Klaar met Nederland

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

De stemmen van Vrij Nederland

Jacques Schmitz

Een revolutie van 1 biljoen

<div class="lead">Meer vrouwen die een rol speelden bij de neo-nazies.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Beate Zschäpe was niet de enige vrouw in het netwerk van de NSU. Kapster Mandy Struck gaf de ondergedoken Zschäpe met haar eigen ID-kaart een nieuwe identiteit. In februari 1998 ving zij het vluchtende NSU-trio op en liet het twee maanden onderduiken in het huis van haar toenmalige extreem-rechtse vriend. Struck kende het drietal al langer. In januari 1998 droeg ook zij het grote spandoek bij de betoging tegen de Wehrmacht-expositie in Dresden.Net als Zschäpe was ze actief in de HNG, de hulporganisatie voor rechts-radicale gevangenen die in 2011 verboden werd. In de jaren ‘90 onderhield ze contact met Richard L., een neonazi die in 1995 tot 12 jaar gevangenisstraf was veroordeeld voor doodslag op een homoseksuele buschauffeur. Met hem schreef ze in 2001 een artikel voor Der Landser, een neonazi-fanzine.
In München staat ook de vroegere NPD-functionaris Ralf Wohlleben terecht. Hij zou het NSU-trio geholpen hebben onder te duiken en hun later het wapen hebben bezorgd waarmee de meeste moorden werden gepleegd. Wohllebens vriendin Juliane W. komt in het juridische verhaal niet voor, maar ook zij heeft de drie actief geholpen. Tijdens een huiszoeking in januari 1998 dook ze op in de woning van Uwe Mundlos. Om daar tv te kijken, beweerde ze, hoewel er geen tv-toestel in huis was. Blijkbaar wilde ze uitpluizen wat de agenten bij Mundlos zochten. Twee dagen later meldde ze zich weer bij de politie. Met een volmacht vroeg ze de sleutels van het huis van de inmiddels ondergedoken Zschäpe. De politie gaat er nu van uit dat het NSU-trio de eerste weken bij Wohlleben en zijn vriendin onderdook.
Tot de ontmaskering was ook Susanne E. een trouwe steun en toeverlaat van de NSU. Zij is de vrouw van neonazi André Eminger, die in het proces terechtstaat als prominente helper. Eminger hielp de NSU in de loop der jaren met valse persoonsbewijzen en huurde woningen en campers. Susanne droeg vooral haar steentje bij aan het burgerlijke imago van het ondergedoken drietal. Ze was dik bevriend met Zschäpe en bezocht haar vaak in de NSU-woning in Zwickau, soms met haar kinderen. Ze leende Zschäpe haar personalia en samen met haar man zou ze Zschäpe ook opgevangen en geholpen hebben nadat de NSU in november 2011 was ontdekt.
Ook andere vrouwen hebben hand-en-spandiensten verleend aan de NSU. Rita B. zou onderduikadressen in het buitenland hebben bezorgd en het trio een camper hebben geleend. Antje P. wilde Zschäpe volgens de geheime dienst haar paspoort ter beschikking stellen. Het Apabiz, het ‘antifascistische persarchief’, heeft zo’n 120 namen van neonazi’s verzameld die betrokken waren bij het netwerk van de NSU. Ruim 20% daarvan was vrouw.
</div>

De vrouwen van NSU

<div class="lead">Minstens tien procent van alle rechts-radicale gewelddelicten in Duitsland wordt door vrouwen gepleegd. ‘Vrouwen waren ook altijd Täterinnen, daders!’</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Drie neonazi’s dragen een groot rood spandoek door Dresden in een protestdemonstratie tegen een tentoonstelling over de oorlogsmisdaden van de Wehrmacht. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Het is januari 1998. Beate Zschä­pe, Uwe Böhnhardt en Uwe Mundlos zijn op zoek naar neonazi-kameraden die net als zij tot de daad willen overgaan: ‘Nationalisme – Een idee zoekt acteurs’ staat in forse letters op hun spandoek. Voor het trio uit Thüringen is betogen en leuzen roepen niet genoeg. Ze willen handelen.
Twee weken later vindt de politie bij een razzia in de garage van de drie Thüringers naast veel neonazi-propaganda ook zelfgeknutselde bommen en anderhalve kilo TNT: materiaal voor de acties die het drietal wil uitvoeren. Nog tijdens de huiszoekingen duiken ze onder. En ze handelen. In dertien jaar tijd vermoorden ze negen migranten en een politieagente, plegen twee bomaanslagen in buurten waar veel, vooral Turkse, migranten wonen en beroven veertien bankfilialen. De twee Uwe’s zetten de loop van hun Ceska 83 tegen het hoofd van hun slachtoffers. Ze leggen de bommen en kraken de bankfilialen. Männersache.
Dönermoorden
Er zijn geen harde bewijzen dat Beate Zschäpe zelf met wapens door de Bondsrepubliek is getrokken. Maar brave Deutsche Mütter en meeloopsters zijn vrouwen als zij in de Duitse neonazi-scene allang niet meer. De nieuwe nazivrouwen brengen hun extreem-rechtse ideologie in grote verscheidenheid en met uiteenlopende middelen onder de mensen. Ze treden in dienst van kinderdagverblijven, scholen, buurt- en sportverenigingen. Ze bekleden leidinggevende functies in de neonazi-beweging en extreem-rechtse partijen. Ze organiseren demonstraties en ‘rechtsrock’-concerten. Ze gooien stenen naar politie en tegenbetogers. Minstens tien procent van alle rechts-­radicale gewelddelicten in Duitsland wordt door vrouwen gepleegd. En sommigen organiseren racistische moordaanslagen. Zoals Beate Zschäpe (zie ook: <a href="https://www.vn.nl.kpnis.nl/Archief/Buitenland/Artikel-Buitenland/De-vrouwen-van-NSU.htm" class="normal" title="De vrouwen van NSU">De vrouwen van de NSU</a>).
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Vrouwen als Zschäpe zijn allang meer dan brave Deutsche Mütter en meeloopsters
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Als enige overlevende van het terroristische trio zal Beate Zschäpe half april voor de rechter van het Oberlandesgericht in München moeten verschijnen. Beschuldigd van moord. Haar twee handlangers zijn dood: toen ze bij hun laatste bankoverval in november 2011 in het Thüringse Eisenach werden gesnapt, pleegden ze zelfmoord. Samen hadden zij tien moorden begaan: de ‘Dönermoorden’ die de politie, de geheime diensten en de media jarenlang aan de migrantenslachtoffers zelf toeschreven. Beate Zschäpe had de racistische moorden en aanslagen mee voorbereid en logistiek mogelijk gemaakt. Na de dood van haar handlangers stak ze de gemeenschappelijke woning in brand om bewijsmateriaal te vernietigen. Voordat ze zichzelf bij de politie in Jena aangaf, maakte ze in het geheim nog een rondreis door Duitsland en verspreidde de zelf­gemaakte dvd’s waarop de Nationaal­socialis­ti­scher Undergrund (NSU), zoals het terro­­ristische trio zichzelf noemde, z’n racistische daden bekende.
Poezenmoeder
In die novemberdagen anderhalf jaar geleden gold Beate Zschäpe in de media nog vooral als de ‘poezenmoeder’ en als ‘de vriendin van’ een van de twee rechts-radicale jongemannen. Of misschien wel van allebei. Bild beschreef haar als ‘Nazibraut’ en een ‘heiße Feger’, een manziek meisje. In de onlangs door de ZDF uitgezonden documentaire Die Nazibraut zit de nog piepjonge Beate Zschäpe tussen twee jonge jongens en werpt hun langwimperige blikken toe. Ze leunt achterover. De haren golven over haar schouders als ze haar gezicht in de zon houdt. Ze lijkt stukken rijper dan de jochies naast haar, maar ze is zelf ook pas veertien. De scène komt uit een video van Thomas Grund, die de jonge Bea­te in de jeugdclub van Jena onder zijn hoede had. ‘Ze wist heel goed hoe ze indruk op jongens kon maken,’ zegt de straathoekwerker in de documentaire. Hij stelt achteraf wel vast dat Zschä­pe in die tijd radicaliseerde, maar wijt dat toch vooral aan de invloed van de jongen op wie ze toen verliefd werd: Uwe Mundlos, de latere ‘ideoloog’ van het ondergrondse terreurtrio.
Over zulke beweringen kan Dr. Heike Radvan zich alleen maar opwinden. Radvan is van oorsprong pedagoge en leidt bij de anti-fascistische Amadeu Antonio Stiftung de werkgroep ‘Gen­der en rechts-extremisme’. Radvan: ‘Zschä­pe is niet als aanhang van haar neonazi-vriendje in de neonazi-scene verzeild beland. Het is toch een mythe dat je “zomaar” verliefd wordt op iemand. Zschäpe is verliefd geworden op een neonazi!’ Niet op zijn kortgeschoren kop, maar ook op de dingen die daarin omgingen.
Aardige buurvrouw
Nazivrouwen vallen voor het machogedrag van martiale nazimannen, zijn maar meeloop­sters, hoogstens de moederlijke kracht op de achtergrond: ook de ouders van neonazi-terrorist Uwe Böhnhardt klampten zich vast aan dit clichébeeld. Ze hoopten dat Beate Zschäpe hun zoon weer op het rechte pad zou brengen. Ze was tenslotte een zorgzame vrouw, zeiden Brigitte en Jürgen Böhnhardt vorig jaar tegen de ARD. Bij de laatste ontmoeting vroeg ze Uwe’s moeder zelfs om het Plätzchen-recept om voor hun jongste koekjes te bakken.
</div>
<div class="figure--left">
<figure id="post-39177 media-39177" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/05/69e14c00-7fc6-4117-a051-6f8079c2180b_13_preview1.jpg" alt="Beate Zschäpe." /><figcaption>Beate Zschäpe.</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Maar Zschäpe was veel meer dan een zorgzame vrouw en een meeloopster in een extremistische, gewelddadige beweging. Dat bleek volgens Radvan al vroeg. In de Jenaer jeugdclub van straathoekwerker Grund werd drie meisjes naar hun toekomst gevraagd. Twee droomden van een gezin. Alleen de jonge Beate zei: ‘Eerst maar eens die buitenlanders het land uit!’ Later zaaide ze met haar neonazi-vrienden angst in het Thüringse stadje Jena. Ze maakten sommige wijken tot no-go-zones voor buitenlanders, punks, daklozen en anti-fascisten. Op de kerstmarkt sloeg ze eigenhandig een vrouw het ziekenhuis in. En ze wilde bij rechts-radicale betogingen altijd meelopen in de voorste rij.
Nog later hield Zschäpe voor de Nationaal­socia­lis­tische Ondergrondse de schone schijn op. Ze speelde de aardige buurvrouw in hun laatste woonplaats Zwickau en de gezellige kampeerster tijdens de regelmatige Oostzee­vakanties van het drietal. Zo organiseerde ze de sociale dekmantel voor de terroristencel. Maar ze beheerde ook de kas met geroofd geld en huurde de campers waarmee de Uwes hun roof- en moordtoeren maakten. Zschäpe verzorgde de logistiek en nam deel aan de planning van de terreurdaden. Daar­voor moet ze zich nu voor de rechtbank in München verantwoorden. Het OM verwijt haar niet slechts een bijrol, ze is aangeklaagd voor meervoudige moord en lidmaatschap van een terroristische vereniging. Zschä­pe was niet de enige vrouw in het netwerk van de NSU (zie kader), maar ze is wel de enige vrouw in het Münchener proces, dat op 17 april begint en waarschijnlijk tot in 2014 zal duren.
Mädelring
De Amadeu Antonio Stiftung, waar onderzoekster Heike Radvan werkt, is een van de belangrijkste antifascistische groeperingen in Duitsland. De groep werd vernoemd naar de An­go­lese contractarbeider die in november 1990, een maand na de Duitse eenwording, in het Oost-Duitse Eberswalde door vijftig rechts-radicale jongeren werd doodgeslagen met honkbalknuppels. Radvan bestudeert de rol van vrouwen in de neonazi-beweging, die al sinds de jaren tachtig groeit en agressiever wordt.
‘De nieuwe nazivrouwen zijn toenemend actief in rechts-radicale en neonazistische partijen en schrikken ook niet terug voor geweld,’ zegt de onderzoekster. ‘De schattingen over hoe groot het vrouwenaandeel is, variëren nogal. Tussen de tien en de twintig procent, schat ik. In de extreem-rechtse Nationaaldemocratische Partij Duitsland (NPD) vormen vrouwen een derde van de leden. Maar wat racistische ideeën en activiteiten betreft ontlopen vrouwen en mannen in de radicale scene elkaar niet echt. Aan Zschäpe zie je dat de vrouwen binnen de rechts-radicale beweging een bepaalde rol vervullen. In de eerste plaats zorgen ze voor de sociale cohesie. Dat heeft ook te maken met de manier waarop vrouwen nog steeds worden waargenomen. Ook in het nationaal-socialisme werd het beeld hooggehouden van de vrouw als moeder, de vrouw als “zachte kracht”. Maar ondanks die rolverdeling waren ze wel ook altijd verantwoordelijk voor minder zachtzinnige activiteiten. Vrouwen waren ook altijd Täterinnen, daders.’
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Rechts-radicale vrouwen zijn actief op de crèche of het kinderdagverblijf
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
De nazivrouwen van vroeger waren behalve moeder soms tegelijkertijd sadistische opzichter in de concentratiekampen. De nieuwe nazivrouwen onderscheiden zich volgens Radvan niet principieel van hun voorgangsters, maar hebben wel nieuwe kwaliteiten. Ze willen zelfstandiger en zelfbewuster optreden, wat niet altijd strookt met de hun toegedachte rol. ‘Dat valt vooral in de Kameradschaften op, in de niet-partijgebonden “vrije” neonazi-scene. De Mädelring Thüringen bijvoorbeeld was een zelfstandige club meisjes en jonge vrouwen die óók in de eerste rij wilden meelopen. Ze wilden ook zelf toeslaan en geweld plegen.’ Dat heeft met de algemene emancipatie van vrouwen te maken, meent Radvan. Zo propageerden de meisjes van de (inmiddels alweer opgeheven) Mädelring luidruchtig een ‘nationaal feminisme’ en weerden ze zich tegen ‘patriarchaat en politieke onmondigheid’ in de door mannen gedomineerde neonazibeweging.
Zachte kracht
Jarenlang gold vooral het cliché van de gewelddadige jongeman met Dr. Martens laarzen, een kale kop en een honkbalknuppel. ‘In de jaren negentig,’ zegt Radvan, ‘werd rechts-extremisme vooral als een mannenprobleem gezien. Dat is nu niet meer zo. Tegenwoordig kennen we rechtse vrouwen, moeders, gezinnen. De rechts-radicale vrouwen worden actief op de crèche of het kinderdagverblijf. Ze zorgen ervoor dat foto’s van zwarte kindertjes in Afrika van de muur worden gehaald. In Mecklenburg hebben extreem-rechtse vrouwen zelfs een eigen kinderopvang opgericht. Of ze organiseren een kinderfeestje voor de NPD. Of bakcursussen voor de vrouwen uit de buurt. We hebben intussen met een veel breder fenomeen van doen.’
Toch worden neonazi-vrouwen nog altijd onderschat, en de beweging speelt daar ook op in. Het imago van de ‘zachte kracht’ wordt bewust gebruikt. Radvan: ‘Meestal worden vrouwen heel strategisch ingezet. Het zijn de vrouwen die demonstraties bij de politie aanmelden. Omdat ze als minder agressief worden gezien en er zo dus meer kans is dat de betoging wordt toegestaan. Ook zijn vrouwen heel actief op internet en in sociale netwerken. Daarbij gaat het dan vaak over zaken als opvoeding of kindermisbruik. De NPD roept vrouwen intussen op om toch vooral voor sociale beroepen te kiezen.’
</div>
<div class="image center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/05/b11915da-803e-481b-9f31-e5a6d2828c62_Trio-Urlaub-vermutl.-09__700x315%2Cproperty%3Dposter_preview1.jpg" width="800" height="360"alt="Het Dönermoorden-trio Böhnhardt, Mundlos en Zschäpe. Foto: BKA" border="0" />Het Dönermoorden-trio Böhnhardt, Mundlos en Zschäpe. Foto: BKA</div>
<div class="wpg-element paragraph">
De bijna dertigjarige Ricarda Riefling is zo’n ‘zachte’ kracht. Moeder van vier kinderen. Met hart en ziel, zegt ze trots. Ze studeerde voor sociaal werkster en doet nu culturele wetenschappen. Ze is voor een schoon milieu en gezond voedsel, ze betoogt tegen kernenergie. En ze maakt van haar moederschap een politieke zaak. Op haar Facebook-pagina prijkt de leuze: ‘Duitse kinderen groot en klein moeten Duitslands toekomst zijn’. Ricarda Riefling is een van de belangrijkste vrouwen van de NPD. Ze zit in het bondsbestuur van de extreem-rechtse partij en is daar verantwoordelijk voor ‘gezinsbeleid’. Voor Riefling betekent dat vooral de strijd voor een raszuiver Duitsland.
Ricarda Riefling is net als Beate Zschäpe afkomstig uit de radicale en gewelddadige wereld van de Kameradschaften. Daar leerde ze ook haar ex-man Dieter Riefling kennen, die in de jaren negentig een van de leidende figuren in de ‘vrije scene’ was. Maar voor Zschäpe heeft Ricarda Riefling geen goed woord over. In een van haar zeldzame interviews met de ‘systeem­pers’ – in dit geval de Berlijnse Tagesspiegel – noemt ze Zschäpe een verraadster. ‘Met mensen die persoonlijkheid missen, heb ik alleen maar meelij.’ Voor Riefling hoeft gewapende strijd niet: ‘Mijn wapen ben ik zelf.’ Liever wil ze ‘met mooie woorden’ het Duitse volk behoeden voor ‘de buitenlandersgolf, verruwing, kinderloosheid en verval’.
Düütsche Deerns
Ricarda Riefling hoort inmiddels tot de ‘parlementaire’ vleugel van de neonazi-beweging. Maar de dwarsverbindingen tussen de NPD en de gewelddadige straatvechters van de ‘vrije krachten’ en ‘autonome nationalisten’ zijn legio. Ook daar zijn in de jaren negentig steeds meer meisjes en jonge vrouwen actief geworden. Een handvol vrouwen klom in de scene zelfs op tot aanvoerster van een Kamerad­schaft. De nu 38-jarige Daniela Wegener bijvoorbeeld was een tijdlang de chef van het buitengewoon radicale Sauerländer Aktionsfront en wist een kring van louter vrouwen om zich heen te scharen.
Pure vrouwengroepen, zoals de Mädelring Thü­ringen, de Hamburgse Mädelschar en de Stern­berger Nazissen, zijn van recenter datum, ook al zijn de meeste inmiddels alweer opgeheven of verboden. In de zomer van 2008 werd Jeanne D. opgericht als ‘zelfhulpgroep voor politiek vervolgde vrouwen’. Daarbij staat de ‘D.’ voor Duitsland, omdat de oorspronkelijke naam ‘Jeanne d’Arc’ als Franse heldin niet echt goed aankwam bij de nationale kameraden. Ruim drie jaar later haalde oprichtster Iris Nie­mey­er na een huiszoeking de Jeanne D.-website van het net en die is daar tot op heden niet meer opgedoken. De Düütsche Deerns daarentegen, de ‘platduitse meisjes’ van de Lünerburger Heide, zijn nog altijd actief. Het is een volkse, om niet te zeggen folkloristische, beweging die een ‘nationale tegencultuur’ propageert: zonnewendefeesten en optochten met veel tromgeroffel.
</div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-39177 media-39177" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/05/3b35742a-205a-49d9-8692-a5d66495c94a_RTXI42E_preview1.jpg" alt="Foto: Reinhard Krause / Reuters" /><figcaption>Foto: Reinhard Krause / Reuters</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Andere rechtse groeperingen meten zich juist een modern imago aan en gebruiken dezelfde middelen en media als hun linkse tegenhangers. Zoals Marcel Forstmeier, de leider van het in 2012 verboden neonazi-netwerk Wieder­stand Südbrandenburg. Zijn Spreelichter – die toen ook verboden werden – eigenden zich vier jaar geleden al de ‘flashmob’ als actievorm toe. Via Twitter en Facebook werden honderden deelnemers gemobiliseerd die plotseling ergens opdoken voor een fakkelmars. Zulke onaangemelde betogingen werden er in tientallen gemeentes in Oost- en West-Duitsland georganiseerd. De met martiale muziek opgeklopte video-verslagen scoren op YouTube tienduizenden hits.
Zo ook de video ‘Heldengedenken’, waarin honderden fakkelfascisten hun gevallen soldaten uit twee wereldoorlogen herdenken. In 2011 marcheerden driehonderd ‘Onsterfelij­ken’ rond middernacht met fakkels door het stadje Stolpen in de buurt van Dresden. Verscholen achter (van de linkse Occupy-beweging gepikte) Guy Fawkes-achtige maskers demonstreerden ze tegen de ‘volksdood’ die de raszuiverheid van de Duitsers zou bedreigen. Het Maskenball spreekt jonge rechts-radicalen aan en is op YouTube al bijna tachtigduizend keer bekeken.
Ontmanning
Nog geen half jaar geleden is ook de Franse rechts-radicale Identitaire-beweging naar Duits­land overgewaaid, die op internet met dezelfde grafische stijlmiddelen werkt als haar linkse antifascistische tegenhangers. De rechts-extreme en islamofobe ‘identitairen’ afficheren zichzelf als ‘niet links, niet rechts’ en zeggen op te komen voor vaderland, vrijheid, traditie en elk volk zijn eigen identiteit. Hun geel-zwarte logo is een schild met het lambda-teken. Overgenomen uit de populaire film 300 waarin driehonderd Spartanen met zulke schilden tegen de Perzische overmacht strijden. Voor de identitairen het symbool voor de Euro­pese strijd tegen de vermeende islamisering.
‘Ook veel jonge vrouwen voelen zich aangetrokken tot de allernieuwste bewegingen als de Identitären, Spreelichter en Unsterblichen,’ zegt Heike Radvan. ‘Ze spelen daarin niet alleen een grote, maar ook een vanzelfsprekende rol.’
Wellicht dat gender voor de jongste generatie rechts-radicale vrouwen niet meer zo’n grote rol speelt, maar er duiken toch ook steeds weer nieuwe vrouwenclubjes op. Onderzoekster Heike Radvan noemt als recent voorbeeld het rechts-extreem georiënteerde ‘Free Gender’, dat agressief ageert tegen genderstudies en feminisme. Deze vrouwenclub vecht tegen wat zij ‘genderterreur’ en de ‘ontmanning van de samenleving’ noemen. ‘Dat zulke clubs steeds weer de kop opsteken, laat zien dat verbieden niet echt helpt,’ zegt Radvan. ‘Die vrouwen vinden dan ergens anders wel weer een plekje.’
</div>

Nationaal feminisme

Rechts-radicale vrouwen
Drie neonazi’s dragen een groot rood spandoek door Dresden in een protestdemonstratie tegen een tentoonstelling over de oorlogsmisdaden van de Wehrmacht. Het is januari 1998. Beate Zschä­pe, Uwe Böhnhardt en Uwe Mundlos zijn op zoek naar neonazi-kameraden die net als zij tot de daad willen overgaan: ‘Nationalisme – Een idee zoekt acteurs’ staat in forse letters op hun spandoek. Voor het trio uit Thüringen is betogen en leuzen roepen niet genoeg. Ze willen handelen.
Twee weken later vindt de politie bij een razzia in de garage van de drie Thüringers naast veel neonazi-propaganda ook zelfgeknutselde bommen en anderhalve kilo TNT: materiaal voor de acties die het drietal wil uitvoeren. Nog tijdens de huiszoekingen duiken ze onder. En ze handelen. In dertien jaar tijd vermoorden ze negen migranten en een politieagente, plegen twee bomaanslagen in buurten waar veel, vooral Turkse, migranten wonen en beroven veertien bankfilialen. De twee Uwe’s zetten de loop van hun Ceska 83 tegen het hoofd van hun slachtoffers. Ze leggen de bommen en kraken de bankfilialen. Männersache.
Dönermoorden
Er zijn geen harde bewijzen dat Beate Zschäpe zelf met wapens door de Bondsrepubliek is getrokken. Maar brave Deutsche Mütter en meeloopsters zijn vrouwen als zij in de Duitse neonazi-scene allang niet meer. De nieuwe nazivrouwen brengen hun extreem-rechtse ideologie in grote verscheidenheid en met uiteenlopende middelen onder de mensen. Ze treden in dienst van kinderdagverblijven, scholen, buurt- en sportverenigingen. Ze bekleden leidinggevende functies in de neonazi-beweging en extreem-rechtse partijen. Ze organiseren demonstraties en ‘rechtsrock’-concerten. Ze gooien stenen naar politie en tegenbetogers. Minstens tien procent van alle rechts-­radicale gewelddelicten in Duitsland wordt door vrouwen gepleegd. En sommigen organiseren racistische moordaanslagen. Zoals Beate Zschäpe (zie kader).
Als enige overlevende van het terroristische trio zal Beate Zschäpe half april voor de rechter van het Oberlandesgericht in München moeten verschijnen. Beschuldigd van moord. Haar twee handlangers zijn dood: toen ze bij hun laatste bankoverval in november 2011 in het Thüringse Eisenach werden gesnapt, pleegden ze zelfmoord. Samen hadden zij tien moorden begaan: de ‘Dönermoorden’ die de politie, de geheime diensten en de media jarenlang aan de migrantenslachtoffers zelf toeschreven. Beate Zschäpe had de racistische moorden en aanslagen mee voorbereid en logistiek mogelijk gemaakt. Na de dood van haar handlangers stak ze de gemeenschappelijke woning in brand om bewijsmateriaal te vernietigen. Voordat ze zichzelf bij de politie in Jena aangaf, maakte ze in het geheim nog een rondreis door Duitsland en verspreidde de zelf­gemaakte dvd’s waarop de Nationaal­socialis­ti­scher Undergrund (NSU), zoals het terro­­ristische trio zichzelf noemde, z’n racistische daden bekende (zie ook www.vn/nsu).
Poezenmoeder
In die novemberdagen anderhalf jaar geleden gold Beate Zschäpe in de media nog vooral als de ‘poezenmoeder’ en als ‘de vriendin van’ een van de twee rechts-radicale jongemannen. Of misschien wel van allebei. Bild beschreef haar als ‘Nazibraut’ en een ‘heiße Feger’, een manziek meisje. In de onlangs door de ZDF uitgezonden documentaire Die Nazibraut zit de nog piepjonge Beate Zschäpe tussen twee jonge jongens en werpt hun langwimperige blikken toe. Ze leunt achterover. De haren golven over haar schouders als ze haar gezicht in de zon houdt. Ze lijkt stukken rijper dan de jochies naast haar, maar ze is zelf ook pas veertien. De scène komt uit een video van Thomas Grund, die de jonge Bea­te in de jeugdclub van Jena onder zijn hoede had. ‘Ze wist heel goed hoe ze indruk op jongens kon maken,’ zegt de straathoekwerker in de documentaire. Hij stelt achteraf wel vast dat Zschä­pe in die tijd radicaliseerde, maar wijt dat toch vooral aan de invloed van de jongen op wie ze toen verliefd werd: Uwe Mundlos, de latere ‘ideoloog’ van het ondergrondse terreurtrio.
Over zulke beweringen kan Dr. Heike Radvan zich alleen maar opwinden. Radvan is van oorsprong pedagoge en leidt bij de anti-fascistische Amadeu Antonio Stiftung de werkgroep ‘Gen­der en rechts-extremisme’. Radvan: ‘Zschä­pe is niet als aanhang van haar neonazi-vriendje in de neonazi-scene verzeild beland. Het is toch een mythe dat je “zomaar” verliefd wordt op iemand. Zschäpe is verliefd geworden op een neonazi!’ Niet op zijn kortgeschoren kop, maar ook op de dingen die daarin omgingen.
Aardige buurvrouw
Nazivrouwen vallen voor het machogedrag van martiale nazimannen, zijn maar meeloop­sters, hoogstens de moederlijke kracht op de achtergrond: ook de ouders van neonazi-terrorist Uwe Böhnhardt klampten zich vast aan dit clichébeeld. Ze hoopten dat Beate Zschäpe hun zoon weer op het rechte pad zou brengen. Ze was tenslotte een zorgzame vrouw, zeiden Brigitte en Jürgen Böhnhardt vorig jaar tegen de ARD. Bij de laatste ontmoeting vroeg ze Uwe’s moeder zelfs om het Plätzchen-recept om voor hun jongste koekjes te bakken.
Maar Zschäpe was veel meer dan een zorgzame vrouw en een meeloopster in een extremistische, gewelddadige beweging. Dat bleek volgens Radvan al vroeg. In de Jenaer jeugdclub van straathoekwerker Grund werd drie meisjes naar hun toekomst gevraagd. Twee droomden van een gezin. Alleen de jonge Beate zei: ‘Eerst maar eens die buitenlanders het land uit!’ Later zaaide ze met haar neonazi-vrienden angst in het Thüringse stadje Jena. Ze maakten sommige wijken tot no-go-zones voor buitenlanders, punks, daklozen en anti-fascisten. Op de kerstmarkt sloeg ze eigenhandig een vrouw het ziekenhuis in. En ze wilde bij rechts-radicale betogingen altijd meelopen in de voorste rij.
Nog later hield Zschäpe voor de Nationaal­socia­lis­tische Ondergrondse de schone schijn op. Ze speelde de aardige buurvrouw in hun laatste woonplaats Zwickau en de gezellige kampeerster tijdens de regelmatige Oostzee­vakanties van het drietal. Zo organiseerde ze de sociale dekmantel voor de terroristencel. Maar ze beheerde ook de kas met geroofd geld en huurde de campers waarmee de Uwes hun roof- en moordtoeren maakten. Zschäpe verzorgde de logistiek en nam deel aan de planning van de terreurdaden. Daar­voor moet ze zich nu voor de rechtbank in München verantwoorden. Het OM verwijt haar niet slechts een bijrol, ze is aangeklaagd voor meervoudige moord en lidmaatschap van een terroristische vereniging. Zschä­pe was niet de enige vrouw in het netwerk van de NSU (zie kader), maar ze is wel de enige vrouw in het Münchener proces, dat op 17 april begint en waarschijnlijk tot in 2014 zal duren.
Mädelring
De Amadeu Antonio Stiftung, waar onderzoekster Heike Radvan werkt, is een van de belangrijkste antifascistische groeperingen in Duitsland. De groep werd vernoemd naar de An­go­lese contractarbeider die in november 1990, een maand na de Duitse eenwording, in het Oost-Duitse Eberswalde door vijftig rechts-radicale jongeren werd doodgeslagen met honkbalknuppels. Radvan bestudeert de rol van vrouwen in de neonazi-beweging, die al sinds de jaren tachtig groeit en agressiever wordt.
‘De nieuwe nazivrouwen zijn toenemend actief in rechts-radicale en neonazistische partijen en schrikken ook niet terug voor geweld,’ zegt de onderzoekster. ‘De schattingen over hoe groot het vrouwenaandeel is, variëren nogal. Tussen de tien en de twintig procent, schat ik. In de extreem-rechtse Nationaaldemocratische Partij Duitsland (NPD) vormen vrouwen een derde van de leden. Maar wat racistische ideeën en activiteiten betreft ontlopen vrouwen en mannen in de radicale scene elkaar niet echt. Aan Zschäpe zie je dat de vrouwen binnen de rechts-radicale beweging een bepaalde rol vervullen. In de eerste plaats zorgen ze voor de sociale cohesie. Dat heeft ook te maken met de manier waarop vrouwen nog steeds worden waargenomen. Ook in het nationaal-socialisme werd het beeld hooggehouden van de vrouw als moeder, de vrouw als “zachte kracht”. Maar ondanks die rolverdeling waren ze wel ook altijd verantwoordelijk voor minder zachtzinnige activiteiten. Vrouwen waren ook altijd Täterinnen, daders.’
De nazivrouwen van vroeger waren behalve moeder soms tegelijkertijd sadistische opzichter in de concentratiekampen. De nieuwe nazivrouwen onderscheiden zich volgens Radvan niet principieel van hun voorgangsters, maar hebben wel nieuwe kwaliteiten. Ze willen zelfstandiger en zelfbewuster optreden, wat niet altijd strookt met de hun toegedachte rol. ‘Dat valt vooral in de Kameradschaften op, in de niet-partijgebonden “vrije” neonazi-scene. De Mädelring Thüringen bijvoorbeeld was een zelfstandige club meisjes en jonge vrouwen die óók in de eerste rij wilden meelopen. Ze wilden ook zelf toeslaan en geweld plegen.’ Dat heeft met de algemene emancipatie van vrouwen te maken, meent Radvan. Zo propageerden de meisjes van de (inmiddels alweer opgeheven) Mädelring luidruchtig een ‘nationaal feminisme’ en weerden ze zich tegen ‘patriarchaat en politieke onmondigheid’ in de door mannen gedomineerde neonazibeweging.
Zachte kracht
Jarenlang gold vooral het cliché van de gewelddadige jongeman met Dr. Martens laarzen, een kale kop en een honkbalknuppel. ‘In de jaren negentig,’ zegt Radvan, ‘werd rechts-extremisme vooral als een mannenprobleem gezien. Dat is nu niet meer zo. Tegenwoordig kennen we rechtse vrouwen, moeders, gezinnen. De rechts-radicale vrouwen worden actief op de crèche of het kinderdagverblijf. Ze zorgen ervoor dat foto’s van zwarte kindertjes in Afrika van de muur worden gehaald. In Mecklenburg hebben extreem-rechtse vrouwen zelfs een eigen kinderopvang opgericht. Of ze organiseren een kinderfeestje voor de NPD. Of bakcursussen voor de vrouwen uit de buurt. We hebben intussen met een veel breder fenomeen van doen.’
Toch worden neonazi-vrouwen nog altijd onderschat, en de beweging speelt daar ook op in. Het imago van de ‘zachte kracht’ wordt bewust gebruikt. Radvan: ‘Meestal worden vrouwen heel strategisch ingezet. Het zijn de vrouwen die demonstraties bij de politie aanmelden. Omdat ze als minder agressief worden gezien en er zo dus meer kans is dat de betoging wordt toegestaan. Ook zijn vrouwen heel actief op internet en in sociale netwerken. Daarbij gaat het dan vaak over zaken als opvoeding of kindermisbruik. De NPD roept vrouwen intussen op om toch vooral voor sociale beroepen te kiezen.’
De bijna dertigjarige Ricarda Riefling is zo’n ‘zachte’ kracht. Moeder van vier kinderen. Met hart en ziel, zegt ze trots. Ze studeerde voor sociaal werkster en doet nu culturele wetenschappen. Ze is voor een schoon milieu en gezond voedsel, ze betoogt tegen kernenergie. En ze maakt van haar moederschap een politieke zaak. Op haar Facebook-pagina prijkt de leuze: ‘Duitse kinderen groot en klein moeten Duitslands toekomst zijn’. Ricarda Riefling is een van de belangrijkste vrouwen van de NPD. Ze zit in het bondsbestuur van de extreem-rechtse partij en is daar verantwoordelijk voor ‘gezinsbeleid’. Voor Riefling betekent dat vooral de strijd voor een raszuiver Duitsland.
Ricarda Riefling is net als Beate Zschäpe afkomstig uit de radicale en gewelddadige wereld van de Kameradschaften. Daar leerde ze ook haar ex-man Dieter Riefling kennen, die in de jaren negentig een van de leidende figuren in de ‘vrije scene’ was. Maar voor Zschäpe heeft Ricarda Riefling geen goed woord over. In een van haar zeldzame interviews met de ‘systeem­pers’ – in dit geval de Berlijnse Tagesspiegel – noemt ze Zschäpe een verraadster. ‘Met mensen die persoonlijkheid missen, heb ik alleen maar meelij.’ Voor Riefling hoeft gewapende strijd niet: ‘Mijn wapen ben ik zelf.’ Liever wil ze ‘met mooie woorden’ het Duitse volk behoeden voor ‘de buitenlandersgolf, verruwing, kinderloosheid en verval’.
Düütsche Deerns
Ricarda Riefling hoort inmiddels tot de ‘parlementaire’ vleugel van de neonazi-beweging. Maar de dwarsverbindingen tussen de NPD en de gewelddadige straatvechters van de ‘vrije krachten’ en ‘autonome nationalisten’ zijn legio. Ook daar zijn in de jaren negentig steeds meer meisjes en jonge vrouwen actief geworden. Een handvol vrouwen klom in de scene zelfs op tot aanvoerster van een Kamerad­schaft. De nu 38-jarige Daniela Wegener bijvoorbeeld was een tijdlang de chef van het buitengewoon radicale Sauerländer Aktionsfront en wist een kring van louter vrouwen om zich heen te scharen.
Pure vrouwengroepen, zoals de Mädelring Thü­ringen, de Hamburgse Mädelschar en de Stern­berger Nazissen, zijn van recenter datum, ook al zijn de meeste inmiddels alweer opgeheven of verboden. In de zomer van 2008 werd Jeanne D. opgericht als ‘zelfhulpgroep voor politiek vervolgde vrouwen’. Daarbij staat de ‘D.’ voor Duitsland, omdat de oorspronkelijke naam ‘Jeanne d’Arc’ als Franse heldin niet echt goed aankwam bij de nationale kameraden. Ruim drie jaar later haalde oprichtster Iris Nie­mey­er na een huiszoeking de Jeanne D.-website van het net en die is daar tot op heden niet meer opgedoken. De Düütsche Deerns daarentegen, de ‘platduitse meisjes’ van de Lünerburger Heide, zijn nog altijd actief. Het is een volkse, om niet te zeggen folkloristische, beweging die een ‘nationale tegencultuur’ propageert: zonnewendefeesten en optochten met veel tromgeroffel.
Andere rechtse groeperingen meten zich juist een modern imago aan en gebruiken dezelfde middelen en media als hun linkse tegenhangers. Zoals Marcel Forstmeier, de leider van het in 2012 verboden neonazi-netwerk Wieder­stand Südbrandenburg. Zijn Spreelichter – die toen ook verboden werden – eigenden zich vier jaar geleden al de ‘flashmob’ als actievorm toe. Via Twitter en Facebook werden honderden deelnemers gemobiliseerd die plotseling ergens opdoken voor een fakkelmars. Zulke onaangemelde betogingen werden er in tientallen gemeentes in Oost- en West-Duitsland georganiseerd. De met martiale muziek opgeklopte video-verslagen scoren op YouTube tienduizenden hits.
Zo ook de video ‘Heldengedenken’, waarin honderden fakkelfascisten hun gevallen soldaten uit twee wereldoorlogen herdenken. In 2011 marcheerden driehonderd ‘Onsterfelij­ken’ rond middernacht met fakkels door het stadje Stolpen in de buurt van Dresden. Verscholen achter (van de linkse Occupy-beweging gepikte) Guy Fawkes-achtige maskers demonstreerden ze tegen de ‘volksdood’ die de raszuiverheid van de Duitsers zou bedreigen. Het Maskenball spreekt jonge rechts-radicalen aan en is op YouTube al bijna tachtigduizend keer bekeken.
Ontmanning
Nog geen half jaar geleden is ook de Franse rechts-radicale Identitaire-beweging naar Duits­land overgewaaid, die op internet met dezelfde grafische stijlmiddelen werkt als haar linkse antifascistische tegenhangers. De rechts-extreme en islamofobe ‘identitairen’ afficheren zichzelf als ‘niet links, niet rechts’ en zeggen op te komen voor vaderland, vrijheid, traditie en elk volk zijn eigen identiteit. Hun geel-zwarte logo is een schild met het lambda-teken. Overgenomen uit de populaire film 300 waarin driehonderd Spartanen met zulke schilden tegen de Perzische overmacht strijden. Voor de identitairen het symbool voor de Euro­pese strijd tegen de vermeende islamisering.
‘Ook veel jonge vrouwen voelen zich aangetrokken tot de allernieuwste bewegingen als de Identitären, Spreelichter en Unsterblichen,’ zegt Heike Radvan. ‘Ze spelen daarin niet alleen een grote, maar ook een vanzelfsprekende rol.’
Wellicht dat gender voor de jongste generatie rechts-radicale vrouwen niet meer zo’n grote rol speelt, maar er duiken toch ook steeds weer nieuwe vrouwenclubjes op. Onderzoekster Heike Radvan noemt als recent voorbeeld het rechts-extreem georiënteerde ‘Free Gender’, dat agressief ageert tegen genderstudies en feminisme. Deze vrouwenclub vecht tegen wat zij ‘genderterreur’ en de ‘ontmanning van de samenleving’ noemen. ‘Dat zulke clubs steeds weer de kop opsteken, laat zien dat verbieden niet echt helpt,’ zegt Radvan. ‘Die vrouwen vinden dan ergens anders wel weer een plekje.’
De vrouwen van de NSU
Beate Zschäpe was niet de enige vrouw in het netwerk van de NSU. Kapster Mandy Struck gaf de ondergedoken Zschäpe met haar eigen ID-kaart een nieuwe identiteit. In februari 1998 ving zij het vluchtende NSU-trio op en liet het twee maanden onderduiken in het huis van haar toenmalige extreem-rechtse vriend. Struck kende het drietal al langer. In januari 1998 droeg ook zij het grote spandoek bij de betoging tegen de Wehrmacht-expositie in Dresden.Net als Zschäpe was ze actief in de HNG, de hulporganisatie voor rechts-radicale gevangenen die in 2011 verboden werd. In de jaren ‘90 onderhield ze contact met Richard L., een neonazi die in 1995 tot 12 jaar gevangenisstraf was veroordeeld voor doodslag op een homoseksuele buschauffeur. Met hem schreef ze in 2001 een artikel voor Der Landser, een neonazi-fanzine.
In München staat ook de vroegere NPD-functionaris Ralf Wohlleben terecht. Hij zou het NSU-trio geholpen hebben onder te duiken en hun later het wapen hebben bezorgd waarmee de meeste moorden werden gepleegd. Wohllebens vriendin Juliane W. komt in het juridische verhaal niet voor, maar ook zij heeft de drie actief geholpen. Tijdens een huiszoeking in januari 1998 dook ze op in de woning van Uwe Mundlos. Om daar tv te kijken, beweerde ze, hoewel er geen tv-toestel in huis was. Blijkbaar wilde ze uitpluizen wat de agenten bij Mundlos zochten. Twee dagen later meldde ze zich weer bij de politie. Met een volmacht vroeg ze de sleutels van het huis van de inmiddels ondergedoken Zschäpe. De politie gaat er nu van uit dat het NSU-trio de eerste weken bij Wohlleben en zijn vriendin onderdook.
Tot de ontmaskering was ook Susanne E. een trouwe steun en toeverlaat van de NSU. Zij is de vrouw van neonazi André Eminger, die in het proces terechtstaat als prominente helper. Eminger hielp de NSU in de loop der jaren met valse persoonsbewijzen en huurde woningen en campers. Susanne droeg vooral haar steentje bij aan het burgerlijke imago van het ondergedoken drietal. Ze was dik bevriend met Zschäpe en bezocht haar vaak in de NSU-woning in Zwickau, soms met haar kinderen. Ze leende Zschäpe haar personalia en samen met haar man zou ze Zschäpe ook opgevangen en geholpen hebben nadat de NSU in november 2011 was ontdekt.
Ook andere vrouwen hebben hand-en-spandiensten verleend aan de NSU. Rita B. zou onderduikadressen in het buitenland hebben bezorgd en het trio een camper hebben geleend. Antje P. wilde Zschäpe volgens de geheime dienst haar paspoort ter beschikking stellen. Het Apabiz, het ‘antifascistische persarchief’, heeft zo’n 120 namen van neonazi’s verzameld die betrokken waren bij het netwerk van de NSU. Ruim 20% daarvan was vrouw.
Bladwijzer / Online bron
ZDF; ‘Die Nazibraut’
Hoe werd Beate Zschäpe een extreemrechtse terroriste? De documentaire Die Nazibraut geeft geen definitief antwoord, maar wel een begin. Zschäpe is opgevoed door haar grootouders in Jena, Thüringen. Haar Roemeense vader wil niets weten van zijn dochter. De realtie met haar moeder is slecht. Haar verliefdheid op Uwe Mundlos brengt haar op het pad van de neonazi’s. Volgens mensen die haar kennen was zij vanaf het begin geen meeloper, maar stond ze in de voorste gelederen, ook bij de mishandeling van buitenlanders. Verontrustend: hoezeer de autoriteiten zich bewust zijn van de neonazi’s in Jena, maar toekijken hoe ze radicaliseren.
Pieter Groet
Ga naar vn.nl/nazibraut

De döner-dwalingen

Buitenland
In vakkringen was het allang opgevallen dat de torpedobuizen van de Dolphin-duikboten wat aan de ruime kant zijn. De vuurlopen van de onderzeeërs, die al sinds 1992 in Kiel gebouwd worden, zijn groter in doorsnee dan de gebruikelijke 533 millimeter. Dat is handig, zegt de Duitse bondsregering, want de 650 millimeter grote schachten kunnen zo ook door militaire duikers worden gebruikt. Men verzwijgt liever dat ze nu ook geschikt zijn voor het afvuren van kernraketten.
De Howaldtswerke-Deutsche Werft bouwt zulke onderzeeërs voor Israël. Van de afgesproken zes duikboten zijn er inmiddels vier klaar. Die worden onbewapend aangeleverd en dan door Israël uitgerust met kruisraketten. De kernwapens komen van de Israëlische wapenproducent Rafael en zijn een verdere ontwikkeling van de Popeye Turbo-raketten, die het Israëlische leger twaalf jaar geleden al voor de kust van Sri Lanka heeft getest. De draagraketten worden uitgerust met 200 kilo zware kernkoppen en hebben een reikwijdte van 1500 kilometer. Dat is ver genoeg om het grondgebied van Iran te halen.
Dat is &#8211; zeker voor de kenners &#8211; allemaal geen groot geheim. Maar toch werkte de coverstory van Der Spiegel begin deze week dankzij het hardnekkig zwijgen van de regering-Merkel als een onthulling. Voor het eerst bevestigden ambtenaren, militairen en politici tegenover het weekblad dat Duitsland zijn steentje bijdraagt aan de nucleaire wapenwedloop in het Midden-Oosten. Alleen de Duitse regering zelf doet er ook nu nog liever het zwijgen toe. Regeringswoordvoerder Steffen Seibert, voormalig anchorman van het Zweites Deutsches Fernsehen (ZDF), houdt tegenover de media de kaken op elkaar en weigert &#8216;mee te doen aan speculaties over een mogelijke bewapening&#8217; van de geleverde duikboten.
Toen Nobelprijswinnaar Günter Grass twee maanden geleden zijn zwijgen verbrak over die duikboten, kreeg hij heel Duitsland over zich heen en maakte overal &#8211; ook internationaal &#8211; een verbijsterd hoofdschudden en schuimbekkende woede los. Voor zijn Politgedicht &#8216;Wat gezegd moet worden&#8217; werd de vierentachtigjarige voor antisemiet uitgemaakt. Publicist en islamofoob blogger Henryk M. Broder zag in hem het &#8216;prototype van de beschaafde antisemiet&#8217; die zich vermomt als filosemiet. De Duitse Israël-correspondent Ulrich W. Sahm trok in een commentaar van leer tegen &#8216;de voormalige SS-man die zich opnieuw ontpopt als antisemiet&#8217;. En nazi-jaagster Beate Klarsfeld &#8211; kortgeleden nog presidentskandidate &#8211; vergeleek de auteur zelfs met Adolf Hitler. &#8216;Van de Blechtrommelaar krijg je dezelfde antisemitische muziek te horen.&#8217;
In het omstreden, rijm- en roemloze vers waarschuwde Günter Grass voor een mogelijke Israëlische nucleaire aanval op Iran, dat ervan verdacht wordt ook een atoombom te bouwen. Hij hekelde in zijn poëtisch pamflet de leverantie van duikboten, waarmee de Duitsers zich tot &#8216;leveranciers voor een misdaad&#8217; en zo tot medeplichtigen verlagen. In groteske overdrijving waarschuwde Grass voor de &#8216;uitroeiing van het Iraanse volk&#8217; (auslöschen, schrijft hij letterlijk) en zette Israël neer als een &#8216;gevaar voor de toch al wankele wereldvrede&#8217;. Hij veronderstelde dat Israël een Erstschlag wil uitvoeren, een preventieve eerste nucleaire klap, uit te delen aan Iran.
Grass&#8217; gedicht mag dan poëtisch ondermaats, politiek simplistisch en feitelijk onjuist zijn, de duikbootpassages worden nu zelfs door Israëlische oud-militairen bevestigd. Al in de jaren tachtig, zo verklapt Ami Ajalon tegenover Der Spiegel, besloot Israël de marine met duikboten geschikt te maken voor een extra taak: de &#8216;zogeheten strategische diepte&#8217;. Ajalon was toentertijd de tweede man in de marinetop, later leidde hij de binnenlandse veiligheidsdienst. Met de duikboten was Israël in staat tot een Zweitschlag, een nucleair antwoord op een mogelijke atoomaanval, volgens Ajalon toen &#8216;de belangrijkste strategische beslissing&#8217;.
De beide samenwerkende landen, Israël en Duitsland, waren er in die tijd vooral op gespitst &#8216;dat er geen publiek debat zou ontstaan over het project&#8217;, zegt Ajalon. Berlijn houdt zich daar nog steeds aan, maar ook aan Duitse kant wordt menig oudgediende inmiddels loslippig. De voormalige staatssecretaris van Defensie, Lothar Rühl bijvoorbeeld heeft er nooit aan getwijfeld &#8216;dat Israël op de schepen atoomwapens stationeert&#8217;. Rühl, van 1982 tot 1989 staatssecretaris in de christen-liberale regering van Helmut Kohl, voerde daarover ook gesprekken met militairen in Tel Aviv.
De Duits-Israëlische militaire samenwerking bestaat al sinds het einde van de jaren vijftig. Duitsland leverde ook onder de eerste bondskanselier Konrad Adenauer al militaire steun aan Israël. En sinds 1961 is de Duitse regering op de hoogte van Israëls nucleaire programma. In 1977, zo is in de archieven te vinden, sprak de toenmalige SPD-kanselier Helmut Schmidt met minister van Buitenlandse Zaken Mosje Dajan over Duitse duikboten en Israëlische kernraketten. Helmut Kohl begon met de leverantie van de Dolphin-onderzeeërs. Kohls opvolger Gerhard Schröder ondertekende in 2005 &#8211; als een van zijn laatste ambtshandelingen &#8211; de overeenkomst voor de leverantie van de vierde en vijfde duikboot. Vandaar dat de Merkel-woordvoerder nu richting oppositie fijntjes kan opmerken, dat &#8216;de Bondsregering met de leverantie van duikboten aan Israël in continuïteit met haar voorgaande regeringen staat&#8217;.
Allen wisten ervan en allen hebben de militaire deals met Israël niet aan de grote klok gehangen. Het verwondert niet dat Duitsland vanwege Holocaust en nazi-verleden een bijzondere relatie met Israël heeft en zich bijzonder verplicht voelt tegenover dat land. Het bestaansrecht en de veiligheid van de Israëlische staat is al meer dan zestig jaar leidraad van elke Duitse regering. Angela Merkel ging voor de Algemene Vergadering van de VN (in 2007) en tijdens haar rede in de Knesset (2008) zelfs zo ver die leidraad tot &#8216;Duits staatsraison&#8217; te verheffen. Met als gevolg dat ze zich van Israël alles moet laten welgevallen, zeggen de critici.
In de overeenkomst over de leverantie van de zesde duikboot is de regering-Merkel in ieder geval heel genereus geweest. De Bondsregering betaalt aan de onderzeeër zelf 135 miljoen euro mee, dat is eenderde van de totale kostprijs. En Israël krijgt tot 2015 de tijd om haar aandeel af te betalen.
Ter compensatie van deze vrijgevigheid wellicht heeft Angela Merkel deze duikbootdeal aan een drietal voorwaarden gekoppeld. 1. Israël moet de Palestijnse belastinggelden aan Ramallah overmaken. 2. Tel Aviv dient de bouw van een door Duitsland gefinancierde waterzuiveringsinstallatie in de Gazastrook mogelijk te maken. 3. Israël zou haar nederzettingenbeleid moeten beëindigen omdat anders een tweestatenoplossing van het Israëlisch-Palestijnse conflict praktisch onmogelijk wordt.
Misschien is deze ferme taal vooral bedoeld voor het thuisfront. In ieder geval heeft Israël alleen belastinggelden aan de Palestijnse autoriteiten overgemaakt, iets waartoe Tel Aviv sowieso verplicht was. Aan de beide andere voorwaarden is nog altijd niet voldaan.
Angela Merkel had tegenover Israël het been stijf moeten houden, zegt de oppositie. Omdat de beide Kanzlerkandidaten van de SPD, Frank-Walter Steinmeier en Peer Steinbrück, als voormalige vicepremier en oud-minister in hetzelfde Israël-bootje zitten als Merkel, moet de buitenlandman van de partij, Rolf Mützenich, nu voor hen de kastanjes uit het vuur halen.
De huidige duikboot-affaire doet veel Bondsdagleden heel erg denken aan een eerdere gevoelige wapendeal. Vorig jaar zomer werd bekend dat de Duitse regering had ingestemd met de verkoop van meer dan tweehonderd Leopard-tanks aan Saoedi-Arabië.
Minister van Buitenlandse Zaken Guido Westerwelle verdedigt de militaire steun aan Israël met het argument dat Israël de &#8216;enige pluralistische democratie&#8217; in de regio is. De twee affaires rond wapenexporten zijn voor roodgroene parlementariërs reden om de richtlijnen nu eindelijk te verscherpen. De SPD en de Duitse Groenen willen komend jaar weer regeren en denken dan de parlementaire controle op de Duitse wapenexport uit te breiden.
Tot nog toe beslist de parlementaire &#8216;veiligheidsraad&#8217; altijd achter gesloten deuren over wapenleveranties. Een constructiefout die SPD&#8217;er Mützenich in de volgende regeerperiode wil corrigeren. Het groene Kamerlid Hans-Christian Ströbele wil zelfs het hele controlesysteem overboord gooien. Hij vindt dat de Bondsdag vroegtijdig en volledig moet worden geïnformeerd &#8211; juist ook in gevoelige gevallen. Ströbele wil zelfs een echte &#8216;oorlogswapens-controlewet&#8217;.
Dat klinkt strijdbaar maar is weinigzeggend. De oppositie &#8211; met uitzondering van Die Linke natuurlijk &#8211; zegt in het debat bijvoorbeeld niet of het bestaande verbod op wapenleveranties aan spanningsgebieden zoals het Midden-Oosten ook voor Israël moet gelden. De Duitse historische schuld tegenover de Joden en Israël bepaalt blijvend het Duitse beleid. En er zijn goede argumenten om pal te staan achter het bestaansrecht en de veiligheid van Israël, zonder dat die tot staatsraison verheven hoeven te worden. Wellicht zelfs argumenten om de Duitse steun aan Israëls atoombewapening te rechtvaardigen.
Maar wat niet kan, is daarover zwijgen. De Bondsregering zou haar Israël-beleid uit de doeken moeten doen en de kiezers van haar argumenten moeten overtuigen. Nog zwijgt het christen-liberale kabinet van Angela Merkel en de roodgroene oppositie sputtert een beetje aan de zijlijn. Ze houden zich gedekt. Ze zitten in hetzelfde duikbootje.
Dutch Design-onderzeeërs
In een land half zo groot als Nederland kun je je moeilijk verstoppen voor je vijanden. Daarom kiest Israël waar het maar kan voor &#8216;strategische diepte&#8217;. In het militaire abc betekent dat: zee. Een land dat zich bedreigd voelt en voor atoomwapens kiest, zal die dus op schepen zetten. Liefst zo onvindbaar mogelijk, dus op onderzeeboten. Het gonst al jaren van de geruchten dat Israël kernwapens heeft, het gonst al jaren van de geruchten dat het deze op de Dolphin-onderzeeërs heeft die het eind vorige eeuw in Duitsland heeft gekocht. Met korting, om Duitse schuldgevoelens over de Holocaust enigszins te delgen, en niet toevallig ook nog eens zonder scrupules aan de Joodse staat gegund in een periode (1990-1991) dat bedrijven uit de Bondsrepubliek zwaar onder verdenking lagen van wapenleveranties &#8211; gifgas zelfs &#8211; aan figuren als Saddam Hoessein en Muammar Khadaffi. Niet Israëls beste vrienden, dus daar mocht wat tegenover staan.
De eerste berichten, niet geruchten, dat Israëls onderzeeërs met nucleaire kruisraketten zijn uitgerust, komen niet uit Der Spiegel (dat ze vorige week wel uitvoerig versterkte) maar sinds 2009 uit bladen als Jane&#8217;s en The Sunday Times. Der Spiegel meldt ook dat de Israëliërs eind jaren tachtig interesse toonden voor Nederlandse onderzeeërs, maar deze minder aantrekkelijk vonden. Inderdaad, het had weinig gescheeld of de Israëlische atoomafschrikking was Dutch Design geweest.
&#8216;Ga je goddelijke gang maar, maar als je kop eraf gehakt wordt, ben ik niet thuis.&#8217; Dat waren de woorden waarmee staatssecretaris Jan van Houwelingen in 1983 toestemming gaf aan schout-bij-nacht W. Kool om met de Israëlische marine over samenwerking met de Nederlandse onderzeebootdienst te gaan praten. Geheim, en achter de rug om van het ministerie van Buitenlandse Zaken dat na Ariel Sharons bloedige veldtocht in Libanon ieder contact met de Israëlische strijdkrachten verboden had. Eind november 1983 meldde Kool bij terugkeer aan Van Houwelingen dat Israël belangstelling had voor zes kleinere onderzeeboten. Dat mocht dus niet, maar in het geheim werd het hoofd van het Bureau Onderzeeboten van de Koninklijke Marine, ir. H.P. Fransen, zes maanden ter beschikking gesteld van de zgn. Dutch Design Group, waarin ambtenaren, ontwerpers en officieren uit de twee landen en vertegenwoordigers van de scheepswerf Wilton-Fijenoord zich gezamenlijk bogen over de Israëlische wensen.
Met de Zwaardvis-onderzeeboot als uitgangsmodel is toen heel wat getekend. Geen bestek van een complete onderzeeboot, maar interessant genoeg om het model van de zgn. Thornback medio 1984 tegen betaling van een miljoen gulden af te leveren bij de Israëlische ambassade in Parijs. En veelbelovend genoeg voor een vervolgopdracht ter waarde van twintig miljoen gulden contract design, maar toen greep Buitenlandse Zaken na een tip van MIVD in. En detail door Paul Rusman en mijzelf beschreven in &#8216;De marine leende de onderzeebootdienst uit aan Israël&#8217; (VN 17 juni 1989, zie www.vn.nl), waarin we ook optekenden dat de onderzeeboten in ondiep water zouden moeten opereren, hard moesten kunnen varen, &#8216;en veel geschut op de boeg moesten hebben om die Arabieren van voren een flinke beurt te kunnen geven&#8217;. Dat laatste sloeg op de specificaties van lanceerbuizen voor &#8216;zeer bijzondere raketten&#8217;, waar &#8216;wij maar beter niet naar konden vragen&#8217; &#8211; iets dat wij toen ook niet mochten opschrijven.
Volgens een bron op Buitenlandse Zaken waren &#8216;de sabeldieren van de Marine razend&#8217; toen het Thornbackproject werd stopgezet. Er is zelfs een vooronderzoek ingesteld tegen de marine vanwege illegale wapenuitvoer (c.q. strategische kennisoverdracht), maar de mogelijke betrokkenheid van een staatssecretaris was een lastige factor en zal een rol hebben gespeeld bij de beslissing tot sepot in juni 1987. Schout-bij-nacht Kool destijds: &#8216;Ik herinner me dat onderzoek van de Economische Controledienst wel. Ze belden me op en vroegen of ik voor verhoor naar Den Haag wilde komen. Ik antwoordde ho ho, daar ben ik te oud voor. Komen jullie maar naar mij toe. En nu je het zegt, het eigenaardige was, er werden verdomd veel vragen gesteld over Van Houwelingen. Ik had Wilton graag die order willen geven. Tja die mannetjes van Buitenlandse Zaken. Wel zaken willen doen met Saoedi-Arabië en Koeweit, en dan die verkoeling met Israël, daar klopt natuurlijk geen flikker van.&#8217;
door Ko Colijn

Duikboten voor Israël

<div class="lead">Ook nu haar steun aan de nucleaire bewapening van Israël vaststaat, volhardt de Duitse regering in haar stilzwijgen.</div>
<div class="figure--left">
<figure id="post-52267 media-52267" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2012/06/fc0eb01d-8b4a-4b3b-941f-dc49975760da_07407280_preview1.jpg" alt="In Duitsland geproducdeerde duikboot voor Israël: de Duits-Israëlische militaire samenwerking bestaat al sinds eind jaren vijftig . Foto: Ziv Koren/Polaris/HH" /><figcaption>In Duitsland geproducdeerde duikboot voor Israël: de Duits-Israëlische militaire samenwerking bestaat al sinds eind jaren vijftig . Foto: Ziv Koren/Polaris/HH</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
In vakkringen was het allang opgevallen dat de torpedobuizen van de Dolphin-duikboten wat aan de ruime kant zijn. De vuurlopen van de onderzeeërs, die al sinds 1992 in Kiel gebouwd worden, zijn groter in doorsnee dan de gebruikelijke 533 millimeter. Dat is handig, zegt de Duitse bondsregering, want de 650 millimeter grote schachten kunnen zo ook door militaire duikers worden gebruikt. Men verzwijgt liever dat ze nu ook geschikt zijn voor het afvuren van kernraketten.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
De Howaldtswerke-Deutsche Werft bouwt zulke onderzeeërs voor Israël. Van de afgesproken zes duikboten zijn er inmiddels vier klaar. Die worden onbewapend aangeleverd en dan door Israël uitgerust met kruisraketten. De kernwapens komen van de Israëlische wapenproducent Rafael en zijn een verdere ontwikkeling van de Popeye Turbo-raketten, die het Israëlische leger twaalf jaar geleden al voor de kust van Sri Lanka heeft getest. De draagraketten worden uitgerust met 200 kilo zware kernkoppen en hebben een reikwijdte van 1500 kilometer. Dat is ver genoeg om het grondgebied van Iran te halen.
Dat is &#8211; zeker voor de kenners &#8211; allemaal geen groot geheim. Maar toch werkte de coverstory van Der Spiegel begin deze week dankzij het hardnekkig zwijgen van de regering-Merkel als een onthulling. Voor het eerst bevestigden ambtenaren, militairen en politici tegenover het weekblad dat Duitsland zijn steentje bijdraagt aan de nucleaire wapenwedloop in het Midden-Oosten. Alleen de Duitse regering zelf doet er ook nu nog liever het zwijgen toe. Regeringswoordvoerder Steffen Seibert, voormalig anchorman van het Zweites Deutsches Fernsehen (ZDF), houdt tegenover de media de kaken op elkaar en weigert &#8216;mee te doen aan speculaties over een mogelijke bewapening&#8217; van de geleverde duikboten.
Toen Nobelprijswinnaar Günter Grass twee maanden geleden zijn zwijgen verbrak over die duikboten, kreeg hij heel Duitsland over zich heen en maakte overal &#8211; ook internationaal &#8211; een verbijsterd hoofdschudden en schuimbekkende woede los. Voor zijn Politgedicht &#8216;Wat gezegd moet worden&#8217; werd de vierentachtigjarige voor antisemiet uitgemaakt. Publicist en islamofoob blogger Henryk M. Broder zag in hem het &#8216;prototype van de beschaafde antisemiet&#8217; die zich vermomt als filosemiet. De Duitse Israël-correspondent Ulrich W. Sahm trok in een commentaar van leer tegen &#8216;de voormalige SS-man die zich opnieuw ontpopt als antisemiet&#8217;. En nazi-jaagster Beate Klarsfeld &#8211; kortgeleden nog presidentskandidate &#8211; vergeleek de auteur zelfs met Adolf Hitler. &#8216;Van de Blechtrommelaar krijg je dezelfde antisemitische muziek te horen.&#8217;
In het omstreden, rijm- en roemloze vers waarschuwde Günter Grass voor een mogelijke Israëlische nucleaire aanval op Iran, dat ervan verdacht wordt ook een atoombom te bouwen. Hij hekelde in zijn poëtisch pamflet de leverantie van duikboten, waarmee de Duitsers zich tot &#8216;leveranciers voor een misdaad&#8217; en zo tot medeplichtigen verlagen. In groteske overdrijving waarschuwde Grass voor de &#8216;uitroeiing van het Iraanse volk&#8217; (auslöschen, schrijft hij letterlijk) en zette Israël neer als een &#8216;gevaar voor de toch al wankele wereldvrede&#8217;. Hij veronderstelde dat Israël een Erstschlag wil uitvoeren, een preventieve eerste nucleaire klap, uit te delen aan Iran. 
Grass&#8217; gedicht mag dan poëtisch ondermaats, politiek simplistisch en feitelijk onjuist zijn, de duikbootpassages worden nu zelfs door Israëlische oud-militairen bevestigd. Al in de jaren tachtig, zo verklapt Ami Ajalon tegenover Der Spiegel, besloot Israël de marine met duikboten geschikt te maken voor een extra taak: de &#8216;zogeheten strategische diepte&#8217;. Ajalon was toentertijd de tweede man in de marinetop, later leidde hij de binnenlandse veiligheidsdienst. Met de duikboten was Israël in staat tot een Zweitschlag, een nucleair antwoord op een mogelijke atoomaanval, volgens Ajalon toen &#8216;de belangrijkste strategische beslissing&#8217;.
De beide samenwerkende landen, Israël en Duitsland, waren er in die tijd vooral op gespitst &#8216;dat er geen publiek debat zou ontstaan over het project&#8217;, zegt Ajalon. Berlijn houdt zich daar nog steeds aan, maar ook aan Duitse kant wordt menig oudgediende inmiddels loslippig. De voormalige staatssecretaris van Defensie, Lothar Rühl bijvoorbeeld heeft er nooit aan getwijfeld &#8216;dat Israël op de schepen atoomwapens stationeert&#8217;. Rühl, van 1982 tot 1989 staatssecretaris in de christen-liberale regering van Helmut Kohl, voerde daarover ook gesprekken met militairen in Tel Aviv.
</div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-52267 media-52267" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2012/06/518d4665-787b-4457-8c78-fd89c1d2407a_07407257_preview1.jpg" alt="De Bondsregering betaalt 135 miljoen euro mee aan de zesde onderzeeër. Foto: Ziv Koren/Polaris/HH" /><figcaption>De Bondsregering betaalt 135 miljoen euro mee aan de zesde onderzeeër. Foto: Ziv Koren/Polaris/HH</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
De Duits-Israëlische militaire samenwerking bestaat al sinds het einde van de jaren vijftig. Duitsland leverde ook onder de eerste bondskanselier Konrad Adenauer al militaire steun aan Israël. En sinds 1961 is de Duitse regering op de hoogte van Israëls nucleaire programma. In 1977, zo is in de archieven te vinden, sprak de toenmalige SPD-kanselier Helmut Schmidt met minister van Buitenlandse Zaken Mosje Dajan over Duitse duikboten en Israëlische kernraketten. Helmut Kohl begon met de leverantie van de Dolphin-onderzeeërs. Kohls opvolger Gerhard Schröder ondertekende in 2005 &#8211; als een van zijn laatste ambtshandelingen &#8211; de overeenkomst voor de leverantie van de vierde en vijfde duikboot. Vandaar dat de Merkel-woordvoerder nu richting oppositie fijntjes kan opmerken, dat &#8216;de Bondsregering met de leverantie van duikboten aan Israël in continuïteit met haar voorgaande regeringen staat&#8217;.
Allen wisten ervan en allen hebben de militaire deals met Israël niet aan de grote klok gehangen. Het verwondert niet dat Duitsland vanwege Holocaust en nazi-verleden een bijzondere relatie met Israël heeft en zich bijzonder verplicht voelt tegenover dat land. Het bestaansrecht en de veiligheid van de Israëlische staat is al meer dan zestig jaar leidraad van elke Duitse regering. Angela Merkel ging voor de Algemene Vergadering van de VN (in 2007) en tijdens haar rede in de Knesset (2008) zelfs zo ver die leidraad tot &#8216;Duits staatsraison&#8217; te verheffen. Met als gevolg dat ze zich van Israël alles moet laten welgevallen, zeggen de critici.
In de overeenkomst over de leverantie van de zesde duikboot is de regering-Merkel in ieder geval heel genereus geweest. De Bondsregering betaalt aan de onderzeeër zelf 135 miljoen euro mee, dat is eenderde van de totale kostprijs. En Israël krijgt tot 2015 de tijd om haar aandeel af te betalen.
Ter compensatie van deze vrijgevigheid wellicht heeft Angela Merkel deze duikbootdeal aan een drietal voorwaarden gekoppeld. 1. Israël moet de Palestijnse belastinggelden aan Ramallah overmaken. 2. Tel Aviv dient de bouw van een door Duitsland gefinancierde waterzuiveringsinstallatie in de Gazastrook mogelijk te maken. 3. Israël zou haar nederzettingenbeleid moeten beëindigen omdat anders een tweestatenoplossing van het Israëlisch-Palestijnse conflict praktisch onmogelijk wordt. 
Misschien is deze ferme taal vooral bedoeld voor het thuisfront. In ieder geval heeft Israël alleen belastinggelden aan de Palestijnse autoriteiten overgemaakt, iets waartoe Tel Aviv sowieso verplicht was. Aan de beide andere voorwaarden is nog altijd niet voldaan. 
Angela Merkel had tegenover Israël het been stijf moeten houden, zegt de oppositie. Omdat de beide Kanzlerkandidaten van de SPD, Frank-Walter Steinmeier en Peer Steinbrück, als voormalige vicepremier en oud-minister in hetzelfde Israël-bootje zitten als Merkel, moet de buitenlandman van de partij, Rolf Mützenich, nu voor hen de kastanjes uit het vuur halen.
De huidige duikboot-affaire doet veel Bondsdagleden heel erg denken aan een eerdere gevoelige wapendeal. Vorig jaar zomer werd bekend dat de Duitse regering had ingestemd met de verkoop van meer dan tweehonderd Leopard-tanks aan Saoedi-Arabië.
Minister van Buitenlandse Zaken Guido Westerwelle verdedigt de militaire steun aan Israël met het argument dat Israël de &#8216;enige pluralistische democratie&#8217; in de regio is. De twee affaires rond wapenexporten zijn voor roodgroene parlementariërs reden om de richtlijnen nu eindelijk te verscherpen. De SPD en de Duitse Groenen willen komend jaar weer regeren en denken dan de parlementaire controle op de Duitse wapenexport uit te breiden.
Tot nog toe beslist de parlementaire &#8216;veiligheidsraad&#8217; altijd achter gesloten deuren over wapenleveranties. Een constructiefout die SPD&#8217;er Mützenich in de volgende regeerperiode wil corrigeren. Het groene Kamerlid Hans-Christian Ströbele wil zelfs het hele controlesysteem overboord gooien. Hij vindt dat de Bondsdag vroegtijdig en volledig moet worden geïnformeerd &#8211; juist ook in gevoelige gevallen. Ströbele wil zelfs een echte &#8216;oorlogswapens-controlewet&#8217;. Dat klinkt strijdbaar maar is weinigzeggend. De oppositie &#8211; met uitzondering van Die Linke natuurlijk &#8211; zegt in het debat bijvoorbeeld niet of het bestaande verbod op wapenleveranties aan spanningsgebieden zoals het Midden-Oosten ook voor Israël moet gelden. De Duitse historische schuld tegenover de Joden en Israël bepaalt blijvend het Duitse beleid. En er zijn goede argumenten om pal te staan achter het bestaansrecht en de veiligheid van Israël, zonder dat die tot staatsraison verheven hoeven te worden. Wellicht zelfs argumenten om de Duitse steun aan Israëls atoombewapening te rechtvaardigen. 
Maar wat niet kan, is daarover zwijgen. De Bondsregering zou haar Israël-beleid uit de doeken moeten doen en de kiezers van haar argumenten moeten overtuigen. Nog zwijgt het christen-liberale kabinet van Angela Merkel en de roodgroene oppositie sputtert een beetje aan de zijlijn. Ze houden zich gedekt. Ze zitten in hetzelfde duikbootje.

</div>
<div style="border-top: 1px solid #848484;">
<h1 style="font-family: Arial, Verdana,sans-serif; font-size: 16px; font-weight: bold; color: #9EABC9; margin-bottom: 8px;">Dutch Design-onderzeeërs</h1>
</div>
door Ko Colijn In een land half zo groot als Nederland kun je je moeilijk verstoppen voor je vijanden. Daarom kiest Israël waar het maar kan voor &#8216;strategische diepte&#8217;. In het militaire abc betekent dat: zee. Een land dat zich bedreigd voelt en voor atoomwapens kiest, zal die dus op schepen zetten. Liefst zo onvindbaar mogelijk, dus op onderzeeboten. Het gonst al jaren van de geruchten dat Israël kernwapens heeft, het gonst al jaren van de geruchten dat het deze op de Dolphin-onderzeeërs heeft die het eind vorige eeuw in Duitsland heeft gekocht. Met korting, om Duitse schuldgevoelens over de Holocaust enigszins te delgen, en niet toevallig ook nog eens zonder scrupules aan de Joodse staat gegund in een periode (1990-1991) dat bedrijven uit de Bondsrepubliek zwaar onder verdenking lagen van wapenleveranties &#8211; gifgas zelfs &#8211; aan figuren als Saddam Hoessein en Muammar Khadaffi. Niet Israëls beste vrienden, dus daar mocht wat tegenover staan.
De eerste berichten, niet geruchten, dat Israëls onderzeeërs met nucleaire kruisraketten zijn uitgerust, komen niet uit Der Spiegel (dat ze vorige week wel uitvoerig versterkte) maar sinds 2009 uit bladen als Jane&#8217;s en The Sunday Times. Der Spiegel meldt ook dat de Israëliërs eind jaren tachtig interesse toonden voor Nederlandse onderzeeërs, maar deze minder aantrekkelijk vonden. Inderdaad, het had weinig gescheeld of de Israëlische atoomafschrikking was Dutch Design geweest. 
&#8216;Ga je goddelijke gang maar, maar als je kop eraf gehakt wordt, ben ik niet thuis.&#8217; Dat waren de woorden waarmee staatssecretaris Jan van Houwelingen in 1983 toestemming gaf aan schout-bij-nacht W. Kool om met de Israëlische marine over samenwerking met de Nederlandse onderzeebootdienst te gaan praten. Geheim, en achter de rug om van het ministerie van Buitenlandse Zaken dat na Ariel Sharons bloedige veldtocht in Libanon ieder contact met de Israëlische strijdkrachten verboden had. Eind november 1983 meldde Kool bij terugkeer aan Van Houwelingen dat Israël belangstelling had voor zes kleinere onderzeeboten. Dat mocht dus niet, maar in het geheim werd het hoofd van het Bureau Onderzeeboten van de Koninklijke Marine, ir. H.P. Fransen, zes maanden ter beschikking gesteld van de zgn. Dutch Design Group, waarin ambtenaren, ontwerpers en officieren uit de twee landen en vertegenwoordigers van de scheepswerf Wilton-Fijenoord zich gezamenlijk bogen over de Israëlische wensen.
<div class="figure--left">
<figure id="post-52267 media-52267" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2012/06/fe92813f-a76c-44cc-8578-5c667b9ea672_913179_preview1.jpg" alt="Staatssecretaris Van Houwelingen. Foto: Hans Steinmeier/ANP" /><figcaption>Staatssecretaris Van Houwelingen. Foto: Hans Steinmeier/ANP</figcaption></figure>
</div>
Met de Zwaardvis-onderzeeboot als uitgangsmodel is toen heel wat getekend. Geen bestek van een complete onderzeeboot, maar interessant genoeg om het model van de zgn. Thornback medio 1984 tegen betaling van een miljoen gulden af te leveren bij de Israëlische ambassade in Parijs. En veelbelovend genoeg voor een vervolgopdracht ter waarde van twintig miljoen gulden contract design, maar toen greep Buitenlandse Zaken na een tip van MIVD in. En detail door Paul Rusman en mijzelf beschreven in<a href="https://blogs.vn.nl/images/VN%20Onderbootdienst%2017%20juni%201989.pdf" class="normal" title="https://blogs.vn.nl/images/VN%20Onderbootdienst%2017%20juni%201989.pdf"> &#8216;De marine leende de onderzeebootdienst uit aan Israël&#8217;</a> (VN 17 juni 1989), waarin we ook optekenden dat de onderzeeboten in ondiep water zouden moeten opereren, hard moesten kunnen varen, &#8216;en veel geschut op de boeg moesten hebben om die Arabieren van voren een flinke beurt te kunnen geven&#8217;. Dat laatste sloeg op de specificaties van lanceerbuizen voor &#8216;zeer bijzondere raketten&#8217;, waar &#8216;wij maar beter niet naar konden vragen&#8217; &#8211; iets dat wij toen ook niet mochten opschrijven. 
Volgens een bron op Buitenlandse Zaken waren &#8216;de sabeldieren van de Marine razend&#8217; toen het Thornbackproject werd stopgezet. Er is zelfs een vooronderzoek ingesteld tegen de marine vanwege illegale wapenuitvoer (c.q. strategische kennisoverdracht), maar de mogelijke betrokkenheid van een staatssecretaris was een lastige factor en zal een rol hebben gespeeld bij de beslissing tot sepot in juni 1987. Schout-bij-nacht Kool destijds: &#8216;Ik herinner me dat onderzoek van de Economische Controledienst wel. Ze belden me op en vroegen of ik voor verhoor naar Den Haag wilde komen. Ik antwoordde ho ho, daar ben ik te oud voor. Komen jullie maar naar mij toe. En nu je het zegt, het eigenaardige was, er werden verdomd veel vragen gesteld over Van Houwelingen. Ik had Wilton graag die order willen geven. Tja die mannetjes van Buitenlandse Zaken. Wel zaken willen doen met Saoedi-Arabië en Koeweit, en dan die verkoeling met Israël, daar klopt natuurlijk geen flikker van.&#8217;

Buitenland
Het Oost-Duitse verzet verslindt zijn eigen kinderen. Joachim Gauck (72) wordt door zijn vroegere mede-dissidenten publiekelijk gesloopt. De gedoodverfde nieuwe bondspresident was maar een meeloper, zo oordeelt de vroegere oppositie tegen het DDR-regime. Een Trittbrettfahrer die zich op de treeplank van de revolutionaire trein het West-Duitse establishment heeft laten binnenrijden. Bakken kritiek, afkeer en hoon worden er over de vroegere dominee uitgestort. De oudgedienden van het Oost-Duitse verzet weren zich tegen de elfde bondspresident, die met andermans veren zou pronken.
De heftigste criticus is Hans-Jochen Tschiche (83), een van de oprichters van het oppositionele Neue Forum en al in de jaren zeventig van de vorige eeuw een voorman van de kerkelijk geïnspireerde vredesbeweging. Dat Gauck net zo&#8217;n verzetsstrijder zou zijn geweest, is volgens hem een mythe. &#8216;Hij is geen vader van de vreedzame revolutie, hij heeft daar juist een einde aan gemaakt!&#8217;
Dat einde van de beweging kwam al ruim twintig jaar geleden. Op zondag 18 maart 1990 werd de Oost-Duitse burgerbeweging weggestemd bij de eerste vrije verkiezingen in de DDR. De moedige dissidenten, die hun nek hadden uitgestoken en de straat waren opgegaan, stonden die zondagavond met lege handen. Verenigd in het Bündnis 90 haalden ze maar een schamele 2,9 procent van de stemmen. Dankzij de financiële en persoonlijke steun van Helmut Kohl was de Oost-Duitse CDU de grote winnaar. De vroegere &#8216;blokpartij&#8217;, die zich naar de communistische machthebbers schikte, kreeg ruim veertig procent van de stemmen. Nog geen half jaar na de val van de Muur was de rol van het Neue Forum al weer uitgespeeld.
De ironie wil dat Gauck deze maand op dezelfde &#8216;Zondag de Achttiende&#8217; tot bondspresident wordt gekozen. Dat hij het wordt is een uitgemaakte zaak, hij is de kandidaat van vrijwel alle partijen in het parlement. Alleen de Linkspartei heeft met de vroegere nazi-jaagster Beate Klarsfeld (73) een eigen kandidaat. Gauck was in 2010 al de presidentskandidaat van de sociaal-democraten en groenen, maar verloor toen krap van Angela Merkels eigen kandidaat Christian Wulff. Toen die begin dit jaar moest aftreden vanwege vriendendiensten en het aannemen van onoorbare cadeautjes, werd Gauck opnieuw op het schild gehesen.
De bondskanselier wilde niet hoeven toegeven dat ze met de keuze van Wulff een fout had gemaakt. Maar ze moest wel. Haar juniorpartner FDP gooide de kont tegen de krib. De liberale partijleider en vicepremier Philipp Rösler forceerde Gaucks kandidatuur. Tot grote ergernis van Merkel, die zich middenin de Europese schuldencrisis niet ook nog een kabinetscrisis kon veroorloven. Dus bewierookte zij tandenknarsend Joachim Gauck als &#8216;democratieleraar&#8217;. Na de tegenvaller Wulff wordt de nieuwe president nu door bijna alle partijen binnengehaald als een messias van de vrijheid, die de waardigheid van het presidentiële ambt weer moet herstellen.
Vrijheid is Gaucks thema. Zijn denken wordt bepaald door het meemaken van twee Duitse dictaturen, fascisme en communisme. &#8216;Europa is door twee soorten vuur gevormd en verbrand: door de bruine pest en door het afschaffen van het Europese democratieproject door dit rode, weerzinwekkende machtssysteem.&#8217;
Dat was ook twintig jaar geleden zijn leidraad toen hij voor Bündnis 90 in de eerste vrij gekozen Volkskammer van de DDR kwam. Anders dan menig dissidente medestrijder koos hij toen voor de Duitse eenwording en daarmee ook voor de opheffing van het Oost-Duitse parlement waarin hij net was gekozen.
Een goed deel van het Neue Forum wilde in die Wende-tijd vooral &#8216;een andere, betere DDR&#8217;. Liever socialisme met een menselijk gezicht, dan aansluiting bij de kapitalistische West-Duitse Bondsrepubliek. Gauck wilde dat niet. Hans-Jochen Tschiche kan zich daar nu nog over opwinden. Hij spuide zijn ergernis in een fel pamflet en verweet Gauck in de Süddeutsche Zeitung &#8216;zonder scrupules&#8217; op het &#8216;ticket van de Bürgerrechtler&#8217; carrière te hebben gemaakt. Direct na de eenwording werd Gauck de eerste chef van het Stasi-archief en opgenomen in het West-Duitse establishment. De &#8216;ijdele&#8217; Gauck hoort volgens Tschiche tot &#8216;die types die door hun eigen succes de misère van anderen helemaal niet meer meekrijgen&#8217;. Hij heeft nooit zijn nek uitgestoken voor de val van het communistische regime. Dus siert Gauck zich ten onrechte met de stralenkrans van dissidente strijder voor de rechten van de mens.
Er is van oud-verzetsstrijders niet alleen maar kritiek te horen. Een van de medeoprichters van het Neue Forum, Johann-Georg Jaeger, vindt Gauck zelfs &#8216;moedig&#8217;. Gauck sloot zich pas laat bij de beweging aan en engageerde zich vooral in zijn evangelisch-protestantse gemeente. Maar het Neue Forum mocht wel de kopieermachine van de kerk gebruiken en in Gaucks huis konden de dissidenten een soort &#8216;geheime brievenbus&#8217; ophangen. Hand- en spandiensten die anderen niet durfden te verrichten.
Theoloog Heiko Lietz (69) kent Joachim Gauck al sinds hun gymnasiumtijd in Rostock. Lietz is een échte Bürgerrechtler, hij werd door de Stasi vervolgd en zat vanwege zijn verzet in de gevangenis. Hij vindt Gauck zeker geen verzetsheld, maar relativeert ook de dissidente DDR-beweging. Het waren maar zo&#8217;n zeshonderd mensen, schat Lietz, met een harde kern van zestig. En dat op een bevolking die ongeveer zo groot was als de Nederlandse.
De ruzie over bondspresident Gauck is voortgekomen uit verbittering. De teleurstelling over de gebarsten droom van &#8216;een betere DDR&#8217;. De politieke en persoonlijke tegenstellingen zijn na de nederlaag van 1990 niet gesleten, ze zijn gekoesterd en geïntensiveerd.
Gauck mag zich niet voordoen als burgerrechtenactivist, hij heeft die eretitel niet verdiend. De echte helden, die hun nek uitstaken en daarvoor in de gevangenis belandden, voelen zich nog altijd verraden door de laatbloeiers van de revolutie. Die meelopers hebben van de Wende meer geprofiteerd dan de strijders van het eerste uur, vindt Heiko Lietz. En Hans-Jochen Tschiche meent bitter: &#8216;Het West-Duitse systeem wilde mensen die bereid waren zich aan te passen. Gauck is zo iemand. Wij waren alleen maar de portiers die de deur open deden.&#8217;

De dissidente dissident

Buitenland
Moet je oud-communisten drieëntwintig jaar na de val van de Muur nog steeds in de gaten houden? Toen weekblad Der Spiegel begin januari naar buiten bracht dat zevenentwintig van de zesenzeventig partijleden van de Links-partei, opvolger van de Oost-Duitse communistische partij, door de geheime dienst worden bespioneerd, ontstond daarover meteen ophef. De spionage werd door links én rechts veroordeeld.
Voor Alexander Dobrindt, de baas van de christen-democratische CSU, is het echter nog lang niet genoeg. Hij wil de héle Bondsdagfractie van de Linkspartei in de gaten houden, de financiële overheidssteun aan de partij afknijpen en de Linke uiteindelijk helemaal opdoeken, omdat &#8216;een aanzienlijk deel van de partij de grondwet afwijst&#8217;.
&#8216;We moeten alles ondernemen om tot een verbod te komen,&#8217; verkondigt de secretaris-generaal. Dobrindt dikt de zaak wellicht aan, maar zijn geblaf maakt duidelijk dat de toon in het Duitse spionageschandaal scherper wordt.
Het lijkt de omgekeerde wereld: waar de Bondsdag de geheime dienst zou moeten controleren, controleert de dienst nu parlementariërs. En tegen de achtergrond van de extreem-rechtse terreur is deze spionage wel heel navrant. Tien jaar lang waren de spionnen blind voor neonazi&#8217;s die willekeurig Turkse middenstanders vermoordden, maar de dienst heeft wel zelfs de braafste &#8216;Realo&#8217;s&#8217; van de Linke scherp in het vizier.
Ook parlementariërs die weinig sympathie hebben voor de erfgenamen van de Oost-Duitse SED kijken hiervan op. Oud-Bondsdagvoorzitter Wolfgang Thierse bijvoorbeeld, medeoprichter van de Oost-Duitse SPD. En de liberale minister van Justitie. Zij vindt dat de spionagedienst over de schreef is gegaan, en keert zich openlijk tegen haar coalitie- en ambtgenoot van Binnenlandse Zaken.
Die CSU-minister, Hans-Peter Friedrich, vindt alle opwinding maar overdreven. De Linke worden tenslotte al zestien jaar geobserveerd. En de minister moet wel, zegt hij, anders zou een vergelijkbare observatie van de neonazistische NPD niet te rechtvaardigen zijn.
Friedrich verdedigde zich aanvankelijk nog met de bewering dat de veiligheidsdienst zich alleen maar op publiekelijk toegankelijke bronnen baseert, als een soort veredelde knipseldienst. De linkse parlementariërs worden dus niet geschaduwd of afgeluisterd, hun contacten worden niet nageplozen &#8211; geen geheime dienstmethoden dus.
Maar de minister werd al spoedig tegengesproken door de verantwoordelijke snuffelaars in de Duitse deelstaten. Daar worden linkse parlementariërs en de radicale vleugels van de partij wél op de voet gevolgd.
De fractievoorzitter van de Links-partei was dat allang duidelijk. De dienst en de minister liegen, zegt Gregor Gysi, want anders snapt hij niet waarom zijn eigen dossier door de spionagedienst goeddeels onleesbaar is gemaakt. Gysi heeft er bij de hoogste rechter &#8211; het Constitutioneel Hof in Karlsruhe &#8211; op aangedrongen toch een beetje haast te maken met de klachten die de Linke daar hebben gedeponeerd. Er worden door de affaire niet alleen kiezers afgeschrikt, maar ook potentiële leden. En dat heeft gevolgen voor de geldstroom uit de staatsruif, die ook naar het ledental wordt berekend. Zo krijgt CSU-man Dobrindt nu al een beetje z&#8217;n zin.
Het is opvallend dat de geheime dienst vooral de pragmatische parlementariërs van de Linkspartei in de gaten houdt. Meer dan de helft van de &#8216;slachtoffers&#8217; komt uit het voormalige Oost-Duitsland en heeft in de afgelopen twintig jaar de nodige parlementaire en regeringservaring opgedaan. De meesten begonnen hun politieke carrière in de communistische partij van de DDR, maar hebben zich al lang tot de parlementaire democratie bekend en behoren tot de gematigde vleugel van de Linke. Maar bij de Duitse inlichtingendienst hebben blijkbaar de geconditioneerde reflexen uit de Koude Oorlog overleefd.
Gek genoeg komen de echte radicalen binnen de linkse fractie lang niet allemaal voor op de spionagelijst van de Verfassungsschutz. Veel van de trotskisten en DKP-communisten in de fractie staan niet op de lijst. Het zijn vooral de radicale Wessi&#8217;s die hun politieke ervaring in de buitenparlementaire oppositie hebben opgedaan. Sommigen namen uit solidariteit met de Hamas in 2010 deel aan de Gaza-vloot, waarmee ze de Israëlische blokkade wilden doorbreken. Zes van die radicaal-linkse parlementariërs eisten onlangs de opheffing van alle sancties tegen Iran en Syrië. Ze ondertekenden zelfs een oproep waarin de Syrische oppositie cynisch als handlanger van Amerikaanse oorlogsvoorbereidingen wordt afgedaan.
Spinner zijn het, dwazen, meent fractievoorzitter Gysi. Zulke &#8216;gekken&#8217; &#8211; hij schat hun aandeel op tien procent &#8211; zijn er volgens Gysi in elke fractie te vinden.
Minister Hans-Peter Friedrich heeft al gesuggereerd dat sommige linkse hervormers misschien wel van de spionagelijst gehaald kunnen worden. De alom gewaardeerde vicevoorzitter van het parlement Petra Pau uit Oost-Berlijn bijvoorbeeld. Maar de minister wil de kwestie eerst bestuderen en dat kost tijd.
Intussen wordt de kritiek op Friedrich en zijn dienst alleen maar groter.
Het debat wordt principiëler, ook door de recente inbreng van oer-liberaal Burkhard Hirsch (81). In de radicale jaren zeventig was de FDP&#8217;er zelf minister van Binnenlandse Zaken in Noordrijn-Westfalen, hij kent het wezen van de inlichtingendienst als geen ander. Alleen al het analyseren van publiekelijk toegankelijke bronnen, zegt hij, is heel wat meer dan wat een knipseldienst doet. Wanneer de geheime dienst een dossier aanlegt en in het informatiesysteem &#8216;Nadis&#8217; opneemt, dan wordt dat &#8216;een serieuze handicap voor de afgevaardigde; iedereen die met zo&#8217;n besmette afgevaardigde van doen heeft, wordt snel ook zelf verdacht&#8217;, schrijft Hirsch. De onafhankelijkheid van de parlementariërs wordt in de grondwet gegarandeerd, niet &#8216;omwille van de individuele afgevaardigde, maar ter bescherming van de parlementaire democratie&#8217;.

Houd die Linke in de gaten

Buitenland
Halve waarheden doen de Duitse bondspresident nu de das om. Volgens eigen zeggen gaf Christian Wulff de afgelopen weken steeds volledige openheid van zaken over zijn omstreden privélening van een half miljoen euro. Meermaals zelfs. Want de waarheid behoefde telkens toch nog aanvullingen. Voor de volledigheid. Nu zit Wulff met de brokken en is het presidentiële Amt beschadigd. Omdat halve waarheden ook altijd halve leugens zijn.
De eerste halve waarheid presenteerde Christian Wulff al zo&#8217;n twee jaar geleden in het parlement van de deelstaat Nedersaksen. In de Landtag van Hannover moest de toenmalige CDU-premier zich verantwoorden voor mogelijke zakelijke deals met zijn vaderlijke vriend, de ondernemer Egon Geerkens. Nee, zo verklaarde Wulff, hij had al tien jaar geen zakenrelaties meer met de miljonair. En verzweeg de half miljoen die hij had geleend van Geerkens&#8217; echtgenote Edith.
Half december vorig jaar publiceerde Bild als eerste het verhaal over de achtergronden van die privélening. Het boulevardblad vroeg zich in vette letters af of de president afhankelijk was van het grootkapitaal. Bondspresident Wulff was de dag voor de publicatie nog op reis door het Midden-Oosten en probeerde vanuit Koeweit telefonisch bij de hoofdredacteur van Bild de dreigende publicatie tegen te houden. Schuimbekkend dreigde hij Kai Diekmann met een &#8216;definitieve breuk&#8217; in de tot dan uitstekende relatie wanneer de krant werkelijk &#8216;oorlog wilde voeren&#8217;. Wulff kondigde juridische stappen aan tegen de betrokken Bild-journalisten. Deze presidentiële poging om de persvrijheid te beknotten is goed gedocumenteerd. Toen de president Kai Diekmann op diens smartphone belde, was de hoofdredacteur niet bereikbaar. Wulff heeft toen zijn woede maar bekoeld op Diekmanns voicemail.
Met mondelinge en schriftelijke verklaringen wilde president Wulff de leningaffaire nog voor de jaarwisseling beëindigen en 2012 met een schone lei beginnen. Maar op de eerste werkdag van het nieuwe jaar kwam de Süddeutsche Zeitung met het Bild-incident, waarover de boulevardkrant zelf kies had gezwegen. De verontwaardiging over Wulffs morrelen aan de persvrijheid is groot. En in het regeringskamp houden Wulffs steunpilaren zich ineens opvallend stil. Het bijna gebluste vuurtje laait weer op.
Christian Wulff zat in 2008 door zijn scheiding nogal krap bij kas en zocht een gunstige financiering voor het nieuwe huis dat hij met zijn nieuwe echtgenote Bettina wilde betrekken. Dankzij zijn vermogende vriend Geerkens kwam Wulff aan de benodigde half miljoen tegen een fidele rente. Het geld kwam via de bankrekening van Edith Geerkens.
Pas toen in 2010 de Groenen in het Nedersaksische parlement lastige vragen stelden, verruilde Christian Wulff het privékrediet voor een nóg gunstiger lening bij de Baden-Württembergische Bank waarvoor de rente een tijdje zelfs onder de één procent lag. Het contact met de BW-Bank werd overigens gelegd door miljonair Geerkens, maar ook die zakenrelatie is een tijdlang ondergegaan in de veelheid van halve waarheden. Christian Wulff was nauw verbonden met de Klüngel van Hannover, die innig verstrengelde kliek van kapitaal en politiek in de Nedersaksische provinciehoofdstad. En dat was na zijn verkiezing tot bondspresident in 2010 niet anders. Het presidentiële echtpaar Wulff vierde wereldwijd vakanties in de luxe villa&#8217;s van vermogende vrienden. Bij de Geerkens in Florida en bij de Maschmeyers op Mallorca. De nogal prollige zakenman Carsten Maschmeyer had zich in 2007 al sterk gemaakt voor Wulffs herverkiezing in Nedersaksen. Hij stak toen ruim veertigduizend euro in een advertentiecampagne voor Wulffs onverkoopbare boek Besser die Wahrheit. De Duitse bondspresident heeft geen macht. Na de Tweede Wereldoorlog werd de president in de West-Duitse grondwet politiek gekortwiekt om te voorkomen dat de geschiedenis zich ooit zou herhalen. De Reichspräsident kon in de Weimarrepubliek nog eigen­machtig het parlement ontbinden en de rijkskanselier benoemen. Wat president Von Hindenburg in 1933 dan ook deed.
Tegenwoordig moet de bondspresident het meer hebben van zijn moreel gezag. Hij is &#8216;bijna uitsluitend aangewezen op zijn geestelijk-morele werking&#8217;, schreef oud-bondspresident Roman Herzog toen die nog rechter aan het Constitutioneel Hof was. Lang niet alle bondspresidenten wisten aan die zware criteria te voldoen. Heinrich Lübke (1959-1969) bijvoorbeeld, die zwartgemaakt werd als de concentratiekamp-architect. Of Karl Carstens (1979-1984), NSDAP-lid en SA-man, die schrijver Heinrich Böll als RAF-sympathisant kleineerde. Maar het leverde ook een bondspresident op als Richard von Weizsäcker (1984-1994), die veertig jaar na de oorlog met zijn beroemde rede over het naziverleden ook in Nederland veel achting en sympathie verwierf.Christian Wulff kwam in 2010 eigenlijk als loser in het ambt. De kandidaat van Angela Merkel had het zwaar in de strijd met de charismatische tegenkandidaat Joachim Gauck, de Oost-Duitse dominee. Wulff werd pas verkozen in de derde verkiezingsronde. Christian Wulff moest zich dus waarmaken. In de slagschaduw van Gauck en als opvolger van de voortijdig opgestapte Horst Köhler, die de bankenwereld er flink van langs had gegeven.
President Wulff had een lange aanloop nodig, maar vond uiteindelijk gehoor met zijn uitspraak dat &#8216;de islam bij Duitsland hoort&#8217;. Veel Duitsers luisterden voor het eerst echt naar hun nieuwe bondspresident. Zijn conservatieve, christelijke aanhang met afgrijzen. Maar de allochtone bevolking sloot Wulff als &#8216;haar president&#8217; in de armen. De bondspresident vergaarde zo moreel krediet, dat hij inmiddels door zijn halve waarheden al weer heeft verspeeld.
De protegé van Merkel is nu een probleem voor haar geworden. Wordt Christian Wulff als bondspresident onhoudbaar, dan is hij al de tweede CDU-president op rij die voortijdig de benen neemt. Als Merkel al een geschikte opvolger vindt, is diens kans op succes kleiner geworden. De regeringsmeerderheid is na de verkiezingsnederlagen van het afgelopen jaar niet meer gegarandeerd. Christian Wulff heeft steeds laten weten dat hij in het presidentiële Schloß Bellevue wil blijven zitten. Maar voor Merkel is hij daar als lahme Ente intussen eerder een last. Door alle halve waarheden staat Duitsland nu kort voor de staatscrisis die politiek Berlijn zo vreesde. Christian Wulff had zich maar beter kunnen houden aan de titel van zijn onverkoopbare boek.

Beter dan de waarheid

Buitenland
Na de onthullingen over de terroristische Nationalsozialistische Untergrund (NSU), waar een gewelddadig neonazi-trio uit het Oost-Duitse Thüringen deel van uitmaakte dat onder meer verantwoordelijk was voor de zogeheten &#8216;Dönermoorden&#8217; tussen 2000 en 2006, is er in Duitsland een vinnig en soms geïrriteerd Oost-West debat losgebarsten over rechts-extremistische terreur. &#8216;Het is geen toeval dat de bruine moordenaarsbende uit het Oosten komt,&#8217; schreef de Süddeutsche Zeitung en verklaarde dat als uitvloeisel van het communistische DDR-regime, gevolg van het &#8216;gif van de dictatuur&#8217;.
Het anders zo serieuze blog Publikative.org, dat het neonazi-gebeuren nauwgezet volgt, verwijt het Oost-Duitse trio van de NSU dat ze &#8216;hun moorden naar de gehate, multiculturele West-Duitse metropolen exporteerden&#8217;. De neonazi&#8217;s zijn in de Oost-Duitse bevolking verankerd, menen de auteurs. En het blog concludeert kort, bondig en laatdunkend: Im Osten nichts neues&#8230; Volgens de West-Duitse professor Klaus Schröder wordt in het Westen van de republiek extreem-rechts het leven &#8216;vrijwel onmogelijk&#8217; gemaakt. Bij een lezing in Den Haag verklaarde hij vorige week dat de West-Duitsers &#8216;echt ingaan tegen het rechts-extremisme&#8217;. Daar kunnen hun Oost-Duitse landgenoten nog een puntje aan zuigen. De auteur van een vergelijkende Oost-West studie naar extreem-rechts geweld doet daarmee al die geëngageerde Ossi&#8217;s die hun nek uitsteken, wel onrecht.Misschien dat de Oost-Berlijnse Anet­ta Kahane ook daarom zo pinnig reageert op het Oost-West debat. &#8216;Hoe donkerder het werd in het Oosten, hoe zelfverzekerder men zich in het Westen ging voelen,&#8217; schrijft ze in een wrang commentaar in de &#8216;taz&#8217;, de linkse Tages­zeitung. &#8216;Het oostelijke Dunkel­land werd losgekoppeld van de democratische standaard.&#8217; Kahane, die nog vóór de Duitse eenwording de eerste ambtenaar voor allochtonen was en later oprichtster van de Amadeu Anto­nio Stichting, vernoemd naar een van de eerste slachtoffers van racistische moorden in het Oosten, voelt zich in de steek gelaten. Ze verzette zich al in de vroege jaren negentig tegen het bruine gespuis dat in de voormalige DDR de kop opstak. De nieuwe neonazi&#8217;s in het Oosten waren geen import uit het &#8216;fascistoïde&#8217; Westen, zoals de oude linkse antifascisten uit het Westen toen meenden. De nieuwe neonazi-groepen, zegt Anetta Kahane, waren het &#8216;directe product van een totalitair systeem&#8217; dat bij de Altlinken kort daarvoor nog op sympathie kon rekenen.
Over één ding zijn de debaters in Oost en West het eigenlijk wel eens: het zwaartepunt van extreem-rechts ligt inmiddels in het Oosten. Daar zitten de meeste gewelddadige neonazi&#8217;s. Daar scoort de rechts-radicale NPD bij verkiezingen het hoogst &#8211; de partij is in twee deelstaatparlementen vertegenwoordigd, Sachsen en Mecklenburg-Vorpommern. Ook in de treurige statistieken over rechts geweld en racistische moorden ligt het Oosten duidelijk voor. Het neonazi-geweld in het Westen lijkt daarbij haast in het niet te vallen.
Maar er wordt slecht geteld, misschien zelfs bewust. Zo komt de Bonds­regering voor heel Duitsland officieel op 47 dodelijke slachtoffers in de afgelopen twintig jaar. Dat is waarschijnlijk maar een kwart van het werkelijke aantal. De Amadeu Antonio Stichting telt 182 doden, andere onafhankelijke tellingen komen rond de 140 uit. Politie en de binnenlandse veiligheidsdiensten noteren zulke dodelijke incidenten veelal niet als racistisch geweld maar als opstootjes van dronken jongeren of als wraakacties met een criminele achtergrond. Op het internetportaal &#8216;Moed tegen rechts geweld&#8217; worden extreem-rechtse gewelddaden al jaren bijgehouden. Zonder aanspraak te maken op volledigheid turft het project alleen al in de afgelopen novembermaand bijna twintig van zulke incidenten. Acht daarvan in het Westen van het land. Zo beschoot bijvoorbeeld half november een zevenentwintigjarige man in Rheda-Wiedenbrück (Noordrijn-Westfalen) een Turkse winkel en het gebouw van een Turkse culturele vereniging. De man droeg explosieven op zijn lichaam. In zijn rugzak vond de politie een helm van de Waffen-SS en een hakenkruisvlag. Het illustreert dat terroristisch bruin geweld niet tot het Thüringer trio beperkt blijft. Neonazi-netwerken, extreem-rechtse partijen en zelfs terroristische groepen zijn er overal in Duitsland. Zo wordt het aantal gewelddadige neonazi&#8217;s en skinheads alleen al in Beie­ren op zo&#8217;n duizend man geschat. Ze zijn actief in losse verbanden, in zogenaamde Kameradschaften en &#8216;vrije netwerken&#8217;. Die groepen hebben veelal ook organisatorische en personele banden met extreem-rechtse partijen als de NPD. Het actiefste en gevaarlijkste neonazi-netwerk in Beieren is het Freie Netz Süd, dat ook contacten met neonazi&#8217;s in Oost-Duitsland en Hongarije heeft.
Extreem-rechtse partijen waren in het begin van de jaren negentig nog vooral in het Westen succesvol. De Deutsche Volks­union (DVU) behaalde in 1991 in Bremen en Schleswig-Holstein nog ruim 6 procent. De Republikaner (REP) kwamen in 1992 in Baden-Würt­tem­berg zelfs op 10,9 procent. Tegen het eind van dat decennium begon het zwaartepunt naar het Oos­ten te verschuiven. In 1998 scoorde de DVU in Sachsen-Anhalt 12,9 %. Alleen de NPD was kort na de Duit­se eenwording nergens &#8211; noch in het Westen, noch in het Oosten &#8211; een factor van betekenis.
Na interne strubbelingen en afsplitsingen bevond de NPD zich toen op een dieptepunt en aanvankelijk kreeg de partij ook in het Oosten geen poot aan de grond. Dat veranderde pas toen de NPD zich op een &#8216;nationaal socialisme&#8217; ging oriënteren en antikapitalistisch en völkisch optrad. &#8216;Het reusachtig potentieel in het Oosten, een paar slimme strategen in het Westen,&#8217; zo beschrijft Anetta Kahane de succesformule van de NPD. &#8216;Het nationale uit het Westen begon een affaire met het socialisme in het Oosten.&#8217; Dankzij die ideologische mix boekte de neonazi-partij succes in het Oosten, met name in het bolwerk Sachsen. De Oost-Duitsers waren in die jaren diep teleurgesteld over het uitblijven van de &#8216;bloeiende landschappen&#8217; die Helmut Kohl hen had beloofd. De werkloosheid in het Oosten was twee keer zo hoog als in het westelijk deel van de republiek. Veel Oost-Duitsers voelden zich tweederangs burgers. De meesten werden in die jaren voor het eerst geconfronteerd met sociale onzekerheid. Een nieuwe ervaring, want de doorsnee DDR-burger leefde in sociaal veilige omstandigheden. Zij het op een laag niveau en zolang hij zich politiek op de vlakte hield. De vlucht in het private, in de beslotenheid van het gezin, betekende voor velen ook een afkeer van &#8216;de&#8217; politiek in het algemeen. Een afkeer die na 1990 al gauw ook het nieuwe democratische systeem gold. Het was een vruchtbare bodem voor de NPD en neonazi-groepen. Daar komt bij dat het rechts-extremisme in het Oosten soms werd vergoelijkt of niet als zodanig werd herkend. De lokale en regionale politiek reageerde vaak nogal laks. Democratische initiatieven, zoals de Amadeu Antonio Stichting, vonden bij de overheden onvoldoende morele en financiële steun. Ook daarom groeiden de neonazi&#8217;s in het Oosten. &#8216;Wat hier mogelijk is, komt ooit ook in het Westen aan,&#8217; meent Anetta Kahane. Het gaat om een gesamtdeutsch fenomeen.

Im Osten nichts neues

Buitenland
Zo schaamteloos heeft zich nog nooit een Kanzlerkan-didat opgedrongen. Peer Steinbrück (64) heeft zich tot de troon laten roepen door elder statesman Helmut Schmidt (90). &#8216;Hij kan het,&#8217; verkondigde de oud-kanselier. Daarna barstte de mediale donderbui los.
Weekblad Der Spiegel maakte er zijn coverstory van en links-liberale concurrent Die Zeit ruimde er verscheidene pagina&#8217;s voor in. De ARD stelde beide heren haar hele zondagse talkshow ter beschikking en trok daarmee 5,6 miljoen kijkers &#8211; anderhalf miljoen meer dan met de zittende kanselier Angela Merkel enkele weken eerder. Alle media wierpen zich op de gelikte zelfpromotie van Politduo Schmidt-Steinbrück. En in het Hamburgse Thalia Theater mochten ze ter afsluiting nog eens negentig minuten de toestand van de wereld doornemen. Ook dat werd live op tv uitgezonden en was voor veel kranten kapstok genoeg voor nieuwe verhalen. De kanseliermachine draaide op volle toeren.
Een beetje prematuur, dat wel. Merkel lijkt vast van plan de hele rit uit te zitten. Lukt haar dat, dan zijn er pas in september 2013 weer bondsdagverkiezingen. Ook de SPD houdt zich aan die tijdsplanning. De K-Frage wil zij op z&#8217;n vroegst over een jaar beantwoorden. Buiten alle partij-instanties om zijn Steinbrück en zijn mentor hun campagne een beetje erg vroeg begonnen.
Concrete aanleiding voor alle opwinding over de ongewone kroning van Steinbrück was de publicatie van een nieuw boek, waarin beide heren al rokend en babbelend aan het schaakbord de toestand in de wereld doornemen. Zug um Zug luidt de mooie maar dubbelzinnige titel. &#8216;Zet voor zet&#8217; spelen de schakers hun partij om de Kanzlerkandidatur. Op pagina 157 komt Schmidt met zijn goede raad aan de SPD (&#8216;Peer, ik vind dat de SPD er goed aan zou doen u als kandidaat voor het ambt van bondskanselier te nomineren&#8217;) en Steinbrück meent dan schijnheilig dat de partij op dit moment geen personeel debat kan gebruiken.
De titel van het boek &#8211; ook te vertalen als &#8216;Trek na trek&#8217; &#8211; refereert eveneens fijntjes aan de nicotineverslaving van beide politici. Steinbrück rookt zijn cigarillo&#8217;s buiten het bereik van de camera&#8217;s, maar Schmidt paf zijn mentholsigaretten zelfs op de Duitse televisie, die rookvrij hoort te zijn. De &#8216;populairste Altkanzler aller tijden&#8217; (volgens de Frankfurter Algemeine) mag alles. Zelfs roken op de bühne van het Thalia Theater, waar de brandvoorschriften worden omzeild door Schmidt tot &#8216;staatstoneelspeler&#8217; te verheffen.
Eigenlijk is de door en door geregisseerde aanloop naar het kanselierschap al minstens een jaar in gang. Toen publiceerde Steinbrück ook al een boek, Unterm Strich, een terugblik op zijn tijd als minister van Financiën onder Merkel. Een politieke verantwoording, die toen al door sommigen als &#8216;zelfpromotie&#8217; werd afgedaan.
Daarna toerde Steinbrück door het land om aan werkgevers, vakbonden, partijgenoten en professoren uit te leggen hoe de financiële crisis in elkaar steekt. Hij timmerde zo &#8211; met dikbetaalde lezingen en op feestelijke &#8216;business dinners&#8217; &#8211; aan zijn imago als de enige echte financieel competente politicus van het land. In die rol gaf hij in maart van dit jaar Angela Merkel er bij de begrotingsdebatten van langs voor haar gedraai in de Griekenlandcrisis. In september deed hij dat bij het debat over het uitgebouwde noodfonds EFSF nog eens dunnetjes over.
Backbencher Steinbrück heeft sinds de verloren verkiezingen van 2009 geen formele functie meer in de SPD. Hij zit niet in het partijbestuur, niet in de fractieleiding, zelfs in geen enkel gremium waar over de toekomstige lijsttrekker wordt gekonkeld, gelobbyd en besloten. Dus kan Peer Steinbrück niet anders dan vroegtijdig zichzelf promoten.
En dat lukt hem, ook dankzij de Europese crisis. Hij wil de kiezers uitleggen dat Duitsland politiek, economisch en maatschappelijk alleen maar zal profiteren van een verdere integratie van Europa. En hij windt er geen doekjes om dat de Duitsers voor deze crisis &#8216;natuurlijk moeten betalen&#8217;. Eigenlijk een oud verhaal dus, maar het aplomb waarmee Peer Steinbrück dat midden in de crisis brengt, maakt de oud-minister van Financiën &#8211; samen met zijn opvolger Wolfgang Schäuble trouwens &#8211; een van de meest populaire politici van het land. Steinbrück laat Angela Merkel in die politieke toptien ruim achter zich.
De &#8216;Stones&#8217; zijn de enige serieuze kanshebbers op het leiderschap van de SPD. Behalve Peer Steinbrück is er ook SPD-fractievoorzitter Frank-Walter Steinmeier. Theoretisch is ook partijvoorzitter Sigmar Gabriel een kandidaat. Van hem wordt gefluisterd dat-ie nooit en nergens de nummer twee wil zijn, maar hij is ook realist genoeg om te erkennen dat de &#8216;Stones&#8217; meer kans maken. Steinmeier &#8211; vicekanselier onder Merkel in de &#8216;grote coalitie&#8217; &#8211; houdt zich nog op de vlakte, maar volgens de geruchten zou hij één nederlaag als kandidaat in 2009 wel genoeg vinden.
De pion Steinbrück is door de oude schaakmeester Schmidt naar de voorste lijn geschoven en tot kopstuk gepromoveerd. Daar moet hij nu minstens een jaar zien te overleven. Trappelend aan de zijlijn.

Pion, of toch een koning?2011

Buitenland
Angela Merkel lijkt aarzelend, onzeker en wispelturig. In de euro- en schuldencrisis vaart ze een zigzagkoers. De Duitse bondskanselier trapt al anderhalf jaar op de rem. Pas wanneer er genoeg druk op de regering wordt uitgeoefend, komt Berlijn in beweging. Schoorvoetend. Stukje bij beetje worden dan de eerst ferm ingenomen standpunten bijgeschaafd. Geen geld voor Griekenland en dan uiteindelijk toch miljarden. Geen eurobonds, maar voor de &#8216;verre&#8217; toekomst sluiten we niks uit. Om met haar Übervater Helmut Kohl te spreken: geen kompas, geen anker, geen idee waar het met Duitsland heen moet. &#8216;Kohls meisje&#8217; lijkt niet de doortastende leider die Europa in de crisis nodig heeft.
Ze regeert nu twee jaar met haar &#8216;droomcoalitie&#8217; van christen-democraten en liberalen. En nu, halverwege, rijst al de vraag of Merkel het einde haalt. Het vertrouwen in haar regering daalt dramatisch. Bijna driekwart van de kiezers is met de coalitie van CDU/CSU en FDP weinig tot helemaal niet tevreden. In de populariteitspeiling moet Merkel vijf man voor laten gaan. Drie van haar eigen CDU-ministers en de &#8216;Stones&#8217;, de sociaal-democratische tegenspelers Peer Steinbrück en Frank-Walter Steinmeier. Merkels juniorpartner FDP is al maanden de weg kwijt. Vooraanstaande CDU&#8217;ers vallen openlijk het regeringsbeleid af &#8211; van oud-Kanzler Helmut Kohl tot zittend bondspresident Christian Wulff. En nog geen enkele verkiezingsbelofte is uitgekomen.
Van de beloofde grote belastinghervorming &#8211; zelfs in crisistijden hét stokpaardje van de liberalen &#8211; is alleen de btw-verlaging voor de hotelbranche waar geworden. Na de kernramp van Fukushima verkondigde Merkel het einde van de kernenergie en moesten de grote energieconcerns de eerder uitgedeelde miljoenencadeautjes weer inleveren. Na de omstreden afschaffing van de dienstplicht kan de Bundeswehr niet genoeg vrijwillige soldaten bij elkaar trommelen. Defensieminister Graf zu Guttenberg moest zijn door plagiaat verkregen doctorsbul inleveren en zijn ambt neerleggen. De liberale minister van Buitenlandse Zaken Westerwelle gooide in de Veiligheidsraad Duitslands goede naam te grabbel door zijn stemonthouding bij de Libië-resolutie.
De kanselier zelf deed in een populistische stuip de Grieken als werkschuwe en vervroegd gepensioneerde vakantievierders af. De hardwerkende Duitse belastingbetalers zouden Athene niet uit het schuldenmoeras halen, zo luidde de boodschap. Maar kort daarop bleek dat de Duitsers feitelijk langer van vakantie en vrije dagen genieten dan de Zuid-Europeanen. Inmiddels moet Angela Merkel knokken om het tweede reddingspakket voor Griekenland er in haar eigen partij door te slepen. Dat alles wekt niet echt vertrouwen in de rol die Duitsland speelt. De eurocrisis is de zwaarste klus die de bondskanselier moet klaren. Haar politieke lot hangt aan die Europese zijden draad.
Oud-kanselier Helmut Kohl (81) haalde in het gerenommeerde tijdschrift Internationale Politik fors uit naar Merkel, in een interview dat naar eigen zeggen niet bedoeld was als afrekening met het &#8216;meisje&#8217; dat hem in 1999 in de zwartgeldaffaire van de troon stootte. &#8216;Duitsland,&#8217; zei Kohl, &#8216;loopt gevaar willekeurig en onberekenbaar te worden. De gevolgen zouden rampzalig zijn: de vertrouwensbasis raakt verloren, onzekerheden breiden zich uit en uiteindelijk raakt Duitsland geïsoleerd.&#8217;
De wereldwijd bekende socioloog en filosoof Jürgen Habermas (82) gaf Angela Merkel er afgelopen lente al flink van langs. Hij noemde Merkel &#8216;schaamteloos opportunistisch&#8217; en verweet haar &#8216;door demoscopie gedreven pragmatisme&#8217;. Ze zou haar beleid te veel laten bepalen door slechte verkiezingsuitslagen en opiniepeilingen. En dat ze plagiaatminister Guttenberg zo lang de hand boven het hoofd heeft gehouden, noemde de wetenschapper een &#8216;berlusconisering&#8217; van de politieke cultuur.
Habermas is net als Kohl bezorgd over de toekomst van de Europese eenheid. Vroeger, zo schreef de socioloog in de Süddeutsche Zeitung, stonden de grote kanseliers nog ergens voor, ze wilden iets: Konrad Adenauer de binding aan het Wes-ten, Willy Brandt de Ostpolitik, Hel-mut Kohl de Europese eenwording. &#8216;Maar sinds 2005 vervloeien de contouren volkomen. Het is niet meer herkenbaar waar het om gaat; of het überhaupt nog om meer dan de eerstvolgende verkiezingszege gaat.&#8217;
De afgelopen maanden richtte minister van Buitenlandse Zaken Guido Westerwelle veel schade aan. Duitslands goede naam werd te grabbel gegooid en zijn eigen partij in een permanent chaotische toestand gebracht. Angela Merkel liet haar vicepremier maar aanrommelen. Hij heeft de liberale partij mogelijk naar de ondergang gevoerd. Bij de verkiezingen afgelopen weekend in MacPom, het Oost-Duitse Mecklenburg-Vorpommern, verdween de FDP uit het parlement. En bij vervroegde Bondsdagverkiezingen zullen de liberalen ook over de kiesdrempel struikelen. Zeker is de uiteindelijke ondergang van Westerwelle zelf. De minister werd in mei bij een interne revolte afgezet als partijvoorzitter en moest ook zijn rol als vice-Kanzler opgeven. De nieuwe FDP-voorzitter en tweede man in het kabinet, Philipp Rösler, dicteert nu het Auswärtiges Amt, het buitenlands beleid. Westerwelle is nog slechts &#8216;voorwaardelijk&#8217; minister.
Hij heeft het er ook wel naar gemaakt. In maart onthield hij zich in de Veiligheidsraad bij de stemming over de Libië-resolutie, maar toen de opstandelingen de Libische hoofdstad Tripoli binnentrokken, bewierookte de minister vooral zijn eigen succes. Het door Duitsland gewenste sanctiebeleid had Khadaffi op de vlucht doen slaan! Een week lang had hij geen enkel waarderend woord voor de doorslaggevende rol van de NAVO. In maart werd er nog hoofdschuddend schande gesproken over Westerwelle, eind augustus oogstte hij alleen nog maar hoongelach.
Zijn voorganger en Intimfeind Joschka Fischer noemde Westerwelles stemgedrag &#8216;het wellicht grootste buitenlands-politieke debacle sinds de oprichting van de Bondsrepubliek&#8217;. Duitsland heeft zich daarmee in ongekende mate geblameerd en in het bondgenootschap geïsoleerd. Gelukkig voor Angela Merkel valt iedereen &#8211; ook binnen de FDP &#8211; over Westerwelle heen. Het hoongelach overstemde bijna die paar stemmen die eraan herinnerden dat de bondskanselier de onthouding in de Veiligheidsraad steunde en uit hoofde van haar functie sowieso eindverantwoordelijk is voor het buitenlands beleid. Ze heeft pas ingegrepen toen het hoofdschudden was uitgelopen op leedvermaak.
Ook al zijn de Duitsers in meerderheid een pro-Europees volk, Angela Merkel heeft ze nog veel uit te leggen. Maar liefst zesenzestig procent vindt dat het Duitse parlement niet zou moeten instemmen met de uitbreiding van de EFSF, het Europese noodfonds. En Merkel moet niet alleen de kiezers ervan overtuigen dat Griekenland echt een tweede reddingsboei nodig heeft, maar ook haar eigen fractie. Aan het eind van deze maand zullen Bondsdag en Bondsraad over de EFSF stemmen. Dat kan onaangenaam uitpakken voor de bondskanselier. De zogenoemde Kanzler-meerderheid is in gevaar. Een deel van de regeringsfracties zou de kabinetslijn niet willen volgen. Het weekblad Focus heeft drieëntwintig potentiële dwarsliggers geteld.
Het zou een breuk met de pro-Europese traditie van de CDU zijn als de bondskanselier en partijvoorzitter geen eigen meerderheid voor elkaar zou weten te boksen. Mocht zij onvoldoende draagvlak in de regeringsfracties hebben en afhankelijk worden van de oppositie, dan is dat voor Merkel een blamage. De oppositiepartijen rekenen erop dat de toch al wankele coalitie dan echt op instorten staat.
Zover zal het wel niet komen. Niet zozeer gedreven door Europese solidariteit, maar eerder uit politiek zelfbehoud. Geen van de regeringspartijen heeft op dit moment baat bij een voortijdig einde van de coalitie. De CDU heeft geen alternatief voor lijsttrekker Merkel, die het tegen een van de SPD-Stones zwaar zal krijgen. Dus kiezen de meeste dwarsliggers uiteindelijk voor machtsbehoud. En ook de FDP zal de rijen wel gesloten houden. Tenslotte zou de grootste FDP-fractie aller tijden &#8211; dankzij de onverwacht hoge verkiezingswinst in 2009 &#8211; bij vervroegde verkiezingen tot eenderde worden gedecimeerd. Minstens. Als de liberalen de kiesdrempel überhaupt al halen.
Angela Merkel maakt zelden de indruk een gedreven Europeaan te zijn. Ze is eerder bezonnen dan bezeten, eerder pragmatisch dan visionair. Op haar onderkoelde, zakelijke manier sleutelt ze op de achtergrond aan oplossingen. Dat is geen slechte eigenschap, maar meeslepend is anders. In het interview in Internationale Politik zei Helmut Kohl goede politieke leiders te zien als gevoels- en hoofdmensen. Hij had het over &#8216;buikeuropeanen&#8217; en &#8216;kopeuropeanen&#8217;. Hoofd en buik zijn beide nodig, vond de Alt-Kanzler. De naam van Kohls meisje viel niet in het gesprek, maar duidelijk werd in welk laatje hij Merkel had geschoven.
Om in de eurocrisis te overtuigen zal de nuchtere sleutelaar Merkel een meeslepende Europese visie moeten uitdragen. In de crisis wordt duidelijk dat de Europese muntunie niet zonder het fundament van meer politieke eenheid kan. Op een besloten zitting van de CDU-fractie hield Wolfgang Schäuble, de minister van Financiën, een warm pleidooi voor verreikende hervormingen van de Europese Unie. Hij bepleitte zelfs een nieuw Europees Verdrag, waarin grotere economische en financiële macht in Brussel komt te liggen. Voor zo&#8217;n vergaand Europees project is heel wat meer passie nodig dan de huidige bondskanselier tot nu toe kon opbrengen.

Kapitein zonder kompas

<div class="wpg-element paragraph">
Geert Wilders bezoekt in Berlijn Die Freiheit, de zusterpartij van de PVV. Het begin van een zegetocht voor de Freiheit-leider?
</div>
<div class="image center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2011/08/d7327049-8d47-47b6-b0da-27be05628651_Schmitz341.jpg" width="476" height="317"alt="Wilders met René Stadtkewitz in Berlijn, oktober 2010. Stadtkewitz was recent uit de CDU gezet vanwege zijn sympathie voor Wilders" border="0" />Wilders met René Stadtkewitz in Berlijn, oktober 2010. Stadtkewitz was recent uit de CDU gezet vanwege zijn sympathie voor Wilders</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Als een wereldster wordt Geert Wilders volgende week door de Duitse rechts-populisten in Berlijn onthaald. De Nederlandse Politstar is hun held. &#8216;Ons aller idool,&#8217; dweept Stefan Herre, de beheerder van de populaire, islamofobe blog Politically Incorrect. De organiserende partij Die Freiheit vraagt voor Wilders&#8217; optreden entreeprijzen die oplopen tot honderd euro. Voor dat bedrag mag de held van dichtbij worden toegejuicht. Vanaf de eerste rij op een &#8211; om veiligheidsredenen &#8211; nog onbekende plek. Wilders&#8217; optreden moet voor de zusterpartij van de PVV het begin worden van een rechts-conservatieve zegetocht door de Duitse politiek.
Wilders komt twee weken voor de deelstaatverkiezingen naar Berlijn om zijn Duitse evenknie René Stadtkewitz te steunen. In de nogal tamme Berlijnse verkiezingsstrijd zal het optreden van de PVV-voorman een van de meest opwindende momenten worden. Opzien baarde hij vorig jaar herfst al toen oud-CDU&#8217;er Stadtkewitz Die Freiheit oprichtte. Maar nu brengt hij ook een paar collega&#8217;s uit zijn International Freedom Alliance mee.
Het moet een optreden worden van een politieke all-stars band. Met Stadtkewitz aan de zijde van het Hollandse idool. En in het voorprogramma de Zwitserse politicus en hobby-dichter Oskar Freysinger en de Amerikaanse moslimjager Robert Spencer. De nationaal-conservatieve Freysinger is Kamerlid voor de Zwitserse antimoskeepartij SVP. Spencer is blogger van Jihad Watch. Met Pamela Geller was hij oprichter van de club die in New York de protesten organiseerde tegen de bouw van een moskee een paar straten verwijderd van Ground Zero.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Wilders&#8217; optreden in Berlijn zal voor hem een gelegenheid zijn om zijn &#8216;Internationale&#8217; verder te versterken met een Duitse tak. Voor de Vrijheidspartij gaat het om de eerste stap naar een Duitse doorbraak. Stadtkewitz mist weliswaar de uitstraling van Wilders, maar hij denkt zelf dat het klimaat rijp is voor zijn politieke opmars. Twee zaken hebben de weg voor hem geplaveid. Vorig jaar de discussie over de politieke bestseller Duitsland schaft zichzelf af van SPD&#8217;er Thilo Sarrazin, die de allochtonen als een geestelijk-genetische bedreiging van het Duitse volk heeft ontdekt. En dit jaar vervreemdde bondskanselier Angela Merkel zich van de rechts-conservatieve CDU-vleugel door haar wispelturige omgang met kernenergie, dienstplicht en het schoolsysteem. Er valt voor Die Freiheit aan de rechtse rand dus wat te halen. Als dat lukt, zal de partij in Wilders&#8217; Freedom Alliance niet langer de tweede viool willen spelen, zeggen zijn aanhangers.
De kans dat Stadtkewitz het op 18 september ook werkelijk zal redden, is volgens de peilingen niet echt groot. Net als de andere extreem-rechtse partijen zal hij de kiesdrempel van 5 procent niet overschrijden. Zijn partij maakt wel meer kans dan de neonazi&#8217;s van de Nationaldemokratische Partei Deutschlands (NPD) en de rechts-radicale antimoskeebeweging Pro Duitsland om in de Berlijnse deelraden zetels te winnen.
</div>
<div class="wpg-element paragraph-quote">
<blockquote>
&#8211; 1 op de 10 Berlijners vindt dat duitsland wel weer een Führer kan gebruiken
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
De aanhang is er. Een extreem-rechts potentieel was er altijd al. Ook nu vindt 1 op de 10 Berlijners (12 procent) dat Duitsland wel weer een Führer kan gebruiken; 11 procent denkt dat er een verschil gemaakt kan worden tussen waardevol en unwertes leven; 12 procent vindt dat de invloed van Joden ook nu nog te groot is. En 16 procent wil buitenlanders het liefst het land uitzetten zodra de werkgelegenheid krimpt. De Duitse Vrijheidspartij distantieert zich van zulke tendensen en probeert als fatsoenlijk-rechts bij de kiezers over te komen. Net als de PVV en andere Europese anti-islampartijen heeft Die Freiheit de Noorse moordaanslagen direct veroordeeld, elke verantwoordelijkheid voor het islamofobe klimaat verontwaardigd van de hand gewezen en vooral &#8216;links&#8217; van ophitsing en heksenjacht beticht. René Stadtkewitz: &#8216;Wanneer het lukt om ons van gekken en idioten te vrijwaren, dan zullen we de politiek net zo op z&#8217;n kop zetten als de Groenen dat in de jaren tachtig deden.&#8217;
</div>
<div class="wpg-element paragraph-quote">
<blockquote>
&#8211; In de keuze van zijn bondgenoten is Stadtkewitz niet altijd kieskeurig
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
De Vrijheidspartij meet zich een &#8216;fatsoenlijk&#8217; imago aan, maar in de keuze van zijn bondgenoten is Stadtkewitz niet altijd even kieskeurig. Na enige politieke omzwervingen heeft de vijfenveertigjarige sportleraar Stefan Herre zich nu met Politically Incorrect (PI) tot promotor van Die Freiheit gemaakt. Het succesvolste blog van Duitsland, dat volgens eigen zeggen op sommige dagen 75.000 bezoekers haalt, heeft in Stadtkewitz een Duits idool gevonden. Herre heeft in &#8216;der René&#8217; zijn natuurlijke bondgenoot ontdekt. Maar op zijn PI-blog wordt niet altijd zo &#8216;fatsoenlijk&#8217; over allochtonen geschreven als Stadtkewitz graag zou zien.
De Egyptische Marwa el-Sherbini &#8211; een fatsoenlijke apotheekster, gehuwd met een fatsoenlijke Egyptische wetenschapper &#8211; werd op PI als &#8216;kopvod-slet&#8217; afgedaan. De voormalige handbalster van het Egyptische team werd twee jaar geleden als getuige in een rechtszaal in Dresden met achttien messteken door een Duitse racist vermoord. Ze was zwanger van haar tweede kind. Op PI werd vergenoegd de rekening opgemaakt: &#8216;En dan ook nog eens een moslim in een buik minder!&#8217;
Doelwit van PI en andere blogs zijn niet alleen moslims, maar ook de Islamversteher, de begripvolle linkse &#8216;promotors van de islamistische kolonisatie van Europa&#8217;, zoals de digitale schandpaal Nürnberg 2.0 schrijft. Dit anonieme platform dreigt ermee dat al die islamdwepers zich &#8216;op een passend tijdstip&#8217; zullen moeten verantwoorden voor een nieuw Neurenberg-tribunaal. Dit in navolging van het naoorlogse tribunaal dat nazigrootheden en oorlogsmisdadigers ter dood veroordeelde. De linkse promotors wordt verweten dat zij de weg plaveien voor de islamisering en &#8216;door linkse ideologie de vernietiging van ons Heimatland bedrijven&#8217;.
De makers van het nieuwe tribunaal zetten nu alvast wetenschappers, journalisten en kunstenaars met naam en toenaam in de beklaagdenbank. Aan de digitale schandpaal worden vooral ook bekende politici van SPD en Groenen genageld. Tegen de achtergrond van Breiviks moordaanslagen doet dat denken aan een Abschussliste, een lijst van executiekandidaten. Een &#8216;mogelijk nieuw Neurenberg-proces&#8217; is ook in Breiviks manifest te vinden. De platformbedrijvers presenteren zich echter als Netwerk van Democratisch Verzet, dat ook een verzamelplaats is voor de vijftig zogenaamde &#8216;PI-groepen&#8217;, de fanclubs van het PI-blog van Stefan Herre.
Een van de belangrijkste sympathisanten van Nürnberg 2.0, de radicaal-rechtse publicist Michael Mannheimer, is door PI gelauwerd als &#8216;de moedigste journalist van Duitsland&#8217; en als de Duitse &#8216;Fjordman&#8217;, naar de Noorse blogger die een inspiratiebron van Anders Breivik was. Mannheimer publiceerde eerder dit jaar op het Artikel 20 domein een &#8216;Oproep tot verzet&#8217;, waarin gewapend verzet niet werd uitgesloten. Zulke ongenode bondgenoten zijn voor René Stadtkewitz en zijn Vrijheidspartij lastige smetten op zijn fatsoenblazoen.
</div>

Wilders’ Duitse bondgenoten

Politiek
Als een wereldster wordt Geert Wilders volgende week door de Duitse rechts-populisten in Berlijn onthaald. De Nederlandse Politstar is hun held. &#8216;Ons aller idool,&#8217; dweept Stefan Herre, de beheerder van de populaire, islamofobe blog Politically Incorrect. De organiserende partij Die Freiheit vraagt voor Wilders&#8217; optreden entreeprijzen die oplopen tot honderd euro. Voor dat bedrag mag de held van dichtbij worden toegejuicht. Vanaf de eerste rij op een &#8211; om veiligheidsredenen &#8211; nog onbekende plek. Wilders&#8217; optreden moet voor de zusterpartij van de PVV het begin worden van een rechts-conservatieve zegetocht door de Duitse politiek.
Wilders komt twee weken voor de deelstaatverkiezingen naar Berlijn om zijn Duitse evenknie René Stadtkewitz te steunen. In de nogal tamme Berlijnse verkiezingsstrijd zal het optreden van de PVV-voorman een van de meest opwindende momenten worden. Opzien baarde hij vorig jaar herfst al toen oud-CDU&#8217;er Stadtkewitz Die Freiheit oprichtte. Maar nu brengt hij ook een paar collega&#8217;s uit zijn International Freedom Alliance mee.
Het moet een optreden worden van een politieke all-stars band. Met Stadtkewitz aan de zijde van het Hollandse idool. En in het voorprogramma de Zwitserse politicus en hobby-dichter Oskar Freysinger en de Amerikaanse moslimjager Robert Spencer. De nationaal-conservatieve Freysinger is Kamerlid voor de Zwitserse antimoskeepartij SVP. Spencer is blogger van Jihad Watch. Met Pamela Geller was hij oprichter van de club die in New York de protesten organiseerde tegen de bouw van een moskee een paar straten verwijderd van Ground Zero.
Wilders&#8217; optreden in Berlijn zal voor hem een gelegenheid zijn om zijn &#8216;Internationale&#8217; verder te versterken met een Duitse tak. Voor de Vrijheidspartij gaat het om de eerste stap naar een Duitse doorbraak. Stadtkewitz mist weliswaar de uitstraling van Wilders, maar hij denkt zelf dat het klimaat rijp is voor zijn politieke opmars. Twee zaken hebben de weg voor hem geplaveid. Vorig jaar de discussie over de politieke bestseller Duitsland schaft zichzelf af van SPD&#8217;er Thilo Sarrazin, die de allochtonen als een geestelijk-genetische bedreiging van het Duitse volk heeft ontdekt. En dit jaar vervreemdde bondskanselier Angela Merkel zich van de rechts-conservatieve CDU-vleugel door haar wispelturige omgang met kernenergie, dienstplicht en het schoolsysteem. Er valt voor Die Freiheit aan de rechtse rand dus wat te halen. Als dat lukt, zal de partij in Wilders&#8217; Freedom Alliance niet langer de tweede viool willen spelen, zeggen zijn aanhangers.
De kans dat Stadtkewitz het op 18 september ook werkelijk zal redden, is volgens de peilingen niet echt groot. Net als de andere extreem-rechtse partijen zal hij de kiesdrempel van 5 procent niet overschrijden. Zijn partij maakt wel meer kans dan de neonazi&#8217;s van de Nationaldemokratische Partei Deutschlands (NPD) en de rechts-radicale antimoskeebeweging Pro Duitsland om in de Berlijnse deelraden zetels te winnen.
De aanhang is er. Een extreem-rechts potentieel was er altijd al. Ook nu vindt 1 op de 10 Berlijners (12 procent) dat Duitsland wel weer een Führer kan gebruiken; 11 procent denkt dat er een verschil gemaakt kan worden tussen waardevol en unwertes leven; 12 procent vindt dat de invloed van Joden ook nu nog te groot is. En 16 procent wil buitenlanders het liefst het land uitzetten zodra de werkgelegenheid krimpt. De Duitse Vrijheidspartij distantieert zich van zulke tendensen en probeert als fatsoenlijk-rechts bij de kiezers over te komen. Net als de PVV en andere Europese anti-islampartijen heeft Die Freiheit de Noorse moordaanslagen direct veroordeeld, elke verantwoordelijkheid voor het islamofobe klimaat verontwaardigd van de hand gewezen en vooral &#8216;links&#8217; van ophitsing en heksenjacht beticht. René Stadtkewitz: &#8216;Wanneer het lukt om ons van gekken en idioten te vrijwaren, dan zullen we de politiek net zo op z&#8217;n kop zetten als de Groenen dat in de jaren tachtig deden.&#8217;
De Vrijheidspartij meet zich een &#8216;fatsoenlijk&#8217; imago aan, maar in de keuze van zijn bondgenoten is Stadtkewitz niet altijd even kieskeurig. Na enige politieke omzwervingen heeft de vijfenveertigjarige sportleraar Stefan Herre zich nu met Politically Incorrect (PI) tot promotor van Die Freiheit gemaakt. Het succesvolste blog van Duitsland, dat volgens eigen zeggen op sommige dagen 75.000 bezoekers haalt, heeft in Stadtkewitz een Duits idool gevonden. Herre heeft in &#8216;der René&#8217; zijn natuurlijke bondgenoot ontdekt. Maar op zijn PI-blog wordt niet altijd zo &#8216;fatsoenlijk&#8217; over allochtonen geschreven als Stadtkewitz graag zou zien.
De Egyptische Marwa el-Sherbini &#8211; een fatsoenlijke apotheekster, gehuwd met een fatsoenlijke Egyptische wetenschapper &#8211; werd op PI als &#8216;kopvod-slet&#8217; afgedaan. De voormalige handbalster van het Egyptische team werd twee jaar geleden als getuige in een rechtszaal in Dresden met achttien messteken door een Duitse racist vermoord. Ze was zwanger van haar tweede kind. Op PI werd vergenoegd de rekening opgemaakt: &#8216;En dan ook nog eens een moslim in een buik minder!&#8217;
Doelwit van PI en andere blogs zijn niet alleen moslims, maar ook de Islamversteher, de begripvolle linkse &#8216;promotors van de islamistische kolonisatie van Europa&#8217;, zoals de digitale schandpaal Nürnberg 2.0 schrijft. Dit anonieme platform dreigt ermee dat al die islamdwepers zich &#8216;op een passend tijdstip&#8217; zullen moeten verantwoorden voor een nieuw Neurenberg-tribunaal. Dit in navolging van het naoorlogse tribunaal dat nazigrootheden en oorlogsmisdadigers ter dood veroordeelde. De linkse promotors wordt verweten dat zij de weg plaveien voor de islamisering en &#8216;door linkse ideologie de vernietiging van ons Heimatland bedrijven&#8217;.
De makers van het nieuwe tribunaal zetten nu alvast wetenschappers, journalisten en kunstenaars met naam en toenaam in de beklaagdenbank. Aan de digitale schandpaal worden vooral ook bekende politici van SPD en Groenen genageld. Tegen de achtergrond van Breiviks moordaanslagen doet dat denken aan een Abschussliste, een lijst van executiekandidaten. Een &#8216;mogelijk nieuw Neurenberg-proces&#8217; is ook in Breiviks manifest te vinden. De platformbedrijvers presenteren zich echter als Netwerk van Democratisch Verzet, dat ook een verzamelplaats is voor de vijftig zogenaamde &#8216;PI-groepen&#8217;, de fanclubs van het PI-blog van Stefan Herre.
Een van de belangrijkste sympathisanten van Nürnberg 2.0, de radicaal-rechtse publicist Michael Mannheimer, is door PI gelauwerd als &#8216;de moedigste journalist van Duitsland&#8217; en als de Duitse &#8216;Fjordman&#8217;, naar de Noorse blogger die een inspiratiebron van Anders Breivik was. Mannheimer publiceerde eerder dit jaar op het Artikel 20 domein een &#8216;Oproep tot verzet&#8217;, waarin gewapend verzet niet werd uitgesloten. Zulke ongenode bondgenoten zijn voor René Stadtkewitz en zijn Vrijheidspartij lastige smetten op zijn fatsoenblazoen.

Milieu
Angela Merkel maakt haast. Pakweg de helft van de zeventien kerncentrales in Duitsland gaat meteen dicht, de rest op korte termijn. De Duitse bondskanselier wil het atoomtijdperk zo snel mogelijk beëindigen en een groen tijdperk inluiden. Over twee maanden moet de energiepolitieke revolutie in de wet beklonken zijn. De ombouw van de energievoorziening zelf gaat wat meer tijd en geld kosten. De Energiewende wordt als krachtsinspanning nu al vergeleken met de Duitse hereniging van twintig jaar geleden.
De christen-democraat Merkel neemt de groene omwenteling serieus. Het is goed mogelijk dat zij daarbij aanvankelijk gedreven werd door electorale overwegingen, maar ook na de voor haar partij dramatische uitslag in Baden-Württemberg (de deelstaat krijgt een Groene premier) zet zij door. De ramp in Fukushima heeft, in haar woorden, laten zien dat het &#8216;onmogelijke mogelijk&#8217; is.
En dat geldt eigenlijk ook voor het Duitse energiebeleid. Vorig najaar kregen de energieconcerns nog het voor hen goede nieuws dat wat de regering betreft de Duitse kerncentrales gemiddeld twaalf jaar langer in bedrijf mogen blijven. Een week na Fukushima werd met een moratorium van drie maanden de helft van de Duitse centrales stilgelegd. Merkel werd overladen met verwijten. Het zou een paniekmaatregel zijn, of, erger, een verkiezingsstunt. Maar Merkel wijkt niet.
Het kan, zeggen in ieder geval de meeste instituten die scenario&#8217;s voor de Energiewende hebben opgesteld. Duitsland kan al over een jaar of vier, vijf verder zonder kernenergie. En ergens tussen 2030 en 2050 kan de Duitse energie volledig uit duurzame bronnen worden opgewekt. In de overgangsfase hoeven er ook geen nieuwe kolencentrales gebouwd te worden om het atoomgat te vullen, meent de Deskundigenraad voor Milieukwesties, het adviesorgaan van de bondsregering. De bestaande steen- en bruinkoolcentrales hebben &#8211; met de fossiele centrales die nu nog gebouwd worden &#8211; voldoende capaciteit om het tot 2050 te redden. Hoogstens is er nog behoefte aan een paar nieuwe gascentrales, die veel minder CO2 afscheiden dan kolen.
Vooral de windenergie moet de groene energiemix van de toekomst gaan dragen. Duitse windparken leveren nu zo&#8217;n acht procent van de totale energie. Over twintig, dertig jaar kunnen ze voor tachtig procent in de energiebehoefte voorzien. Maar dan moet er wel snel het een en ander gebeuren.
Voor de korte termijn heeft de regering van Angela Merkel een politiek tijdpad uitgestippeld: wetgeving wordt voorbereid, begrotingen worden opgesteld, een masterplan energie wordt ontwikkeld, kernreactoren gecontroleerd, maatschappelijke consensus bewerkstelligd, de energielobby bewerkt, de oppositie in de eigen partij in toom gehouden en overeenstemming met politieke tegenstanders gezocht. En dat allemaal voor de zomer echt begint. In de loop van juni moet de groene omwenteling niet alleen aanvaard zijn door de Bondsdag, maar ook door de Bundesrat, de Duitse Eerste Kamer. In die Bundesrat heeft de regering geen meerderheid meer.
Alle kerncentrales worden aan een stresstest onderworpen. Er wordt niet alleen bekeken of de apparatuur goed werkt, maar ook of die het kan uithouden onder extreme omstandigheden, zoals overstromingen, vloedgolven, aardbevingen, ongelukken en terroristische aanvallen. De reactor-veiligheidscommissie test daarbij ook een mogelijke opeenstapeling van problemen: een samenloop van omstandigheden die een centrale op het randje van een ramp doet balanceren. De zeven oudste kerncentrales en de &#8216;probleemreactor&#8217; Krümmel zullen naar alle waarschijnlijkheid niet aan die testcriteria voldoen en dus na afloop van het atoommoratorium niet weer aan het net gaan. Waarmee Merkel haar eerste stap in de e-Wende heeft gezet.
Duitsland kan makkelijk zonder atoomstroom. Dat hadden ambtenaren van het milieuministerie vorig jaar al vastgesteld. Tenslotte produceren alle energiecentrales een overschot van vijftien gigawatt, vergelijkbaar met de productie van zo&#8217;n vijftien kerncentrales. Maar wil het land volledig op groene stroom draaien, dan moet er wel eerst voor miljarden worden geïnvesteerd. Vooral in windenergie, zowel op zee als op het land.
Het Bundesverband WindEnergie (BWE) heeft berekend dat alleen al de windparken op het land zo&#8217;n vijfenzestig procent van de stroombehoefte kunnen dekken. Maar de zuidelijke deelstaten Baden-Württemberg, Hessen en Beieren laten tot nu toe maar weinig windmolens toe, omdat de drie op atoomkoers lagen en geen Verspargelung van hun landschap wilden, geen wildgroei van wanstaltige &#8216;wind-asperges&#8217;. Daar zal het aantal windparken dus uitgebreid moeten worden.
In het BWE-onderzoek zijn de geplande windparken voor de Duitse kust niet meegeteld. Ook omdat parken op zee per geïnstalleerde kilowatt een investering van 4300 euro vergen, terwijl parken op het land maar 1400 euro per KW kosten. Offshore is dus duur, vooral ook omdat de meeste Duitse windparken op hoge zee zijn gepland. Ook technisch zijn er nog problemen, omdat de verankering van de windmolens in de diepzeebodem verre van perfect is. Maar die kosten kunnen dalen wanneer de Duitse overheid in de Noord- en Oostzee ook dichter bij de kust windparken zou toestaan.
Het transport van al die groene stroom is het grootste probleem van de Energiewende. Bij gunstige weersomstandigheden is het aanbod van windenergie in de noordelijke kustregionen nu al zo hoog dat windparken uitgeschakeld moeten worden omdat stroomleidingen overbelast zijn. Het huidige stroomnet kan het niet aan en moet dringend vernieuwd en uitgebreid worden. In 2005 was al besloten het hoogspanningsnet met 850 kilometer lengte uit te bouwen. Zes jaar later is er nog maar tachtig kilometer gerealiseerd. Netbeheerders dralen en burgers vertragen de aanleg verder met allerlei bezwaarprocedures.
De vernieuwing van het net is de achillespees van de Energiewende, zegt Stephan Kohler, de chef van de Deutsche Energie-Agentur (Dena). Volgens hem moet er tot 2020 maar liefst 3600 km aan nieuwe hoogspanningstracés worden gebouwd. Andere berekeningen komen op hoogstens 1500 km. Maar duur wordt het in ieder geval. Het overheidsagentschap Dena gaat uit van rond de tien miljard euro, zolang de leidingen bovengronds blijven. Krijgen sommige milieuorganisaties hun zin en moeten de stroomkabels ondergronds worden gelegd, dan kan het drie keer zo duur worden.
Het is niet de enige hobbel op weg naar de groene toekomst. Omdat de productie van zonne- en windenergie door de weersomstandigheden zo wisselvallig is, moet ook de opslagcapaciteit worden uitgebreid, zeker bij een snel afscheid van kernenergie. De klassieke opslag gebeurt in pompcentrales, natuurlijke en kunstmatige waterreservoirs. Zo onderhandelt Duitsland momenteel met Noorwegen over de bouw van twee zeekabels om de overschotten van de Duitse windenergie in Noorse pompreservoirs op te slaan.
Energiebesparing is een andere pijler onder de omwenteling. Het energieverbruik neemt al jaren dramatisch toe. Een trend die doorbroken moet worden. De regering wil de energie-efficiëntie jaarlijks met tweeënhalf procent doen stijgen. Nodig zijn strenge voorschriften voor de industrie en scherpere normen voor elektrische apparaten. Er wordt gedacht aan subsidies voor zuinige apparatuur. En bouwminister Ramsauer (CSU) wil twee miljard extra voor de energiebesparende sanering van gebouwen en woningen.
Er voltrekt zich al met al een politieke klimaatverandering in Duitsland. De Groenen hebben de wind mee en scoren inmiddels beter dan de sociaal-democraten, wat meteen tot speculaties over een toekomstige Groene bondskanselier leidde. En de christen-democraten hanteren nu een radicaal andere stijl van regeren. Angela Merkel bruuskeert de machtige bazen van de energie-industrie en decreteert eigenmachtig de nieuwe energiekoers. Dat was tot voor kort wel anders. Merkel onderhandelde een half jaar geleden nog lang en moeizaam met hen over de &#8216;splijtstaafbelasting&#8217; in ruil voor de verlenging van de levensduur van kerncentrales. Nu heeft de bondskanselier zonder enige ruggespraak met de vier grote energiebedrijven het heft in eigen hand genomen. Gesprekken zijn voorlopig ook niet gepland. &#8216;We willen het primaat van de politiek doorzetten,&#8217; zegt milieuminister Norbert Röttgen (CDU).
Het gevolg is een voor christen-democraten ongekende machtsstrijd tussen regering en industrie. RWE, het grootste energieconcern, vecht het moratoriumbesluit juridisch aan. Ook de anderen overwegen naar de rechter te stappen wanneer straks de oude kerncentrales definitief worden stilgelegd. De atoomlobby reageert gekwetst en maakt stemming: Duitsland zit straks in het donker en de energieprijzen zullen dramatisch stijgen. Er gaapt een diepe kloof tussen de energiebedrijven en &#8216;hun&#8217; zwartgele regering.
Toch lijkt het tij zich ook in het bedrijfsleven te keren. Tot grote ergernis van de grote energiebedrijven heeft zelfs het Bundesverband der Deutschen Energie- und Wasserwirtschaft zich voor een snelle en volledige Ausstieg uit de kernenergie per 2020 uitgesproken. Deze BDEW bestaat uit 1800 energieondernemingen, voor het grootste deel gemeentewerken, en wordt geleid door Hildegard Müller, een vertrouwelinge van Merkel. Dat de Duitse Energiewende onafwendbaar is, hebben de meeste managers al wel begrepen. Het gaat inmiddels om het tempo waarin die omwenteling zich kan voltrekken. Vóór Fukushima was dat ondenkbaar geweest.

Een revolutie van 1 biljoen

De vrouwen van NSU

Nationaal feminisme

Nationaal feminisme

De döner-dwalingen

Duikboten voor Israël

Duikboten voor Israël

De dissidente dissident

Houd die Linke in de gaten

Beter dan de waarheid

Im Osten nichts neues

Pion, of toch een koning?2011

Kapitein zonder kompas

Wilders’ Duitse bondgenoten

Wilders’ Duitse bondgenoten

De Duitse Energiewende