; bescheiden rollen blijven in tot nu toe matig ontvangen films alsThe Gingerbreadman (regisseur Robert Altman) en Rounders (Met John Malkovich en Martin Landau). Maar binnenkort beleeft ze &#8211; voor haar gevoel &#8211; een nieuw moment van glorie in de jongste film van Woody Allen, Celebrity. Nog maar enkele weken uit in Amerika.
Bond-girls zijn flonkerende sterren die kort schitteren. Op een paar uitzonderingen na (Jane Seymour, Kim Basinger) loopt het filmleven van Bond-girls meestal slecht af. De fraaie dames zijn op het witte doek niet meer dan vrolijke speeltjes voor gewichtige macho&#8217;s. Goed voor de kassa, slecht voor de carrière van actrices die iets serieuzers willen. De producenten weten het ook en proberen tijdig hun graantje mee te pikken.
Famke Janssen kon erop wachten: na GoldenEye kwamen ook voor haar de onvermijdelijke scripts langs. Maar ze wilde zichzelf niet verloochenen, vond de rollen allemaal te veel van hetzelfde en ging haar eigen weg. Zelf zegt ze het, met een onvervalst Amerikaanse tongval, zo: &#8216;Ik heb de laatste jaren een heleboel aanbiedingen gekregen waar ik niets mee te maken wil hebben. Ze passen niet bij mijn smaak. Steeds hetzelfde type spelen, ik had er geen zin in. Het waren rollen zoals men mij wil zien. Maar ik wil niet gecast worden omdat ik een bepaald uiterlijk heb. Ik wil ook niet gevraagd worden omdat ze a priori weten dat het in die rol wel een succes zal worden.&#8217;
Maar waarom moeilijk als het makkelijk kan?
Ze klinkt nadenkend: &#8216;Acteren is voor mij niet iets tijdelijks. Het moet langer duren. Als ik vijftig of zestig ben wil ik ook nog in films kunnen spelen. Eigenlijk wil ik de rest van mijn leven actrice zijn.&#8217; Ze forceerde voor zichzelf de wending. Famke Janssen: &#8216;Ik kies nu voor films waar ik niet veel geld mee verdien. Ik heb in Boston Monument Avenue gespeeld. Daar heb ik helemaal niks aan verdiend, maar daar kan ik wel een karakter in spelen dat ik interessant vind. Zo&#8217;n film draai je vooral voor het prestige dat je erdoor krijgt.&#8217; Legt uit dat het niet makkelijk is om &#8216;nee&#8217; te zeggen tegen bepaalde scripts: &#8216;Vaak werd mij heel veel geld geboden. Als je daar &#8220;nee&#8221; tegen zegt zonder dat je weet wat daarna komt, kan dat heel moeilijk worden.&#8217;
Spelen in kleine serieuze films, vertelt ze, heeft ook zo zijn keerzijde: &#8216;Het is frustrerend als later blijkt dat &#8211; bij wijze van spreken &#8211; drie mensen je film hebben gezien. Dan is het heel moeilijk om tegen jezelf te zeggen: daar heb ik drie maanden energie in gestopt.&#8217;
Ze klaagt erover dat ze, zelfs in die serieuze rollen, de zeggenschap over haar eigen werk verliest: &#8216;Je weet vaak helemaal niet wat er met het materiaal gebeurt waarin je gespeeld hebt. Je raakt alle controle over je eigen inbreng kwijt. Je weet niet eens waar en wanneer er zo&#8217;n film in de bioscoop komt.&#8217;
Achteraf kijkt ze in verwondering om naar GoldenEye. Maar toch ook weer met trots: &#8216;Ik denk vaak: hoe heb ik het allemaal durven doen?&#8217; Legt uit: &#8216;Ik was dan wel model geweest, maar ik was helemaal niet gewend aan die wereld. Al die journalisten en fotografen wilden weten: wie is die nieuwe Bond-girl? Er zit zo krankzinnig veel pers bij Bond-films. Ik had de rol gekregen: en voordat ik nog maar één minuut had gespeeld, had ik al honderden interviews over mijn rol gegeven. Als je eindelijk daadwerkelijk gaat acteren, kun je zelf al die voorpubliciteit niet vergeten. Je voelt tijdens de opnamen dat veel mensen al een verwachtingspatroon van je hebben vóórdat ze je op het scherm hebben gezien.&#8217; Onverwacht en op scherpe toon: &#8216;Er zit nog een andere kant aan: dat zijn dus dezelfde mensen die hebben bedacht dat je na James Bond nooit meer een carrière als actrice zult hebben.&#8217;
Terwijl GoldenEye allang in de bioscoop te zien was, ging de publiciteit nog steeds door. Famke maakte kennis met de minder aangename kanten van de media. De Britse tabloids gingen in haar privéleven spitten en op haar voormalige middelbare school in Amstelveen op &#8216;onderzoek&#8217; uit. Veel meer dan wat verhalen over haar vader leverde dat niet op. Maar zelfs de sjieke Britse Observer kon het niet laten om erover te schrijven. Ze reageerde geërgerd: &#8216;My family didn&#8217;t choose this profession, I did, and I&#8217;ll take any ramifications involved. That should be my deal and not theirs.&#8217;
Tijdens mediaoptredens werden de vragen steeds brutaler, de ondervragers ordinairder. &#8216;Bij het voorgesprek voor een van de vele talkshows zei de redactrice tegen me: &#8220;We willen graag dat onze talkshow-host nog een keer die dijenklem uit GoldenEye met je naspeelt.&#8221; Ik zei direct: ik doe dat niet. Maar ze hadden een mooie truc bedacht. Er zat heel veel publiek bij. Begonnen al die mensen natuurlijk te schreeuwen en te roepen. Dan moet je in een fractie van een seconde beslissen. Ik deed het toch. Tja, ik realiseer me dat er ontzettend riskante kanten aan zo&#8217;n optreden in een talkshow zitten. Heel eng.&#8217;
Ze heeft ontegenzeggelijk zelf iets van de doortastende personages die ze zo vaak speelde. &#8216;Durven, lef hebben is iets dat heel erg in me zit. Het leuke van risico&#8217;s nemen is dat je, als het lukt, echt iets kunt bereiken. Mensen die risico&#8217;s nemen zijn veel interessanter dan mensen die constant maar op safe spelen. Saaiheid is de grootste bedreiging voor mij. Mijn leven is heel afwisselend geweest en zo wil ik het houden.&#8217;
Toen ze twintig was pakte ze haar biezen en trok naar New York.
Famke Janssen: &#8216;Ik studeerde economie in Amsterdam. Dat was niets voor mij. Ik begrijp tot op de dag van vandaag niet waarom ik dat vak ben gaan doen.&#8217;
In New York werkte ze als model en ze studeerde literatuur aan Columbia University (&#8216;Harry Mulisch is mijn favoriete Nederlandse schrijver&#8217;). Ze had geen idee dat ze jaren later actrice zou worden.
Ze had ook best willen gaan schrijven. &#8216;Het moeilijkste daarvan is de eenzaamheid. Je bent zo op jezelf teruggeworpen als je schrijft. Als je filmt ben je altijd met anderen.&#8217;
Ze is al weer meer dan tien jaar weg uit Nederland en met een Amerikaan getrouwd. &#8216;Nederland is het land van: doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg.&#8217; Lacht hard. &#8216;En Amerika is dus totaal het tegenovergestelde. Laatst zag ik bij een première een vrouw die bijna helemaal naakt was. Dat is nou typisch Amerika. Ze wilde maar één ding: opgemerkt worden, gezien worden. Mensen doen de raarste dingen om op te vallen.&#8217;
Hoe breekt een Nederlandse door in Amerika?`
Lacht. &#8216;Je vraag klinkt alsof ík de raarste dingen heb gedaan. Ik was in Nederland onbekend. Achteraf gezien was dat een voordeel. Het was ook goed dat ik zo jong naar Amerika ben gegaan. Als je er op latere leeftijd heentrekt, kom je niet meer van je accent af. Je kunt dan alleen maar Europese rollen spelen. Het is bovendien heel lastig om als gevierde artiest in eigen land, in de Verenigde Staten met allemaal onbekende werkloze acteurs te moeten concurreren. Ik heb mijn eerste baan als actrice na een heel makkelijke auditie gekregen. De film heette Fathers and Sons. Ik had de regisseur twee keer ontmoet. Ik speelde met Jeff Goldblum.&#8217;
Na de bliksemstart ging het stroever. &#8216;Ik ben naar Los Angeles verhuisd. Daar heb ik echt alle audities afgelopen. Met honderden, ja soms duizenden acteurs tegelijk probeerde ik een baan te krijgen. Ze keken naar iedereen. Ze weten bij dat soort audities vaak niet eens wat voor acteur ze zoeken. Uiteindelijk grijpen ze weer terug op iemand die allang beroemd is. Ik ben er doorheen gekomen omdat ik mezelf steeds voorhield: Famke, jij bent degene die deze loterij gaat winnen.&#8217; Je moet ook geluk hebben. Want een loterij is het zeker, al heb ik er óók keihard voor gewerkt. In LA heb ik acteerlessen genomen bij de inmiddels overleden Roy London en ik heb gestudeerd bij Harold Guskin, een man die iemand als Bridgit Fonda heeft opgeleid.&#8217;
De helft van de mensen met wie ze acteerlessen nam is inmiddels gestopt. &#8216;Het is heel moeilijk om werk in deze business te krijgen. En het is al helemaal lastig om er van te kunnen leven. Ik had een voordeel op veel andere beginnende acteurs, want ik had geld als model verdiend. Daar kon ik van leven. Ik kon me actrice noemen.&#8217;
Wat deed in je carrière het meest pijn?
&#8216;Afgewezen worden voor een rol. Maar het hoort erbij, het is iets waar ik nooit aan zal wennen. Ik vergelijk het met een liefdesrelatie, als iemand tegen je zegt: &#8220;Ik wil je niet meer, ik heb iemand anders gevonden.&#8221; Dat is het moeilijkste van het leven. Zo voel je je als actrice als je een bepaalde rol niet krijgt. Maar als je bent afgewezen, moet je doorbijten. Constant! Het ergste is als ze aardig tegen je doen nadat ze je hebben afgewezen. Zo van: we vonden je heel leuk maar je krijgt de rol dit keer niet.&#8217;
Na GoldenEye is ze weer onder aan de ladder begonnen. Maar dan wel in samenwerking met topregisseurs en acteurs van naam. &#8216;Robert Altman vroeg me voor The Gingerbreadman. Ik las het script en dacht: ik weet niet precies of ik dat wel wil spelen. Ik moest het kankerende huisvrouwtje acteren, zo&#8217;n vrouwtje dat constant overal en met iedereen problemen heeft. Ik heb het uiteindelijk toch gedaan want ik wilde heel graag met Altman werken. Hij kan heel goed met acteurs omgaan. Ik mocht heel veel van mijn eigen ideeën in die rol leggen. Op de set had ik het idee dat ik acteerles van Altman kreeg.&#8217;
Hoe kwam je bij Woody Allen terecht?
&#8216;Na The Gingerbreadman belde mijn agent me. Hij zei: &#8220;Woody Allen wil je ontmoeten.&#8221; Ik ben nog nooit in mijn leven zo blij geweest.&#8217; Als een echte Amerikaanse: &#8216;Het was echt fántástísch!&#8217;
Ze ging naar Woody Allen toe. &#8216;Het is erg raar als je precies weet hoe iemand eruitziet. En dan opeens zit hij tegenover je als je regisseur. Ik dacht: ik ken Woody Allen heel goed, want ik heb hem in al zijn films gezien. Maar als je hem ontmoet, lijkt hij helemaal niet op de man die hij in zijn films speelt. Hij is heel verlegen, zegt erg weinig tegen de acteurs, laat je een beetje aan jezelf over. Eigenlijk is hij heel mysterieus. Je weet nooit precies wat er gaat gebeuren. De enige die alles weet, is hij! Op de set heeft niemand het hele script gelezen en weet niemand precies wat zijn rol is. Ik hoorde van collega&#8217;s dat ze auditie deden en aangenomen waren. Pas op het laatste moment werd hun gevraagd of ze konden zingen. Bleek dat ze in een musical speelden.&#8217;
Allen gaf ook haar geen script. &#8216;Ik kreeg een paar pagina&#8217;s. Alleen de scènes waar ik zelf in speelde mocht ik lezen. Ik moest er zelf maar iets van maken. In het script was heel weinig beschreven. Woody Allen maakt meestal komedies. Maar er zitten serieuze momenten in. Ik wist nooit precies hoe grappig of serieus het was. Het was een heel ander proces dan ik gewend was.&#8217;
Ze vertelt over haar rol: &#8216;Hij schrijft altijd heel goede rollen voor vrouwen. Is daar uniek in. Ik speel in Celebrity een uitgeefster. Ik word verliefd op een man die problemen heeft met vrouwen. Ik zou zeggen: natuurlijk heeft die man problemen met vrouwen. Want alle mannen hebben dat in de films van Woody Allen. De man kijkt voortdurend om zich heen, naar andere zaken én naar andere vrouwen. Hij denkt alles in dat andere te kunnen vinden, maar mist daardoor wat goed en belangrijk is. Uiteindelijk verlaat ik die man voor iemand anders. Eigenlijk had die man natuurlijk bij mij moeten blijven.&#8217;
Het is en blijft onzeker om met Woody Allen te werken, zo benadrukt ze. &#8216;Wat Woody Allen van je wil, zegt hij nooit. Je zult bij hem ook nooit weten of je in de film blijft zitten. Als je het niet goed doet, krijg je de volgende dag een telefoontje van je agent dat je eruit ligt. Natuurlijk is het doodeng dat jij degene bent die hij uit de film kan zetten. Maar als ik acteer denk ik daar niet aan.&#8217;
Pas toen ze de film voor het eerst zag, wist ze eindelijk waar Celebrity over ging. &#8216;Al die tijd had ik geen idee welke plaats mijn rol in de film had. Je weet gewoon niks.&#8217; Luide stem: &#8216;Je hoort niks.&#8217;
Werken met Woody Allen wordt kennelijk als een grote eer beschouwd. Famke: &#8216;Je verdient er helemaal niets mee. Maar ik heb veel van hem geleerd. Bijvoorbeeld heel instinctief te werken. Acteurs bereiden zich vaak heel serieus voor. Doe ik ook. Hoewel ik niet zo serieus ben als acteurs die een tijdje in een rolstoel gaan zitten oefenen omdat ze een rol als invalide dan beter kunnen spelen. Maar ik had me voor mijn rol heel goed geprepareerd. Had leren spreken met een accent. Woody Allen haalt al die aangeleerde trucjes weg. Allemaal! Hij kijkt puur naar je zoals je bent. Dat is alles wat je nog &#8220;over&#8221; hebt. Daar moet je je aan vasthouden. Wat er allemaal om je heen gebeurt, is niet langer van belang. Het enige waar je op drijft is je instinct.&#8217;
Ze vertelt over Celebrity. &#8216;Het gaat over wat roem met mensen kan doen. Maar ik wil niet te veel verklappen. Ik zou het niet juist vinden als ik ging uitleggen wat Woody Allen met zijn film bedoelt.&#8217;
Roem, glamour. Je ziet het aan de hele entertainmentindustrie, de glossy&#8217;s: het is het thema van de jaren negentig geworden. Je bent er zelf ook een exponent van. Wat doen roem en glamour met mensen?
&#8216;Van wat ik zo om me heen zie is dat heel eng. Op het moment dat je beroemd bent, word je &#8220;beschermd&#8221; door mensen die zich om je heen verzamelen. Je krijgt vrienden die je nooit kende. Het zijn mensen die constant &#8220;ja&#8221; zeggen op alles wat jij zelf beweert. Alles wat je doet is &#8220;goed&#8221; en &#8220;fantastisch&#8221;. Daar doorheen moet je proberen een beetje de waarheid te zien. Het is heel raar wat er gebeurt. Je raakt heel erg geïsoleerd. Het is moeilijk om dan nog te weten hoe de wereld in elkaar zit.
Zelf heb ik gelukkig al heel lang dezelfde mensen om me heen. Mijn familie zal me beschermen tegen die geïsoleerde vorm van beroemdheid. Mijn familie houdt me nuchter. Die glamourwereld trekt me ook niet aan. Af en toe praat ik er met vrienden over en moeten we heel hard lachen.&#8217;
Voldoet beroemdheid aan een patroon?
&#8216;De beroemdste mensen in Amerika,&#8217; vertelt ze, &#8216;zijn toch de mensen die steeds hetzelfde doen. Als producers iemand iets hebben zien doen, dan willen ze dat hij dat steeds weer opnieuw doet. Bruce Willis speelt altijd hetzelfde karakter. Julia Roberts wil men het liefst zien zoals in Pretty Woman. In dat circuit gaat het om contracten van tien tot twintig miljoen dollar. De kans dat ik in die club terechtkom is heel erg klein. Je moet mij ook niet vergelijken met iemand als Julia Roberts. Bovendien wil ik het liefst zo veel mogelijk verschillende rollen spelen.&#8217;
Hoe griezelig is het om in zo&#8217;n opportunistische wereld te werken?
&#8216;Er is zoveel concurrentie in dit vak. Het is emotioneel zwaar. En het lastigste is: alles verandert heel erg snel. Het ene moment is díé persoon een beroemdheid en het volgende moment zoekt men weer iets heel anders. Het is heel moeilijk om in zulke omstandigheden te opereren. Je hebt er geen controle over.&#8217;
Wordt het tijd om in Europa te gaan filmen?
Schaterlachje, dan serieus: &#8216;Hier in New York kan ik overal op afgaan. Als ik een Europese carrière wil, moet ik naar Europa verhuizen en me daarop concentreren. Ik zou het voor mezelf ingewikkeld maken omdat ik al zoveel in Amerika geïnvesteerd heb. Dat neemt niet weg dat ik best in een Europese film wil spelen. Ik heb een agent in Engeland, maar hij is nog niet met een aantrekkelijke rol bij me geweest.&#8217;
Is de allure van Meryl Streep je voorbeeld?
Afhoudend: &#8216;Nou, nou&#8230; ik zou mezelf nooit met haar durven vergelijken. Meryl Streep is voor mij de Godin. Ze is echt fantastisch. Ze heeft zoveel verschillende rollen op indrukwekkende wijze gespeeld. Ik weet wel heel zeker dat dat voor mij niet is weggelegd. Bovendien, we leven niet meer in de jaren zeventig of tachtig. Het publiek is nu geïnteresseerd in actiefilms en films met teenagers.
Hoe lang blijf je doorzetten om je ambities te vervullen?
&#8216;Ik doe dit werk nu zeven jaar. Of ik het volhou weet ik niet. En ik zeg eerlijk: ik heb zeker in de eerste jaren vaak genoeg gedacht &#8211; ten minste één keer per week &#8211; ik stop ermee.&#8217;
Voorlopig geeft ze niet op (klinkt een beetje koel): &#8216;Misschien verandert het over een paar jaar. Maar op het ogenblik kan ik er niet goed tegen om de hele dag thuis te zitten.&#8217;
</div>

Famke Janssen: ‘Lef en durf zitten heel erg in mij’

Afscheid van Hans van Mierlo: ‘Ik weet precies wat ik hebben wil, maar ik kan het niet krijgen’

<div class="wpg-element paragraph">
Vierentwintig zetels. Regeren zonder D66 lijkt niet meer mogelijk. Dat is ook niemands bedoeling: Van Mierlo zal en moet in welke coalitie dan ook naar binnen geknuffeld worden. Dan kan hij het eindelijk weer eens proberen, en als het niet lukt kan hij weer afgevoerd worden, liefst natuurlijk ook door de kiezers. Bij de PvdA lagen de scenario&#8217;s al klaar, al waren het er als altijd méér dan één. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Informateurs genoeg, maar wat voor soort kabinet? En voor hoe lang? En zal het CDA een ander soort leiders gaan zoeken in plaats van de baby-boomers, die niet de stemmentrekkers van vlees en bloed bleken die hun voorgangers wel waren? En tenslotte: hoe lang zal het duren voordat iedereen in de bestaande partijen struikelt over de bejaardenkernen, die zo snel mogelijk de winnende bejaardenpartijen moeten neutraliseren? 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Ach, hoe snel kunnen tijden veranderen. Aan de vooravond van de Tweede-Kamerverkiezingen van 3 mei was het in Den Haag weer gebruikelijk geworden elkaar met partijgenoot aan te spreken. Politici en topambtenaren die zich er jarenlang voor schaamden dat ze sociaal-democraat waren, durfden daar nu weer openlijk voor uit te komen. Sommigen van hen waren in de haast zelfs vergeten dat ze hun PvdA-lidmaatschap hadden opgezegd toen daar toch geen eer meer aan leek te behalen. Rond Wim Kok en zijn aanhangers was plotseling een sfeer van join the winners ontstaan. Dus wilden velen een graantje van dat succes meepikken. Een tikkeltje opportunistisch? Nou ja, zo gaat dat nu eenmaal in de politiek.
Ook van de nederigheid, die de sociaal-democraten zich met moeite hadden aangeleerd, was opeens weinig meer over. Triomfalisme en euforie waren daarvoor in de plaats getreden. Alleen lijsttrekker Kok bleef er op hameren dat de verkiezingsoverwinning in feite een nederlaag was &#8211; de PvdA had vergeleken met 1989 nog steeds meer dan tien zetels verloren. Maar sommige van zijn strijdmakkers deden alweer alsof ze de lakens in Nederland uitdeelden, net als in de goede oude jaren zeventig.
De PvdA sloot maandagmiddag 2 mei haar campagne af met een borrel in de Leidse taverne De Koornbrug. Het was er bomvol. Aan de tap stonden de partijprominenten al volop te delibereren over de coalitieonderhandelingen. Moest Kok meteen tot formateur worden benoemd? Of was dat te link? Had zijn legendarische voorganger Joop den Uyl, toen die formateur was, zijn tanden niet op dat karwei stukgebeten? Was een informateur, die meer afstand van de Haagse politiek had, niet verstandiger? Commissaris van de Koningin in Noord-Holland Jos van Kemenade bijvoorbeeld? De nieuwe Amsterdamse burgemeester Schelto Patijn? Of Wim Meijer, als dat van zijn nieuwe werkgever (de Rabobank) mocht?
Wat voor kabinet-Kok moest er worden gevormd: een paarse coalitie met D66 en de VVD of toch weer een centrum-linkse regering? Wie moesten er in het formatieteam van de sociaal-democraten? De vice-premier en zijn kroonprins Jacques Wallage natuurlijk, maar ook Ed. van Thijn, Hans Alders, Jan Pronk? Het enthousiasme en de dadendrang waren zo groot dat de in de sleutelstad verzamelde PvdA&#8217;ers bijna over het hoofd zagen dat de verkiezingen nog moesten worden gehouden (zo werd de omvang van de bejaardenrevolutie door niemand voorspeld).
Ach, hoe snel kunnen tijden veranderen.
Vijf jaar geleden, in 1989, zat nog bijna niemand te wachten op Hans van Mierlo en zijn Democraten. Toenmalig CDA-fractieleider Bert de Vries sprak zijn veto over hun deelname aan het derde kabinet-Lubbers uit. De christen-democraten konden het zich nog veroorloven van bovenaf op te leggen dat één progressieve coalitiepartner (de PvdA) wel voldoende was. Als de socialisten D66 erbij wilden, moesten ze hun eigen zetels voor dat doel maar afstaan. Wat de PvdA-fractie vervolgens weigerde. Het najaar van 1989 liet littekens na die nog steeds niet zijn genezen.
Van Mierlo heeft het Kok nooit vergeven dat hij toen aan zijn enge partijbelang voorrang gaf. Geoefende D66-watchers beschouwen dat als een handicap voor het nu te vormen nieuwe kabinet: zullen die twee wel goed met elkaar kunnen samenwerken?
Maar voor het overige verschilt de situatie hemelsbreed van vijf jaar geleden. Iedereen wil Van Mierlo als vice-premier, al is het maar om hem aan het regeringsbeleid te committeren. Om hem te dwingen kleur te bekennen. Om hem verantwoordelijkheid te geven voor de impopulaire maatregelen die het nieuwe kabinet zal moeten nemen (want daarover zijn alle betrokkenen het eens). Om hem vervolgens een kopje kleiner te maken. Iedereen dingt daarom nu naar zijn hand. Bolkestein ziet Van Mierlo graag toetreden tot een centrum-rechts kabinet. Kok gunt hem in al zijn scenario&#8217;s een plaats onder de zon: hij heeft hem zowel voor een paarse als voor een centrum-linkse coalitie nodig.
De scheidende premier en EU-commissaris in spe Lubbers bleef alle anderen die de Democraten het hof maken, een zet voor. In de CDA-Krant van 23 april deed hij het voorstel om nu eerst voorbereidende gesprekken tussen zijn eigen partij en D66 te voeren. Dan kan later nog worden bekeken of hetzij de VVD hetzij de PvdA zich daarbij aansluit. Want, meent Lubbers: &#8216;CDA en D66 staan op sociaal-economisch terrein het dichtste bij elkaar en kunnen waarschijnlijk het snelst tot zaken komen.&#8217; Samen zouden ze bijvoorbeeld kunnen besluiten het rapport-Buurmeijer (geen WAO voor gedeeltelijk arbeidsongeschikten) uit te voeren. Als ze het daarover eens worden, is dat een leuke verrassing voor de PvdA (die niet achter dat rapport staat). D66 moet dan wel even haar voorstel de euthanasiewetgeving verder te liberaliseren inslikken. Voor wat, hoort wat. Genereus als altijd oppert Lubbers zelfs de mogelijkheid dat de partij die de meeste zetels heeft gewonnen (D66 dus) ook als eerste de informateur levert. Of de Democraten daar veel trek in hebben, valt te betwijfelen. Het is nu eenmaal meer regel dan uitzondering dat de eerste informateur in zijn missie faalt. Maar het CDA zal het strategische en tactische vernuft van Ruud Lubbers nog gaan missen.
De dans om de Democraten was in elk geval in volle gang.
Ach, tijden veranderen snel.
Wie herinnert zich niet de historische uitspraak van het CDA-kamerlid Joost van Iersel: we run this country. Wie dacht niet dat dat ook nog lang zo zou blijven? Maar het CDA besefte te laat dat een steeds mondiger wordend land niet vanuit één Torentje aan het Binnenhof kan worden bestuurd. De christen-democraten bleven lijden aan de arrogantie van de macht, alsof vierenvijftig zetels in de Kamer van God gegeven waren. Ze gingen er voetstoots van uit dat de kandidaat die ze uit eigen kring aanwezen, ook door de rest van Nederland wel als premier zou worden aanvaard.
Die kandidaat, Elco Brinkman, maakte vervolgens de fout zich frontaal te keren tegen het kabinet waar zoveel vooraanstaande partijgenoten van hem in zaten (alsof Bush het ooit in zijn hoofd heeft gehaald om tegen de kiezers te zeggen: die Reagan was maar niets, onder mij wordt alles pas goed). Hij zaaide daarmee tweespalt binnen de partij. Riep de toorn van Ruud Lubbers, Bert de Vries en Koos Andriessen over zich af.
Brinkman voerde rond zijn persoon een high-techcampagne die door het meer preutse en calvinistische deel van zijn achterban niet werd geaccepteerd. Zijn uitgekiende mediastrategie wekte ook andere weerstanden, zoals bij het Koninklijk Huis dat hem via-via liet weten niet gecharmeerd te zijn van zijn goede contacten met de yellow press, met de roddelbladen die het hof het leven soms zo zuur maakten.
De lijsttrekker van het CDA lonkte zo naar rechts dat hij vergat dat de christen-democratie het ook van de steun van uitkeringsgerechtigden en gepensioneerden moest hebben. Hij voerde de pragmatische no nonsense-politiek van zijn erflater Lubbers zo ver door dat hij de voeling met de samenleving verloor. Brinkmans dramatische nederlaag (rond de twintig zetels verlies) betekende ook dat de hele generatiewisseling, die het CDA had geprobeerd door te voeren, mislukt was. De vijftigers hadden de macht willen overdragen aan de veertigers, de baby-boomers, de eerste lichting christen-democraten van na de tijd van de verzuiling. Maar juist zij bleken te weinig voelsprieten te hebben voor wat er onder de bejaarden, de boeren, maar ook onder de gelovige christenen speelde. Ze opereerden te technocratisch. Waren te ambtelijk. Kenden hun dossiers beter dan hun aanhangers. Waren vaak ook te beschermd opgevoed. Zondagskinderen die nooit tegenspoed hadden gekend en die ook niet verwachtten.
Die karakteristiek geldt niet alleen voor de oud-burgemeesterszoon uit de Alblasserwaard Elco Brinkman, maar ook voor andere topkandidaten van het CDA als Yvonne van Rooy (dochter van een ex-gouverneur van Limburg) en Jaap de Hoop Scheffer (voormalig diplomaat en rechterhand van minister Van den Broek). Brinkmans nederlaag was ook de hunne. Geen wonder dat binnen de christen-democratische beweging de nostalgie toenam naar de voormannen en -vrouwen van vroeger, naar mensen van vlees en bloed die nog wisten hoe je zieltjes moest winnen. Geen wonder dat veteranen als Barend Biesheuvel en Jelle Zijstra zich op het laatst (via een advertentie in de dagbladen) nog in de strijd probeerden te werpen. Geen wonder dat tijdens CDA-manifestaties bezielende sprekers als Gerrit Braks weer moesten opdraven (spijtig alleen dat Braks ook het bewind voerde over de omroep die lijsttrekker Brinkman zo lelijk beschadigde).
Geen wonder ook dat het CDA plotseling een voorkeur heeft voor een vijftigplusser als opvolger van de over de AOW-affaire gestruikelde partijvoorzitter Wim van Velzen. Het moet geen verbazing wekken als ook binnen de christen-democratie de grijze panters de macht weer naar zich toe zullen trekken.
-ók binnen de christen-democratie. Want het meest opmerkelijke aan deze Tweede-Kamerverkiezingen was uiteraard de zegetocht van het Algemeen Ouderenverbond en de Unie 55+. Van de senioren die zich verlaten voelden. Die al hun frustraties (over de kortingen op de AOW, over de onveiligheid van hun woonomgeving, over de loodzware biobakken die ze van de reinigingspolitie naar beneden moesten dragen) op de grote politiek botvierden. Die &#8211; zoals dat heet &#8211; een signaal gaven. Die nu een echte factor zijn. Die nog wel zullen merken hoe snel de gevestigde partijen nu zullen lopen om hun verlangens in te willigen, al is het maar om van zo&#8217;n lastige protestbeweging af te komen. Want het zal binnenkort wemelen van de seniorenconventen, ouderenoverleggen, bejaardencommissies. Het CDA heeft er al één ingesteld. De andere partijen zullen niet lang op zich laten wachten. Zo zal de grijze golf weer worden ingedamd.
Maar eerst moest er dus nog een nieuw kabinet worden gevormd. Werd het paars? Werd het dat niet? Binnen de PvdA-top tekenden de eerste meningsverschillen zich al af. Partijleider Kok &#8211; in de rug gesteund door het voorzittersduo Rottenberg en Vreeman &#8211; voelde niet al te veel voor toenadering tot de voormalige erfvijand, de VVD. Sociale politiek viel met de christen-democraten makkelijker te voeren, zeker nu de PvdA de grootste partij was. Kok vond het niet verstandig de benarde CDA&#8217;ers nog verder tegen de wand te drukken. Anderen &#8211; zoals de minister van Binnenlandse Zaken Ed. van Thijn en de kamerleden Ad Melkert en Willem Vermeend &#8211; durfden het waagstuk van een paarse coalitie wel aan.
Er tekende zich ook al een derde stroming af (rond minister van Ontwikkelingssamenwerking Jan Pronk). Die bewindsman, soms kan hij heel realistisch zijn, ging ervan uit dat de politieke situatie die nu was ontstaan zo onstabiel was dat de nieuwe regering sowieso niet lang in het zadel zat. Het maakte volgens hem niet veel uit wie aan de nieuwe coalitie deelnam. De PvdA deed er beter aan de tijd, die de partij nu gegeven was, te gebruiken voor het tot stand brengen van een progressieve krachtenbundeling. Inclusief Van Mierlo&#8217;s Democraten. Inclusief ook GroenLinks.
Zulke meningsverschillen bestonden ook binnen de andere partijen. Binnen de VVD waar Bolkestein (als er geen centrum-rechts kabinet in zit, kiest hij voor de splendid isolation) op tegenspraak kon rekenen van zijn vice-fractievoorzitter Hans Dijkstal, het net gekozen kamerlid AnneLize van der Stoel en de Amsterdamse loco-burgemeester Frank de Grave. Zij willen wel serieus onderhandelen met de PvdA en D66. Binnen het CDA dat &#8211; nu Elco Brinkman zwaar gehavend is &#8211; ook een vleugelstrijd tegemoet kan zien: tussen de Lubberianen van de oude stempel die zo gouvernementeel zijn ingesteld dat ze hoe dan ook zullen willen doorregeren (als het niet met Brinkman kan, dan wel met Deetman en Heerma) en anderen die niet voor oppositie voeren terugdeinzen. Zoals oud-staatssecretaris van Buitenlandse Zaken René van der Linden die er tegenover wie het maar horen wil al hardop van droomt dat het CDA de spil van het verzet tegen een eventuele links-liberale coalitie kan gaan vormen. Dat die partij dan het verzamelpunt van conservatief Nederland wordt. Net als de CDU in Duitsland.
Al die ontwikkelingen en discussies moeten zich de komende dagen nog gaan uitkristalliseren. Een van de ingewikkeldste kabinetsformaties van na de oorlog ligt in het verschiet, een formatie vol schijnbewegingen en listige manoeuvres. Er breekt een tijdperk aan van labiele politieke verhoudingen, vergelijkbaar met de periode tussen 1967 en 1973 toen de confessionelen ineenschrompelden, de sociaal-democraten aan hevige schommelingen onderhevig waren, groeperingen als de Boerenpartij en Binding Rechts opkwamen en weer ten onder gingen, DS&#8217;70 even mocht meeregeren en toen weer verdween.
De nieuwe politieke situatie zal zonder twijfel zorgen voor meer spanning en sensatie. Voor lossere verhoudingen tussen het kabinet en het parlement bijvoorbeeld. Voor meer dualisme. Het valt te verwachten dat ook tussen de kamerfracties onderling meer grensverkeer zal plaatsvinden &#8211; door de intocht van een lichting volksvertegenwoordigers die niet uit traditionele partijtijgers bestaat en bereid is naar elkaars mening te luisteren (Rick van der Ploeg bij de PvdA, AnneLize van der Stoel bij de VVD, Guikje Roethof bij D66). Dat zal andere patronen tot stand brengen.
Hopelijk laat die drang naar onbevangenheid ook de sociaal-democraten niet onberoerd. De PvdA is nu weer de grootste partij, ondanks het aanzienlijke zetelverlies. In de malaisejaren is steeds gezegd dat aan meer open vormen van samenwerking met de rest van links en links-liberaal Nederland (aan de oprichting van een Progressieve Volkspartij bijvoorbeeld) pas gedacht kon worden als de sociaal-democratie eerst uit het dal was opgekrabbeld.
Nu de PvdA op krachten is gekomen, zal de verleiding groot zijn dat streven weer naar de achtergrond te schuiven. Dat zou van kortzichtigheid getuigen. De machtsbalans tussen PvdA en D66, die allebei in de winning mood zijn, is op dit moment idealer dan ooit om stappen in elkaars richting te doen. Want &#8211; Jan Pronk heeft gelijk: als dat kabinet-Kok er komt, zit het er misschien niet voor lang. De politieke situatie is daar te instabiel voor. Het zou dus ook voor de PvdA geen kwaad kunnen om wat verder vooruit te kijken. Want ook tijden van voorspoed kunnen snel in hun tegendeel verkeren.
</div>