De plicht roept niet

Columns van de week

Hannah Prins en Nicolaas Veul

Essay

De filosofie van het limitarisme, dat pleit voor een bovengrens aan inkomen of rijkdom, heeft de afgelopen jaren steeds meer aanhang gekregen. Onder de voorstanders bevinden zich onder andere Sander Heijne en Thomas Piketty. Toch roept het concept ook kritiek op, met name van diegenen die vrezen dat succesvolle ondernemers hun bloeiende bedrijven niet zouden kunnen behouden of dat topmanagers niet langer royaal beloond zouden worden. Denk bijvoorbeeld aan het $46 miljard compensatiepakket van Elon Musk als CEO van Tesla. Niet iedereen is fan, natuurlijk. Een van de meest belangrijke kritieken op het limitarisme is dat bedrijfseigenaren hun bloeiende bedrijven niet kunnen behouden in een limitaristische wereld. Of niet langer zeer goed betaald kunnen worden voor het runnen van deze bedrijven. Denk aan het<a href="https://www.cbsnews.com/news/elon-musk-pay-package-vote-cbs-news-explains/"> $46 miljard compensatiepakket</a> van Elon Musk voor zijn functie als CEO van Tesla.
Annemarie van Gaal, ‘een van de meest bekende zakenvrouwen van Nederland’ en columnist van De Telegraaf,<a href="https://archive.is/zQQzC"> zegt heel helder</a> dat met een vermogensgrens er geen bedrijvigheid meer zal zijn: ‘Iedereen die bereid is om veel risico te nemen en er onmetelijke stress en slapeloze nachten voor over heeft om zijn talent en doorzettingsvermogen in te zetten om de top te bereiken, moeten we geen strobreed in de weg leggen. Deze mensen zorgen ervoor dat er banen gecreëerd worden en dat ons land qua welvarendheid aan de wereldtop blijft. (…) Zouden topondernemers nog bereid zijn om jaren van hun leven te offeren, onnoemelijke risico’s te nemen en ellende te doorstaan als ze bij voorbaat weten dat aan hun succes een grens zit? Nee. Wij zullen nooit een gelukkige samenleving kunnen worden als we dit toestaan.’
Klopt dit? Kunnen bedrijfseigenaren wel bedrijfseigenaar blijven onder het limitarisme? En kunnen hun bedrijven gedijen? Dit is een belangrijke vraag. Want ook als er goede morele argumenten zijn voor het limitarisme, dan zijn die niet veel waard als limitarisme de economie om zeep helpt. 

<div class="info-box">
<h5 class="c-header-old-articles__title ">Waarom we een erfenis met de hele samenleving moeten delen</h5>
Ingrid Robeyns schreef eerder een essay in Vrij Nederland over een eerlijker erfrecht. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat de hele samenleving profiteert van een erfenis, in plaats van de lucky few? Lees het <a href="https://www.vn.nl/een-rechtvaardig-erfrecht/" target="_blank" rel="noopener">hier</a>.
</div>
<h5>morele rechtvaardigheid</h5>
Eerst maar eens die goede argumenten. Het meest fundamentele argument voor limitarisme is dat zeer grote vermogens niet moreel gerechtvaardigd zijn. De successen die mensen in hun leven boeken, zijn namelijk afhankelijk van drie factoren die volledig buiten hun controle liggen: hun aangeboren talenten en aanleg, de invloed van hun ouders en sociale klasse, en de collectieve voorzieningen in de samenleving waarin ze opgroeien. Iedereen is afhankelijk van een ‘loterij’ waarin sommigen meer talenten meekrijgen en in een gespreid bedje terecht komen, terwijl anderen minder geluk hebben. Dat betekent dat de opbrengsten die mensen behalen met hun talenten grotendeels het resultaat zijn van andere factoren dan hun eigen inspanningen. Daarom kunnen we niet zeggen dat die successen moreel verdiend zijn.
<blockquote>De concentratie van rijkdom ondermijnt de democratie, omdat de zeer rijken over de middelen beschikken om verkiezingsuitslagen te beïnvloeden. 
</blockquote>
Een ander argument voor limitarisme is de maatschappelijke schade die vermogensconcentraties veroorzaken. De concentratie van rijkdom ondermijnt de democratie, omdat de zeer rijken over de middelen beschikken om te lobbyen, politieke kandidaten te financieren en financiële middelen te spenderen aan het beïnvloeden van de verkiezingsuitslag. In het ergste geval worden democratieën vatbaar voor beïnvloeding door het bedrijfsleven (‘corporate capture’) – een fenomeen waarbij de politieke besluitvorming in de greep komt van de eigenaars van grote bedrijven. 
Bovendien is de levensstijl van de superrijken niet verenigbaar met het principe van ecologische duurzaamheid. Econoom Lucas Chancel<a href="https://www.nature.com/articles/s41893-022-00955-z"> schatte</a> dat de rijkste 1 procent een koolstofvoetafdruk heeft van 101 ton per jaar, terwijl de gemiddelde mondiale koolstofvoetafdruk 6 ton per persoon per jaar bedraagt.<a href="https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/15487733.2021.1949847"> Schattingen</a> van de koolstofvoetafdruk van miljardairs overschrijden gemakkelijk 2.000 ton en kunnen zelfs oplopen tot 31.000 ton. Deze schattingen houden echter geen rekening met de schadelijke ecologische impact van hun investeringen; ze kijken alleen naar de vervuilende effecten van hun villa’s, privéjets en hun jachten. Ter vergelijking: de meeste Afrikanen hebben een koolstofvoetafdruk van ongeveer 1 ton, terwijl we allemaal richting nul moeten bewegen.
&nbsp;
<h5>minder armoedebestrijding</h5>
Tot slot zijn de juridische en economische structuren die extreme concentraties van rijkdom mogelijk maken, dezelfde structuren die de overheid beroven van voldoende publieke middelen. Thomas Piketty<a href="https://www.debezigebij.nl/boek/kapitaal-in-de-21ste-eeuw"> toonde aan</a> dat de private rijkdom de afgelopen decennia is gegroeid ten koste van de capaciteit van de overheid om armoede te bestrijden en goede investeringen te doen in publieke goederen. Daarnaast zijn er veel beleidsmaatregelen die de rijksten (en hun bedrijven) bevoordelen, maar niet ten goede komen aan de minst bedeelden. Denk bijvoorbeeld aan de grote vrijstelling van erfbelasting voor wie een familiebedrijf erft of de structureel lagere belasting op inkomen uit beleggingen in vergelijking met inkomen uit arbeid. En het probleem wordt alleen maar groter, want we staan aan de vooravond van de grootste intergenerationele vermogensoverdracht ooit.
Vanwege al deze schadelijke effecten van geconcentreerde rijkdom stelt het limitarisme voor om een bovengrens te stellen aan hoeveel persoonlijke rijkdom een individu mag bezitten. Maar: waar moet die grens worden getrokken? Een precieze grens hangt af van talloze factoren. Omwille van de discussie volgen we hier het voorstel om die vermogensgrens te leggen bij een bedrag in de buurt van tien miljoen euro. Niets in wat volgt hangt echter af van dit precieze getal: als we democratisch besluiten om die grens op 25 of zelfs 100 miljoen euro te leggen, zouden we precies hetzelfde antwoord geven op de vraag of bedrijven kunnen bloeien in een limitaristische wereld.
Wat zouden de gevolgen zijn voor het runnen van een bedrijf in een wereld waarin niemand meer dan tien miljoen euro zou mogen bezitten? Wat betekent het eigenlijk om &#8216;een bedrijf te runnen&#8217;? Elk bedrijf van enige omvang heeft rechtspersoonlijkheid en is meestal een vennootschap, zoals een BV of NV. In een vennootschap hebben aandeelhouders aandelen, waaraan twee belangrijke rechten zijn verbonden. Ten eerste hebben aandeelhouders zeggenschapsrechten. Aandelen geven hen het recht om te stemmen tijdens de jaarlijkse algemene vergadering van het bedrijf. Met deze zeggenschapsrechten kunnen ze benoemingen in de raad van bestuur en de algemene strategie van het bedrijf beïnvloeden. Ten tweede hebben aandeelhouders winstrechten. Ze hebben recht op een deel van de dividenden en profiteren financieel wanneer het bedrijf winst maakt.
Het bestuur van het bedrijf heeft de macht om te beslissen of de winst opnieuw in het bedrijf wordt geïnvesteerd of wordt uitgekeerd als dividend of door middel van de inkoop van eigen aandelen. In de meeste landen kunnen aandeelhouders via hun zeggenschapsrechten en door de dreiging hun aandelen te verkopen echter aandeelhoudersvriendelijke bedrijfsbeslissingen afdwingen. 

<h5>boze droom</h5>
In de huidige praktijk zijn winstrechten en controlerechten doorgaans gebundeld: wie het ene recht heeft, heeft ook het andere recht, omdat aandelen recht geven op beide. Op het eerste gezicht lijkt deze bundeling het onmogelijk te maken voor één persoon om de controle te behouden over een bedrijf met een waarde van meer dan tien miljoen euro. Stel je een bedrijf voor waarvan de aandelen vijftig miljoen euro waard zijn. Zodra oprichters veertig miljoen euro aan aandelen moeten verkopen, houden ze slechts 20% van de zeggenschapsrechten over. Bij elke belangrijke beleidswijziging zouden ze worden weggestemd door de personen die de andere 80% van de aandelen in handen hebben. Limitarisme lijkt daarmee een boze droom voor elke oprichter die de controle over zijn bedrijf wil behouden. Als we, zoals Annemarie van Gaal, denken dat zulke oprichters geniale ondernemers zijn die in staat moeten worden gesteld om met absolute macht over hun bedrijven te heersen, dan vormt limitarisme een onoverkomelijk probleem.
<blockquote>Een oprichter van een bedrijf die deze belastingheffing in natura wil voorkomen, kan ervoor kiezen om de aandelen die boven de limiet uitkomen te schenken. </blockquote>
Gelukkig zijn er ook andere opties. Het beginsel dat elk aandeel één stem vertegenwoordigt, is weliswaar het uitgangspunt in ons systeem, maar het kan ook anders. Zeggenschapsrechten en winstrechten kunnen namelijk ook uit elkaar gehaald worden. Een bedrijf kan verschillende aandelenklassen creëren: sommige aandelen hebben dan alleen zeggenschapsrecht, andere alleen winstrecht. Neem Meta, het moederbedrijf van Facebook. Het<a href="https://observer.com/2023/06/mark-zuckerberg-2023-shareholder-meeting/"> persoonlijke aandelenpakket</a> van Mark Zuckerberg vertegenwoordigt slechts 13% van de winstrechten in Meta, maar tegelijkertijd  61% van de zeggenschapsrechten. Door zeggenschaps- en winstrechten te ontvlechten, kan elke oprichter van een bedrijf – zodra de waarde van het bedrijf meer dan tien miljoen dollar bedraagt – de aandelenstructuur veranderen. Geleidelijk aan, naarmate het bedrijf groeit, zouden aandelen met louter winstrecht kunnen worden overgedragen aan anderen, terwijl de oprichter de controle behoudt via aandelen met zeggenschapsrecht. Hoe kan zo’n overdracht worden gedaan? 

<h5>eerlijk verdeeld</h5>
Een eerste optie is dat, zodra de drempel van tien miljoen wordt overschreden, de belastingdienst de oprichter in natura belast door een deel van de aandelen te verkrijgen. Deze aandelen zouden vervolgens kunnen worden overgedragen aan een staatsbeleggingsfonds, een zogenaamd Sovereign Wealth Fund. Uit dit fonds zouden dividenden kunnen worden uitgekeerd aan alle burgers, vergelijkbaar met de Alaska Permanent Fund Corporation, die aandelen houdt in de grote oliemaatschappijen van de staat. Op deze manier zou de rijkdom boven de limiet direct ten goede komen aan alle burgers.
Er zijn ook andere opties. Een oprichter van een bedrijf die deze belastingheffing in natura wil voorkomen, kan ervoor kiezen om de aandelen die boven de limiet uitkomen te schenken. Yves Chouinard, de oprichter van Patagonia,<a href="https://eu.patagonia.com/nl/en/ownership"> schonk zijn aandelen</a> aan een trust. In Nederland deden onlangs Mark Vletter en Ben Hoetmer<a href="https://www.voys.nl/blog/oprichters-voys-kiezen-voor-steward-ownership-en-schenken-bedrijf-aan-zichzelf/"> hetzelfde</a> met hun succesvolle communicatiebedrijf Voys. Bedrijven die eigendom zijn van stichtingen zijn een bekend fenomeen in Denemarken en, in mindere mate, Duitsland. Grote stichtingsbedrijven in Denemarken zijn beursgenoteerd (zoals Carlsberg of Novo Nordisk), maar de meerderheid van de zeggenschapsrechten ligt bij de stichting. Oprichters verliezen met deze stap de directe controle over het bedrijf, maar hun visie kan zo het leidende principe blijven, verankerd in de statuten van de stichting en beschermd door het stichtingsbestuur. Bovendien kan de oprichter of diens familie zelf zitting nemen in de stichtingsraad. Zo behouden zij toch enige zeggenschap. Dit model wordt steward-ownership genoemd, of in goed Nederlands: rentmeesterschap.
Ten slotte zouden winstaandelen boven de limiet ook aan werknemers kunnen worden geschonken via medewerkers-aandelenplannen – in het buitenland bekend als Employee Stock Ownership Plans, of ESOP’s – zodat ze specifiek ten goede komen aan werknemers. Ook in dit model zouden aandelen met zeggenschapsrechten, en daarmee de controle over het bedrijf, in handen kunnen blijven van de oprichtende ondernemer. In de VS helpen naar<a href="https://www.esop.org/"> schatting</a> zo’n 6.500 ESOP’s veertien miljoen werknemers aan 2,1 biljoen dollar aan activa – geen geringe prestatie. Een limitarisch beleid zou dit fenomeen nog verder kunnen stimuleren. 

<h5>controle behouden</h5>
Zou dit ook de zorg wegnemen dat familiebedrijven zoals we die kennen niet meer mogelijk zullen zijn in een limitarische wereld? Familiebedrijven, zo wordt vaak gedacht, zijn een speciaal soort bedrijf, waarin bedrijfscultuur en tradities gewaarborgd kunnen blijven. Maar zolang de zeggenschapsrechten volledig binnen de familie blijven, is er geen reden om te vrezen dat het specifieke karakter van familiebedrijven bedreigd zou worden door limitarisme. De familie zou voor een van de bovenstaande strategieën kunnen kiezen om de winstrechten boven de limitarische drempel over te dragen &#8211; waarbij de zeggenschap toch in de familie blijft.
<blockquote>Limitarisme is verenigbaar met de ondernemingsvrijheid zoals we die kennen. Ondernemers kunnen hun persoonlijke dromen blijven verwezenlijken met hun bedrijf.</blockquote>
Geen gebrek aan opties dus. Welke optie de oprichter ook kiest, de controle blijft bij hem. Daarmee is limitarisme verenigbaar met de ondernemingsvrijheid zoals we die kennen. Ondernemers kunnen hun persoonlijke dromen blijven verwezenlijken met hun bedrijf, terwijl ze afstand doen van de winstrechten. 
Er is een diepgewortelde wijsheid dat zeggenschapsrechten en winstrechten moeten worden gebundeld. Iedereen met &#8216;skin in the game&#8217; zou ook proportioneel zeggenschapsrecht moeten hebben. In een provocerende analyse noemde de Financial Times de tweeledige aandelenstructuur van Meta een &#8216;dictatuur&#8217;, omdat die investeerders hun zeggenschapsrecht ontneemt. Dergelijke kritieken gaan ervan uit dat wie winstrecht heeft (en dus risico loopt) ook zeggenschapsrecht moet hebben. Maar Meta is blijkbaar nog steeds aantrekkelijk voor beleggers, ook zonder zeggenschapsrecht, en hetzelfde geldt voor de eerder genoemde beursgenoteerde steward-owned ondernemingen in Denemarken.
Maar je kunt je natuurlijk afvragen: als je eenmaal winstrechten hebt overgedragen, waarom zou je als oprichter dan toch de controle willen behouden? Als de winst naar burgers gaat (via een Sovereign Wealth Fund), werknemers (via een ESOP) of een stichting, waarom zouden de zeggenschapsrechten dan niet ook aan deze partijen worden gegeven? Critici van het aandeelhouderskapitalisme beweren al heel lang dat aandeelhouders bedrijven opjutten om op korte termijn winst te maken, waardoor de belangen en rechten van anderen, zoals werknemers, consumenten en – door schade aan het milieu – toekomstige generaties, worden geschaad. Vanuit dit perspectief zouden zeggenschapsrechten ook kunnen worden gegeven aan een reeks (bedrijfsrelevante) belanghebbenden.
<h5>nieuwe bedrijfsvormen</h5>
Dit sluit aan bij voorstellen om Sovereign Wealth fondsen democratischer te maken, om zeggenschap van stichtingen te gebruiken voor maatschappelijke doeleinden, of om de stem van werknemers in bedrijven te vergroten. Alleen dan zouden bedrijven worden geleid &#8216;in het belang van alle betrokkenen&#8217;, wat een standaardbeginsel van democratie is. Zoals we zagen, is één van de argumenten voor het beperken van rijkdom het corrumperende effect van grote rijkdom op democratische principes. Hoewel limitarisme verenigbaar is met voortdurende zeggenschap over bedrijven door individuele ondernemers, zou het uitbreiden van democratische principes naar het ontwerp van bedrijven ons nog dichter bij de goede samenleving brengen waar limitarisme naar streeft.
Je zou kunnen denken dat er zware politieke interventies nodig zijn om deze nieuwe bedrijfsvormen te laten wortelen. Maar dat hoeft niet zo te zijn. Limitarisme is in de eerste plaats een moreel idee. Zelfs als regeringen er niet naar handelen en rijkdom niet aan banden leggen, moeten ondernemers – vooral degenen die met pensioen gaan – zelf morele keuzes maken. In plaats van hun bedrijf aan de hoogste bieder te verkopen, kunnen ze het ook omvormen tot een bedrijf dat in handen is van een rentmeesterstichting, of een ESOP opzetten. In het licht van het grote aantal ondernemers dat de komende jaren met pensioen gaat, zou het limitarisme dichter bij de realiteit kunnen komen via een generatie succesvolle ondernemers die een meer dan fatsoenlijke erfenis nalaten aan hun eigen kinderen. Maar hun overtollige rijkdom toewijzen aan de maatschappij.

Rutger Claassen

Ingrid Robeyns

Kunnen bedrijven bloeien als we grenzen stellen aan rijkdom?

Ongeveer 230 tot 240 miljard euro. Dat is de totale waarde van erfenissen in Nederland in de komende jaren, berekende Paul de Beer, hoogleraar economie aan de Universiteit van Amsterdam, laatst voor de Volkskrant. Een aanzienlijk bedrag, dat voor veel erfgenamen kansen biedt op financiële stabiliteit, een carrièreswitch of een andere stap richting een prettiger leven.
Internationale studies schatten dat grofweg de helft van vermogens terug te voeren is op erfenissen. Maar terwijl sommigen miljoenen erven, krijgen anderen helemaal niets. Dat kan moeilijk rechtvaardig worden genoemd. De politiek kan daar via het erfrecht verandering in aanbrengen.
Op welke wijze moet Nederland beslissen hoe het erfrecht eruit moet komen te zien? In elk geval niet door te luisteren naar lobbyisten, want die worden alleen maar ingehuurd door koopkrachtigen. Helaas lijkt het erop dat dit is wat nu gebeurt. Dat was pijnlijk zichtbaar bij de recente uitbreiding van de Bedrijfsopvolgingsregeling (BOR), die erfgenamen van een bedrijf een zeer forse vrijstelling van erfbelasting geeft. In 2023 nam de Tweede Kamer een amendement aan zodat aandeelhouders van grote Nederlandse familiebedrijven, zoals Bavaria, nu ook onder de BOR vallen. NRC onderzocht deze uitbreiding van de BOR en ontdekte dat het amendement volgde op een jarenlange lobby van het bedrijfsleven, waarbij Kamerleden gefêteerd werden op een diner in het Mauritshuis en Pieter Omtzigts visie op de BOR 180 graden draaide.
Door deze wetswijziging hoeven de erfgenamen van de oprichters van multi­nationals van Nederlandse origine nu veel minder erfbelasting te betalen. En die vrijstelling is fors: wie een bedrijf of aandelen in een familiebedrijf erft, hoeft over circa de eerste 1,3 miljoen euro geen belasting te betalen, en is voor de resterende waarde 83 procent vrijgesteld van erfbelasting. Wie van zijn ouders een huis van 2 miljoen erft, betaalt daarover 379.725 euro erfbelasting, terwijl wie een bedrijf met dezelfde waarde erft slechts 9381 euro hoeft te betalen. Voor zulke grote verschillen wordt het natuurlijk aantrekkelijk om lobbyisten in te schakelen.
<blockquote>
Het belangrijkste argument van voorstanders van hogere erfbelasting is dat erfenissen de vermogensongelijkheid in stand houden.
</blockquote>
Hoe moeten onze volksvertegenwoordigers dan wél besluiten nemen over het erfrecht? Argumenten en debat zouden daarbij centraal moeten staan. En voor dat debat is het belangrijk om in kaart te brengen welke publieke waarden er op het spel staan. Dan pas wordt helder of een voorstel voor wetsverandering pure retoriek is om voordeel voor de eigen groep te behalen, of een voorstel dat op evenwichtige wijze met alle waarden rekening houdt.
<h5>vermogensongelijkheid</h5>
Het belangrijkste argument van voorstanders van hogere erfbelasting is dat erfenissen de vermogensongelijkheid in stand houden en zo het principe van gelijke kansen ondergraven. Sinds de publicatie van Thomas Piketty’s bestseller Kapitaal in de 21ste eeuw staat vermogensongelijkheid hoog op de maatschappelijke agenda. Zijn onderzoek schudde iedereen wakker die dacht dat vermogensongelijkheid beperkt was of met economische groei vanzelf zou verminderen. Ook in Nederland is de vermogensverdeling schever dan vaak gedacht: de rijkste 10 procent van alle huishoudens bezit maar liefst 61 procent van het totale vermogen. En in bijna alle landen geldt dat de helft van de bevolking maximaal 5 procent van het totale vermogen bezit.
Extreme vermogensconcentratie creëert veel maatschappelijke risico’s en nadelen, zoals ik betoog in mijn boek Limitarisme. Pleidooi tegen extreme rijkdom. Het ondergraaft democratische waarden, doordat zeer vermogenden het politieke debat en de besluitvorming disproportioneel beïnvloeden: door lobbyen, giften aan politici en het bezit van media.
Extreme rijkdom kan leiden tot excessieve consumptie (denk aan privé­jets), wat niet bepaald duurzaam is. Bovendien zijn er allerlei beleidsmaatregelen die vooral vermogenden ten goede komen (zoals de BOR en de hypotheekrenteaftrek), terwijl de overheid intussen beweert geen geld te hebben om de bestaanszekerheid aan de onderkant van de samenleving te garanderen.
Het meest fundamentele argument voor een hogere erfbelasting is dat extreme rijkdom zelden iets is wat we aan onszelf kunnen toeschrijven, gegeven de doorslaggevende rol die toeval in ons leven speelt. Dat we halsstarrig proberen financiële successen toe te schrijven aan het geniale en hardwerkende karakter van de zeer vermogenden in plaats van aan een toevallig lot uit de natuurlijke en sociale loterij, verandert daar niets aan.
De Belgische filosoof Philippe Van Parijs schreef ooit dat het probleem niet de erfenissen op zich zijn, maar dat ze zo ongelijk verdeeld zijn. Hij had gelijk. Een scenario waarin iedereen 100.000 euro erft, is onvergelijkbaar met de meest recente cijfers over erfenissen en giften waarover aangifte is gedaan. Volgens het CBS ontving de armste helft van de Nederlandse bevolking, áls ze erfden of een gift kregen, tussen 2007 en 2021 gemiddeld ongeveer 40.000 euro. Voor de rijkste 10 procent was dat gemiddeld 243.000 euro. Erfenissen en giften versterken dus de vermogensongelijkheid binnen de ontvangende generatie. Dit is een zwaarwegend argument voor het zwaarder belasten van erfenissen.
<img decoding="async" class="alignnone size-image_640 wp-image-592697" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/11/S3A3248_final_preview-640x947.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/11/S3A3248_final_preview-640x947.jpg 640w" alt="" width="640" height="947" />
<h5>vrijheid</h5>
Pleitbezorgers van het verminderen of afschaffen van erfbelasting doen doorgaans een beroep op vrijheid. Liberalen en conservatieven vinden dat ieder van ons zelf moet kunnen beslissen wat we met ons zelfverdiende geld doen. Nadat we het eerst misschien nog een tijdje hebben geïnvesteerd of gespaard, kunnen we het geld daarna consumeren of schenken bij leven of bij overlijden.
Vrijheid kan veel dingen betekenen, maar in de discussie over erfrecht staat die voor de waarde dat iedereen zelf zijn of haar idee van het goede leven moet kunnen bepalen. Als iemand graag wat wil nalaten, of giften wil kunnen doen en daartoe bereid is meer uren te werken of zuiniger te leven, moeten we ons inderdaad de vraag stellen waarom het erfrecht de Nederlander die kiest voor zo’n leven zou mogen benadelen.
Maar in de sociaaleconomische sfeer zijn vrijheden nooit absoluut. Ze moeten afgewogen worden tegen andere vrijheden of andere waarden, zoals gelijke kansen en de bescherming van de democratie. We moeten dus naar een invulling van het erf- en schenkrecht zoeken die hier een balans in vindt – maar ik kan aantonen dat dit prima kan op een manier die voor ten minste 90 procent van de Nederlanders een financiële verbetering oplevert.
<h5>Ouderliefde</h5>
Overigens kunnen pleitbezorgers van vrijheid wel tegenwerpen dat het huidige Nederlandse erfrecht vrijheid onterecht schendt omdat er lagere erfbelastingtarieven gelden voor kinderen dan voor overige erfgenamen. Waarom hoeft iemand die erft van zijn ouders minder belasting te betalen dan wie hetzelfde erft van een bevriende buurman? Mij lijkt dat een anomalie in het erfrecht.
<blockquote>
Waarom hoeft iemand die erft van zijn ouders minder belasting te betalen dan wie hetzelfde erft van een bevriende buurman?
</blockquote>
Voor de meeste mensen speelt een tweede belangrijke waarde een grote rol in hun kritiek op erfbelasting: de liefde voor hun kinderen. Ouders willen graag dat hun kinderen goed terechtkomen. En in de penibele Nederlandse huizenmarkt is het bijna onmogelijk om zonder wat steun van je ouders een woning te kopen. Dit is een valide argument. Bovendien zou hogere erfbelasting mensen kunnen stimuleren om meer uit te geven in plaats van hun rijkdom te delen. Maar deze waarde is alleen relevant tot op een bepaald niveau van erfenis of gift. Als we over giften en erfenissen van vele honderdduizenden of miljoenen euro’s praten, gaat het niet meer over ‘zorgen voor je kinderen’, maar om ‘privileges doorgeven aan het nageslacht’.
Bovendien is het bijzonder cynisch dat sinds de invoering van de Participatiewet in 2015 de ouders van kwetsbare kinderen nauwelijks nog een kans hebben om hen financieel te helpen. Toen is besloten dat veel kwetsbare volwassenen die voorheen recht hadden op een plek in een sociale werkvoorziening of op een Wajong-uitkering, daar niet langer recht op hebben. Het gaat dan bijvoorbeeld over chronisch zieken of mensen met een aangeboren beperking, zoals autisme, of psychiatrische stoornissen. Zij worden nu in het fameuze banenregister opgenomen, waardoor hun eventuele werkgever recht heeft op loonsubsidie. Maar als er geen geschikte baan is of de kwetsbare persoon niet voltijds kan werken, dan komt deze persoon in de bijstand terecht. En daar is het zo goed als onmogelijk om vermogen op te bouwen. Laat je een erfenis na aan je kwetsbare kind dat levenslang in de bijstand zit, dan gaat die erfenis de facto volledig naar de staat. Als de overheid gezinswaarden serieus wil nemen, moet ze maar eens beginnen met te zorgen dat ouders van kinderen die langdurig in de bijstand zitten ook iets voor hun kinderen kunnen doen.
<img decoding="async" class="alignnone size-image_640 wp-image-592699" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/11/S3A3245_final_preview-640x857.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/11/S3A3245_final_preview-640x857.jpg 640w" alt="" width="640" height="857" />
<h5>Naar een eerlijker erfrecht</h5>
Hoe moeten we nu ons erfrecht hervormen? Om te beginnen moeten de anomalieën eruit gehaald worden. De eerste is dat wie erft van ouders een lager belastingtarief betaalt dan wie erft van anderen. De tweede anomalie is dat het mensen in de bijstand niets oplevert als ze een erfenis ontvangen, waardoor het voor ouders en vrienden van langdurig zieken of gehandicapten die in de bijstand zitten onmogelijk is iets voor hen te betekenen. De derde anomalie is de BOR, die in haar huidige vorm tot veel meer vrijstelling van erfbelasting leidt dan nodig is om familiebedrijven te ondersteunen.
Daarnaast moeten we erfenissen zien voor wat ze zijn: gewoon een toevals­treffer voor de ontvanger. Als we echt geven om gelijke kansen, moeten we het recht om te erven fors inperken. In een ideale wereld zou de best verdedigbare wet zijn om iedereen gedurende diens leven een maximum aan giften en erfenissen te laten ontvangen. Tegelijkertijd zou met de opbrengsten van deze erfbelasting gezorgd moeten worden dat iedere jongvolwassene kan beginnen met een klein kapitaal, zodat wie onvermogende ouders heeft niet bij aanvang van het volwassen leven al direct 10-0 achter staat. Belastingen op erfenissen zouden in dit voorstel leiden tot een herverdeling van Nederlanders met rijke ouders naar Nederlanders met niet-rijke ouders. De opbrengsten uit erfbelasting worden in dit voorstel niet toegevoegd aan de algemene inkomsten van de overheid, maar zijn een directe investering in de kansen voor álle jongvolwassenen.
<h5>Progressieve erfbelasting</h5>
Men kan hiertegen inbrengen dat een harde bovengrens op wat je kunt erven volledig demotiverend werkt en dat rijke ouderen daardoor meer gaan consumeren. Ze hebben natuurlijk ook andere opties, zoals doneren aan goede doelen, of hun geld spreiden over veel meer erfgenamen. Maar deze kritiek kan een reden zijn om geen harde bovengrens te stellen. Dan zouden we een sterk progressieve erfbelasting moeten invoeren, waarbij grotere erfenissen zwaarder worden belast, in combinatie met een startkapitaal voor elke jongvolwassene.
Thomas Piketty heeft schattingen gemaakt over hoe dit model de vermogensverdeling zou beïnvloeden. Zijn voorstel is om elke 25-jarige een kapitaal te geven ter hoogte van 60 procent van de gemiddelde erfenis, gefinancierd uit een hogere erfbelasting en vermogensbelasting. Piketty’s voorstel zou de ongelijkheid van erfenissen dramatisch verminderen. Daar waar in Europa de helft van de bevolking nu slechts 6 procent van de totale erfenissen krijgt, zou dat toenemen naar 36 procent, terwijl de rijkste 10 procent haar aandeel uit erfenissen zou zien verminderen van 55 naar 19 procent. Een enorme herverdeling van kapitaal.
Wat deze voorstellen ook illustreren, is dat er heel andere manieren denkbaar zijn om naar erfenissen te kijken. En dat ze gebaseerd zijn op een afweging van de publieke waarden die ertoe doen.
Dat maakt deze voorstellen nog niet ‘realistisch’ op de korte termijn, want we zitten nog veel te veel gevangen in de ideologie die suggereert dat we een moreel recht hebben op wat de mensen bij wie we toevallig zijn geboren in hun leven aan vermogen hebben verzameld. Maar ‘realistisch’ waren het vrouwenkiesrecht of de onafhankelijkheid van de koloniën ook niet toen die voor het eerst werden voorgesteld.
<div class="info-box">
Ingrid Robeyns (1972) is hoogleraar Ethiek van Instituties aan de Universiteit Utrecht. Haar onderzoeksgebied beslaat ongelijkheid, sociale onrechtvaardigheid en de ethiek van de economie.
</div>

Waarom we een erfenis met de hele samenleving moeten delen

Voorpublicatie

De vermogensongelijkheid is groot en groeiende, zowel in Nederland als in andere landen – met de VS als uitschieter. Naast erfenissen en winst, zijn salarissen een belangrijke bron van vermogensongelijkheid. Er zijn extreme gevallen, zoals de torenhoge salarissen van CEO’s, topsporters, mediapersoonlijkheden en de sterren van de entertainmentindustrie. We hebben het hier over mensen die miljoenen per jaar verdienen, en tot op zekere hoogte ook over diegenen die iets minder verdienen – bijvoorbeeld een paar honderdduizend euro of dollar per jaar (al kun je discussiëren over waar je de grens legt tussen ‘goedbetaald’ en ‘extreem goedbetaald’). Laten we zeggen dat we hierbij kijken naar mensen wier vermogen als gevolg van zulke verdiensten de grens van ‘10 miljoen’ overschrijdt.
De beloning van corporate executives heeft de afgelopen decennia een enorme vlucht genomen, in het bijzonder in de VS en de Londense City. Van de 350 Amerikaanse bedrijven met de hoogste omzet, kreeg de gemiddelde CEO in 2021 naar schatting 27,8 miljoen dollar betaald. Tussen 1978 en 2021 zijn de beloningen van Amerikaanse CEO’s met 1460 procent gestegen, terwijl het salaris van de gemiddelde werknemer in diezelfde periode slechts met 18 procent toenam. CEO’s kregen 399 keer zoveel betaald als de doorsnee werknemer.
Niet alleen CEO’s verdienen miljoenen per jaar. De bestbetaalde voetballers tikken met gemak de 300.000 tot 500.000 pond per week aan. Neem de Franse voetballer Kylian Mbappé: die verdiende in de periode dat ik mijn boek Limitarisme schreef 6 miljoen euro per maand, oftewel bijna 1,5 miljoen euro per week. Dat is in één week meer dan de meeste mensen in hun hele leven zullen verdienen. In 2023 werd Cristiano Ronaldo na zijn overstap naar het Saoedische Al Nassr volgens de media de bestbetaalde speler ter wereld. Hij tekende een contract met de club dat hem 213 miljoen dollar per jaar oplevert, wat neerkomt op 407 dollar per minuut of bijna 7 dollar per seconde. In de entertainmentindustrie ontvingen de tien topverdieners, van Bob Dylan en Jay-Z tot Peter Jackson, regisseur van The Lord of the Rings, in 2022 inkomsten die varieerden van 150 tot 580 miljoen dollar.
Kunnen deze topmensen uit het bedrijfsleven, de sportwereld en entertainmentsector werkelijk beweren dat ze dit geld verdiend hebben? Of, meer in het algemeen, kan wie dan ook die meer verdient dan, zeg, 250.000 dollar per jaar, volhouden dat echt te verdienen?
<h5>Royaal beloond</h5>
Doorgaans worden verschillende argumenten in stelling gebracht om dit inkomensniveau te rechtvaardigen. Ten eerste is er het veelgehoorde argument dat betrekking heeft op de moeilijkheidsgraad of grote verantwoordelijkheid van het verrichte werk. Dat werk moeilijk is of veel verantwoordelijkheid met zich meebrengt, kan zonder meer een reden zijn voor een hoger loon ten opzichte van een baan die makkelijker is of weinig verantwoordelijkheden behelst. Maar zoals de situatie nu is, zijn er veel banen die niet bijzonder moeilijk zijn en evenmin veel verantwoordelijkheden met zich meebrengen, maar toch zeer royaal worden beloond.
Je zou zeggen dat als de moeilijkheidsgraad en de verantwoordelijkheden van het werk de belangrijkste criteria zijn om het salarisniveau te bepalen, andere typen werk ook goed betaald zouden worden. Denk bijvoorbeeld aan de kinderopvang. Ook dat betreft immers veeleisend werk: een pedagogisch medewerker moet meerdere kinderen veilig houden, ervoor zorgen dat hun behoeften worden vervuld en ze op de juiste manier worden gestimuleerd zodat ze zich kunnen ontwikkelen, en dat allemaal tegelijkertijd. Bovendien komen er aanzienlijke verantwoordelijkheden bij kijken, aangezien de eerste levensjaren een enorme impact hebben op de verdere levens van mensen. Maar in weerwil van de moeilijkheidsgraad van dit werk, en de aanzienlijke verantwoordelijkheden die erbij komen kijken, wordt het vrij slecht betaald (waarbij ongetwijfeld ook meespeelt dat in de meeste landen in de kinderopvang overwegend vrouwen werken, die vaak ook nog eens een immigratieachtergrond hebben).
<blockquote>Als een exceptioneel salaris geen erkenning is van exceptionele prestaties, wat verklaart dan dat executives honderden keren zoveel verdienen als de gemiddelde werknemer?</blockquote>
Het jaarsalaris van een pedagogisch medewerker met een fulltimebaan ligt in het VK tussen de 14.000 en 24.000 pond, in de VS tussen de 18.500 en 38.000 dollar en in Nederland gemiddeld rond de 29.000 euro. Het zou interessant zijn als investment bankers of CEO’s die 250 keer zoveel verdienen eens een paar maanden hetzelfde werk in de kinderopvang zouden doen, om daarna te zien of ze nog steeds van mening zijn dat hun baan 250 keer zo moeilijk is of 250 keer zoveel verantwoordelijkheid met zich meebrengt.
Kortom, het kunnen niet alleen de moeilijkheidsgraad en de mate van verantwoordelijkheid zijn die hun zeer hoge salariëring verklaren.
<h5>Uitzonderlijk talent</h5>
Een tweede argument waarmee zeer hoge salarissen worden gerechtvaardigd, is dat ze recht doen aan uitzonderlijk talent, dat leidt tot uitzonderlijke prestaties. Anders gezegd: de mensen die een zeer hoog salaris verdienen, steken met kop en schouders uit boven de rest. Ze zijn slim, wijs, hebben uitstekend strategisch inzicht en beschikken over grote leiderschapskwaliteiten. In het geval van sporters zijn ze de besten en zullen ze ervoor zorgen dat hun team wint. Zulk talent is zo zeldzaam, en de prestaties die je van deze individuen mag verwachten zijn zo exceptioneel, dat een bijzonder hoog salarisniveau volkomen verdedigbaar is.
Deze bewering is om meerdere redenen problematisch. Om te beginnen is ze gewoon niet waar. Als ze waar zou zijn, zouden topverdieners hun hoge beloning namelijk verliezen als hun bedrijf of team het slecht deed. Toch zijn er verschillende gevallen bekend waarbij een bedrijf zwak presteerde, maar de CEO desondanks een opslag of bonus kreeg vanwege goed presteren, terwijl ondertussen gewone werknemers werden ontslagen. We kennen voorbeelden van topverdieners die dit met zoveel woorden hebben toegegeven.
Zo deed Jeroen van der Veer in 2009, zijn laatste jaar als CEO van Shell, een opvallende uitspraak. In een interview met The Financial Times stelde Van der Veer, wiens beloning in 2008 10,3 miljoen euro bedroeg, dat een andere beloning zijn prestatie niet zou hebben beïnvloed: ‘Je moet beseffen dat als ik 50 procent meer betaald had gekregen, ik niet beter had gepresteerd. Als ik 50 procent minder betaald had gekregen, zou ik niet slechter hebben gepresteerd.’
De oprechtheid van de uitspraak is weliswaar verrassend, maar de inhoud niet. De meeste professionals worden namelijk gedreven door een combinatie van externe en interne motieven. Als alle bedrijven ter wereld een beloningsplafond voor CEO’s afspraken, zou dat niet betekenen dat ze ineens minder hun best gaan doen. Als een exceptioneel salaris geen erkenning is van exceptionele prestaties, wat verklaart dan dat executives honderden keren zoveel verdienen als de gemiddelde werknemer?
<h5>Bovendrijven</h5>
Vaak is geluk een veel grotere factor dan de piepkleine verschillen in talent tussen allerlei zeer getalenteerde mensen. Maar helaas is dit niet zoals we naar deze zaken kijken, aangezien we geneigd zijn te geloven dat we, als we succesvol zijn, dat vooral te danken hebben aan onze eigen individuele kwaliteiten. Dat is het gevolg van de zogeheten attribution bias, het psychologische mechanisme dat ons ertoe brengt de eer op te eisen voor onze successen en het aan de omstandigheden te wijten als iets ons níet lukt. Uiteraard wordt niet alles in het leven door het toeval bepaald; het is meer dat het toeval in dit soort omstandigheden vaak een doorslaggevende rol speelt, zelfs als die maar klein is.
Dit klinkt waarschijnlijk contra-intuïtief. Maar stel dat het talent van kandidaten voor 90 procent bepaalt wie van hen de opdracht krijgt terwijl de onderlinge verschillen tussen hun kwaliteiten in wezen heel erg klein zijn (wat vaak het geval is), dan zal de factor toeval de doorslag geven over wie als CEO wordt aangesteld en wie niet.
<blockquote>Uiteindelijk is het de combinatie van toeval en de vooringenomenheid (bias) waarmee mensen elkaar beoordelen, die bepaalt wie komt bovendrijven in een sector en de bijbehorende beloning kan opstrijken.</blockquote>
Deze constatering is vanzelfsprekend geen ontkenning van het feit dat talent van groot belang is. Dat wordt ook bevestigd door wetenschappelijk onderzoek: je hebt doorgaans bijzondere kwaliteiten nodig om topposities te kunnen bereiken. En daarnaast is het van groot belang dat je je er volledig voor inzet. Alleen zijn er zoveel meer mensen die getalenteerd zijn en hard willen en kunnen werken dan er in de top plekken beschikbaar zijn. Uiteindelijk is het de combinatie van toeval en de vooringenomenheid (bias) waarmee mensen elkaar beoordelen, die bepaalt wie komt bovendrijven in een sector en de bijbehorende beloning kan opstrijken.
<h5>Aangeboren talenten</h5>
Als het gaat om de bewering dat talent en prestaties een hoge beloning rechtvaardigen, is er ook nog een tweede, veel fundamenteler probleem, dat een diepere filosofische vraag opwerpt: waarom denken we eigenlijk dat deze twee zaken een hoge beloning zouden moeten rechtvaardigen? Waarom zouden juist talent en prestaties de beste criteria zijn om te bepalen wat geldt als een eerlijke financiële beloning?
In het geval van talent stuiten we hier op het gegeven dat onze aangeboren talenten geen zaken zijn waarvoor we de eer kunnen opeisen. In de woorden van John Rawls, de meest invloedrijke politieke filosoof van de twintigste eeuw, zijn ze daarentegen onderdeel van ‘de natuurlijke loterij’, die bepaalt wat een individu als gevolg van de toevallige ontmoeting tussen een spermatozoïde en een menselijke eicel in termen van genetisch materiaal meekrijgt. Natuurlijk moeten aangeboren talenten na de geboorte nog wel gestimuleerd en ontwikkeld worden. Daarvoor zijn de eerste duizend dagen in het leven van een mens de meest cruciale periode. Maar ook hier geldt: in die eerste duizend dagen zijn we te jong om onze keuzes aan onszelf te kunnen toeschrijven.
Ik ben me er maar al te zeer van bewust dat je, als je dit doortrekt, uitkomt bij wat filosofen ‘absoluut determinisme’ noemen. Dat is het idee dat alles wat we kunnen doen en zijn volledig kan worden teruggevoerd op het toeval en op omstandigheden die buiten onze macht liggen, zoals de keuzes van anderen. Hoewel sommige filosofen dit gezichtspunt onderschrijven, kan ik er niet in meegaan. Wie absoluut determinisme aanvaardt, dreigt namelijk onszelf uit te gummen als individuele actoren, als wezens die enige mate van controle kunnen uitoefenen over wat we doen en hoe we leven. Daarmee worden morele principes van erkenning en respect ondergraven. We hoeven onze eigen wil en tussenkomst niet helemaal te veronachtzamen om te kunnen erkennen welke rol het toeval in ons leven speelt. Het punt is vooral dat we de mate van de invloed van het toeval zouden moeten erkennen.
Kortom, we zouden de verantwoordelijkheid moeten nemen voor de talenten en eigenschappen die ons maken tot wie we zijn, terwijl we tegelijkertijd erkennen dat ze in hoge mate simpelweg aan ons zijn gegeven. En dus komt de eer voor onze talenten ons niet toe. Dat betekent ook dat we niet kunnen beweren dat we de financiële beloning die we met deze talenten op de markt kunnen genereren geheel en al verdienen.

<h5>Principes die loonverschillen rechtvaardigen</h5>
Volgt hieruit dat we allemaal gelijk zouden moeten worden beloond? Nee, dat ook weer niet. Wat er wel uit volgt, is dat we niet simpelweg kunnen zeggen dat verschillen in loon onze verschillen in verdienste weerspiegelen. Maar er zijn een aantal andere principes die verschillen in salaris en andere vormen van financiële beloning en compensatie kunnen rechtvaardigen. Een van die principes is dat het salaris de lasten van een baan zou moeten reflecteren. Denk bijvoorbeeld aan topsporters die onder een ijzeren trainingsregime leven en in hun privé- en sociale leven aanzienlijke offers brengen terwijl hun vrienden de bloemetjes buitenzetten. ‘Geen privéleven hebben’ is een offer dat dit type werk extra zwaar maakt, en dat is een goede reden voor een hoger loon.
Maar datzelfde zou je kunnen zeggen van bepaalde afmattende soorten zorgverlening, van slopende nachtdiensten of het ondermijnende effect van dag en nacht stand-by moeten staan. Talloze banen die op dit moment niet goed betaald worden, zouden veel beter moeten worden beloond als we consequent het principe zouden hanteren dat iemands salaris de zwaarte van zijn of haar werk dient te reflecteren.
Een ander principe dat loonverschillen rechtvaardigt, is dat ze mensen kunnen stimuleren om te kiezen voor het soort beroepen dat voor ons als samenleving het meest van belang is. Mijn huisarts verricht bijvoorbeeld fantastisch werk en is toegewijd aan haar patiënten. Ik zou dan ook niet graag zien dat ze iets anders gaat doen, bijvoorbeeld iets wat ze zelf misschien relaxter vindt dan dit veeleisende werk waarbij ze zorgdraagt voor haar patiënten binnen een gezondheidssysteem dat onder druk staat. Zouden salarisverschillen compleet zijn afgeschaft, dan was ze misschien helemaal geen huisarts geworden. Het zou misschien de prikkel hebben weggenomen om een flink bedrag en vele jaren te besteden aan het opdoen van de kennis en technische vaardigheden die deze baan vereist. Werden alle talenten en alle typen werk evenzeer beloond, dan zou de wereld wemelen van de kunstenaars. Maar we hebben ook artsen, leraren, ingenieurs en architecten nodig. Daarom zijn loonverschillen tot een bepaalde hoogte te rechtvaardigen.
<blockquote>Enige inkomensongelijkheid is gerechtvaardigd, maar niet de huidige loonkloof tussen de medewerkers in de kinderopvang en de CEO’s aan wie jaarlijks miljoenen worden uitbetaald.</blockquote>
Talent is dus geen rechtvaardigingsgrond, maar hoe zit het met prestaties? Kunnen die dan geen loonverschillen, en dus ook zeer hoge lonen rechtvaardigen? Prestaties zijn het product van een combinatie van talent en inspanning. Hard werken is ongetwijfeld goed, maar het is belangrijk te erkennen dat iemands vermogen om een inspanning te leveren ook een aangeboren aspect heeft. Sommige mensen hebben nu eenmaal van nature een veel hoger energieniveau, zijn in staat veel sneller zintuiglijk en cognitief informatie te verwerken, zijn fysiek sterker en/of worden minder snel moe. Anderen kampen juist met fysieke, mentale, cognitieve of zintuiglijke uitdagingen – waarvan sommige wellicht worden gezien als ‘beperkingen’, maar het kunnen ook uitdagingen zijn die worden ervaren door mensen die we niet als ‘iemand met een beperking’ zouden beschouwen. Niemand kiest ervoor om langzaam, snel vermoeid of makkelijk overprikkeld te zijn. Hiervoor geldt hetzelfde argument als voor talent: we zouden moeten erkennen dat we over het algemeen niet de eer kunnen opeisen voor de inspanning die we ergens voor doen, al kunnen we ons harde werken wel opvatten als een legitieme bron van trots, die erkenning én een materiële beloning waard kan zijn.
Dus waar staan we na al deze overwegingen? Ze geven aanleiding om loonverschillen tot op zekere hoogte te accepteren, op basis van een aantal overwegingen, zoals hoeveel belang een samenleving erbij heeft dat bepaald werk wordt gedaan, de schaarste aan het voor dat werk benodigde talent, hoe goed dat talent en overeenkomstige vaardigheden zijn ontwikkeld, hoeveel inspanning je levert voor een baan (met inbegrip van het aantal uren dat je werkt), en of het werk gevaarlijk, bijzonder zwaar of op een andere manier veeleisend is. Al deze aspecten rechtvaardigen enige inkomensongelijkheid, misschien een verschil in betaling tot aan de factor tien. Maar ze kunnen hoe dan ook niet de huidige loonkloof rechtvaardigen tussen de medewerkers in de kinderopvang en de CEO’s aan wie jaarlijks miljoenen worden uitbetaald.
Dit is een bewerkt hoofdstuk uit Limitarisme, dat is verschenen bij uitgeverij De Bezige Bij.

Niemand verdient het om multimiljonair te zijn

Analyse

In <a href="https://www.vn.nl/grenzen-aan-het-limitarisme/" target="_blank" rel="noopener">een recent artikel</a> in Vrij Nederland maakt econoom Bas Jacobs gehakt van het limitarisme, de ethische stroming die pleit voor een rijkdomsmaximum. Jacobs’ analyse gaat echter niet over het limitarisme maar eerder over een grove karikatuur ervan.
Het limitarisme buigt zich over de morele vraag of extreme concentratie van economische hulpbronnen moreel verdedigbaar is. Het antwoord daarop is ‘nee’ – <a href="https://www.jstor.org/stable/26785948">omdat</a> dergelijke rijkdomsconcentratie een bedreiging is voor het principe van politieke gelijkheid en het een verspilling is van geld. <a href="https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/19452829.2019.1633734">Bovendien</a> is het in een situatie met een klimaatnoodtoestand niet te rechtvaardigen dat enorme rijkdom niet aangewend wordt om de planeet leefbaar te houden voor mensen, maar door excessieve consumptiepatronen het omgekeerde effect heeft. <a href="https://uitgeverijprometheus.nl/boeken/rijkdom-e-boek/">Daarnaast</a> is veel rijkdom gebaseerd op onverdiend vermogen en is het ook nog maar de vraag of extreem rijken (en hun kinderen) er zo gelukkig van worden.
<h5>Wat haalbaar is</h5>
Ik ben niet de enige die tot deze conclusie is gekomen. Andere filosofen onderschrijven deze argumenten of hebben nog meer redenen aangedragen waarom extreme rijkdomsconcentratie moreel niet te rechtvaardigen is. Huub <a href="https://decorrespondent.nl/9349/waarom-de-baas-van-ing-geen-supersalaris-verdient-en-jij-ook-niet/310660678955-cff499f9">Brouwer</a> en Dick <a href="https://www.nrc.nl/nieuws/2023/01/26/meer-verdienen-dan-een-ander-oke-maar-zoveel-meer-a4155417">Timmer</a> beargumenteren bijvoorbeeld dat extreme rijkdom niet te rijmen valt met het principe van verdienste, Danielle <a href="https://link.springer.com/article/10.1007/s10677-018-9958-7">Zwarthoed</a> legt uit dat het de morele autonomie van mensen ondermijnt, Adelin <a href="https://poj.peeters-leuven.be/content.php?url=article.php&amp;id=3289451&amp;journal_code=EP">Dumitru</a> en Elene <a href="https://www.openbookpublishers.com/books/10.11647/obp.0338">Icardi</a> beargumenteren hoe limitarisme volgt uit het principe van republikeinse vrijheid, en Christian <a href="https://www.openbookpublishers.com/books/10.11647/obp.0338">Neuhäuser</a> toont aan hoe het Rawlsiaanse rechtvaardigheidsprincipe over de sociale basis van zelfrespect leidt tot limitarisme.
Volgens Jacobs stelt het limitarisme dat de staat mensen moet begrenzen in hun rijkdom. Maar dat is niet waar limitarisme over gaat. Het is een afzonderlijke vraag wat morele ontoelaatbaarheid betekent voor wat de overheid moet doen, en wat andere morele actoren moeten doen, waaronder bedrijven of burgers. Dit hangt af van wat haalbaar is, en van andere waarden die moeten worden meegenomen in een afweging.
In een <a href="https://www.jstor.org/stable/26785948">artikel</a> uit 2017 waar Jacobs naar verwijst, bespreek ik of het limitarisme gezien kan worden als een zuiver morele doctrine, die mensen ertoe zou moeten aanzetten om zelf de stappen te zetten om extreme rijkdom uit hun leven te weren (zoals de ware filantropen doen), of als een politieke doctrine, die ons iets vertelt over hoe we de instituties in de samenleving moeten inrichten. Ik bespreek ook expliciet wat Jacobs als tegenargument aanhaalt: als het limitarisme de vorm zou aannemen van een hoogste belastingvoet van 100 procent, zal het dan niet in haar eigen voet schieten?
<blockquote>Via het veranderen van sociale normen over extreme rijkdom, die onder andere door publiek debat worden gevormd, kunnen morele plichten zwaarder gaan wegen in wat mensen uiteindelijk doen.</blockquote>
Daar gaat een andere vraag aan vooraf: welke waarde staat centraal als we limitarisme overwegen? Als dat politieke gelijkheid is, en het belang dat we hechten aan het herstellen van politieke ongelijkheid heel groot is, dan kunnen we ervoor kiezen om de eventuele negatieve economische effecten voor lief te nemen. Immers: extreme rijkdom leidt tot politieke ongelijkheid.
Je kunt ook tot de conclusie kunnen komen dat de invloed van geld op het politiek proces weliswaar een probleem is, maar dat het veel belangrijker is om iets te doen aan niet-vervulde urgente behoeften, zoals bijvoorbeeld aanhoudende armoede, wachtlijsten in de psychiatrische zorg, het ontbreken van adequaat onderwijs voor thuiszitters en andere kwetsbare jongeren, of het tekort aan plekken in de ouderenzorg. Bij een dergelijke keuze vertaalt het limitaristische ideaal zich op beleidsvlak in een belastingstructuur die stuurt op maximale belastingopbrengsten.
Maar zelfs bij een fiscale structuur die inzet op maximale belastingopbrengsten en daarom geen hoogste belastingvoet van 100 procent hanteert, blijven de morele argumenten van het limitarisme van kracht. Zij geven de extreem rijken een heldere reden om hun overtollige rijkdom in te zetten voor het aanpakken van urgente behoeften, ook buiten het fiscale stelsel om. Via het veranderen van sociale normen over extreme rijkdom, die onder andere door publiek debat worden gevormd, kunnen morele plichten zwaarder gaan wegen in wat mensen uiteindelijk doen. Een belastingstructuur die de belastingopbrengsten maximaliseert is wat Jacobs zelf ook bepleit, en hij zou dit dus moeten ondersteunen.
<h5>Moreel en politiek vraagstuk</h5>
Jacobs stelt dat ik op basis van mijn eigen onderzoek schat dat de limiet waarboven de overheid zich geld zou moeten toe-eigenen zo rond de 2,2 miljoen ligt. In dat onderzoek, dat ik samen met een groep sociologen uitvoerde, maken we een onderscheid tussen een descriptieve en een normatieve rijkdomsgrens. Een descriptieve rijkdomsgrens is het punt waarop iemand zoveel rijkdom heeft dat meer niets toevoegt aan diens materiële kwaliteit van leven. Dat was de primaire focus van ons onderzoek. De normatieve vraag waar een bovengrens aan rijkdom ligt, is een andere vraag: dat is een moreel en een politiek vraagstuk.
Dat dit onderscheid voor mensen die niet beroepshalve bezig zijn met ongelijkheidsvraagstukken lastig is, kan ik me goed voorstellen. In een <a href="https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/opinie-inderdaad-we-moeten-het-over-extreme-rijkdom-hebben~b3f8c709/">opinieartikel</a> in de Volkskrant heb ik toegelicht hoe dat onderscheid te maken is. Het empirische onderzoek toonde aan dat een grote meerderheid van de Nederlanders (tegen prijsniveaus van 2018) vindt dat men bij een vermogen van 2,2 miljoen meer dan genoeg heeft. We schatten dat de rijkdomsgrens, in descriptieve zin, daar in de buurt te vinden is. Maar dat zegt niets over waar we, als politieke gemeenschap, moreel die grens willen trekken. Dat gebeurt op basis van argumenten, zoals het feit dat extreme rijkdom zelden moreel verdiend is, of de onwenselijke gevolgen die extreme rijkdom heeft. Dat is iets anders dan een descriptief oordeel.
<h5>Rechtvaardigheidsprincipes</h5>
Het limitarisme zou volgens Jacobs niet stroken met de rechtvaardigheidstheorieën van de filosofen John Rawls, Amartya Sen en Ronald Dworkin. In het geval van de eerste twee is dat aantoonbaar onwaar. De rechtvaardigheidstheorie van Rawls heeft twee principes, waarbij het eerste, dat over politieke en burgerrechten gaat, voorrang heeft op het tweede principe. De instituties van de samenleving moeten volgens Rawls zo ingericht worden dat de waarden van deze politieke rechten en burgerrechten gelijk zijn voor iedereen. Als een toename van economische ongelijkheid de gelijke liberale rechten ondergraaft, is die ongelijkheid volgens Rawls niet te rechtvaardigen. Dat is precies waar het democratische argument voor limitarisme over gaat.
<blockquote>Een bovengrens aan rijkdom zou tot een toename van menselijke capabilities moeten leiden bij de niet-rijken, terwijl het voor de rijksten geen noemenswaardige effecten heeft op hun kwaliteit van leven.</blockquote>
Ook het tweede rechtvaardigheidsprincipe van Rawls biedt steun voor het limitarisme. In tegenstelling tot wat Jacobs schrijft gaat dat niet over ‘het economische lot van de minst bedeelden zoveel mogelijk te verbeteren’ maar over het verbeteren van de ‘primaire goederen’ voor de minstbedeelden. Dat is een bredere waaier aan dingen die ertoe doen, waaronder ook de sociale basis van zelfrespect. Economen vergeten doorgaans dat dit voor Rawls een centraal primair goed is, en kijken alleen naar geld. Maar extreme rijkdom ondergraaft het zelfrespect van anderen, concludeerde filosoof Christian Neuhäuser, omdat mensen via de materiële en symbolische wereld met elkaar verbonden zijn. Zo gaan limitarisme en de rechtvaardigheidstheorie van Rawls prima samen.
<h5>Mogelijkheden</h5>
De vraag of de capabilities approach van filosoof Amartya Sen het limitarisme zou onderschrijven is interessant (al helemaal voor mij persoonlijk omdat ik twintig jaar geleden mijn proefschrift over deze theorie bij Sen geschreven heb). Sens capabilities-benadering stelt dat we bij de inrichting van de samenleving en het ontwikkelen van beleid de reële mogelijkheden van mensen moeten vergroten. Bij het ontwikkelen van de idee van de rijkdomsgrens heb ik ook gebruik gemaakt van de relatie tussen geld en die reële mogelijkheden (capabilities). Die rijkdomsgrens ligt niet daar waar een bijkomende euro je geen extra ‘nut’ oplevert, maar daar waar het geen bijdrage meer levert aan je kwaliteit van leven als we dat zien, zoals Sen, in termen van wat iemand met zijn of haar leven kan doen.
Wat zou er met de capabilities van mensen gebeuren als er een morele bovengrens aan rijkdom zou zijn, deels afgedwongen met fiscale maatregelen, deels gerealiseerd door de kracht van sociale normen en een moreel appèl? De rijksten verliezen geen of nauwelijks reële mogelijkheden, omdat ze veel meer hebben dan nodig voor een maximale kwaliteit van leven. Maar het geld dat via het fiscaal stelsel en via vrijwillige herverdeling bij de minder begoeden terecht komt, levert voor die groep wel meer capabilities op. Een bovengrens aan rijkdom zou dus tot een toename van menselijke capabilities moeten leiden bij de niet-rijken, terwijl het voor de rijksten geen noemenswaardige effecten heeft op hun kwaliteit van leven.
<h5>Neoliberalen</h5>
Of Dworkins gelijkheidstheorie limitarisme zou verwerpen, valt helemaal niet te zeggen. Dat komt omdat die theorie gemaakt is voor een hypothetische wereld waarin er onder andere geen machtsconcentratie voorkomt, er échte gelijke kansen zijn voor iedereen en volledig rekening wordt gehouden met aangeboren beperkingen en kwetsbaarheden. Ook zijn in Dworkins hypothetische wereld geen mechanismes die onze voorkeuren en verlangens beïnvloeden. Het beste wat we hierover kunnen zeggen, is dat dit extreem ver afstaat van de echte wereld, waar het limitarisme voor ontwikkeld is.
<blockquote>In tegenstelling tot het limitarisme hebben neoliberalen een egoïstisch mensbeeld en een hele dunne visie op wat een samenleving inhoudt.</blockquote>
Het limitarisme zou onliberaal zijn volgens Jacobs, en hij schrijft dat we de skeletten van Friedrich Hayek en Milton Friedman horen rammelen in hun graf. Hayek en Friedman zijn echter niet de geschiedenis ingegaan als liberalen, maar als neoliberalen. Het is nog maar de vraag of de echte grondleggers van het liberalisme het limitarisme zouden verwerpen. John Stuart Mill schrijft bijvoorbeeld in zijn Principles of Political Economy (1848) dat erfenissen in principe volledig wegbelast zouden moeten worden. Hij maakt een uitzondering voor kinderen die nog afhankelijk zijn van hun ouders (in zijn tijd hun vader). Hij begrijpt ook, net als hedendaagse filosofen, dat we ook moeten kijken naar hoe mensen zullen reageren op beleid dat is afgeleid van dat principe, en pleit daarom voor de hoogst haalbare belastingvoet op erfenissen. Zijn redenering is gebaseerd op de stelling dat niemand een erfenis moreel verdient, want niemand heeft inspanningen geleverd of iets anders gedaan waardoor die op basis van eigen verdienste kan claimen dat die erfenis hem moreel gezien toekomt. Het staat buiten kijf dat een maximaal haalbare erf- en schenkbelasting de wereld een stuk dichter bij de idealen van het limitarisme zou brengen.
Wat neoliberalen als Hayek en Friedman betreft, ben ik het met Jacobs eens dat zij het limitarisme zouden verwerpen. Zeker Friedman, voor wie hebzucht een deugd is, en voor wie morele verdienste gereduceerd wordt tot dat wat je je in de markt kan toe-eigenen. In tegenstelling tot het limitarisme hebben neoliberalen een egoïstisch mensbeeld en een hele dunne visie op wat een samenleving inhoudt.

<h5>Ideologische aannames</h5>
Het limitarisme is geen fiscale theorie. Het raakt wel aan fiscale keuzes, omdat het fiscale stelsel het hart is van het sociale contract, de afspraken die mensen in een land maken over hoe ze willen samenleven. Het sociale contract is veel meer dan fiscale keuzes. Het gaat ook over cultuur en sociale normen, en over heersende ideologische aannames die we kunnen accepteren of kunnen veranderen.
Het limitarisme is onderdeel van de zoektocht naar een nieuw sociaal contract. Dat nieuwe contract moet vertrouwen in de samenleving terugbrengen en relaties tussen mensen herstellen. Het moet machtsongelijkheden reduceren. De overheid moet weer ten dienste staan van alle mensen en niet alleen van mensen met de meeste invloed – doorgaans de kapitaalkrachtigen. En mensen moeten zichzelf niet alleen in neoliberale termen begrijpen (als consument, ondernemer, investeerder in hun eigen ‘menselijk kapitaal’, of ‘klant’ bij de overheid), maar als medeburger, die samen met anderen een goede samenleving probeert te creëren.
Het is in de zoektocht naar zo’n alternatief sociaal contract dat de bijdrage van het limitarisme uiteindelijk geëvalueerd dient te worden. Maar dan niet op basis van een karikatuur.
De maatschappelijke onvrede over de grote vermogensongelijkheid en de toename van de kloof tussen de rijksten en de achterblijvers wordt steeds heftiger. Ongelijkheid is een thema dat de komende jaren hoog op de sociale en politieke agenda zal staan, en het is de taak van filosofen, economen en andere denkers om concepten en ideeën aan te dragen die dat debat kunnen voeden. Als we limitarisme correct begrijpen als een moreel ideaal dat op verschillende manieren dichterbij gebracht kan worden, dan is het helder dat het een rol heeft te spelen in de discussie in wat voor samenleving, en wat voor wereld, wij willen leven.
Ingrid Robeyns is hoogleraar Ethiek van instituties aan de Universiteit Utrecht

Kunnen bedrijven bloeien als we grenzen stellen aan rijkdom?

Waarom we een erfenis met de hele samenleving moeten delen

Niemand verdient het om multimiljonair te zijn

Een limiet aan rijkdom hoort bij de zoektocht naar een nieuw sociaal contract