Essay

Ongeveer 230 tot 240 miljard euro. Dat is de totale waarde van erfenissen in Nederland in de komende jaren, berekende Paul de Beer, hoogleraar economie aan de Universiteit van Amsterdam, laatst voor de Volkskrant. Een aanzienlijk bedrag, dat voor veel erfgenamen kansen biedt op financiële stabiliteit, een carrièreswitch of een andere stap richting een prettiger leven.
Internationale studies schatten dat grofweg de helft van vermogens terug te voeren is op erfenissen. Maar terwijl sommigen miljoenen erven, krijgen anderen helemaal niets. Dat kan moeilijk rechtvaardig worden genoemd. De politiek kan daar via het erfrecht verandering in aanbrengen.
Op welke wijze moet Nederland beslissen hoe het erfrecht eruit moet komen te zien? In elk geval niet door te luisteren naar lobbyisten, want die worden alleen maar ingehuurd door koopkrachtigen. Helaas lijkt het erop dat dit is wat nu gebeurt. Dat was pijnlijk zichtbaar bij de recente uitbreiding van de Bedrijfsopvolgingsregeling (BOR), die erfgenamen van een bedrijf een zeer forse vrijstelling van erfbelasting geeft. In 2023 nam de Tweede Kamer een amendement aan zodat aandeelhouders van grote Nederlandse familiebedrijven, zoals Bavaria, nu ook onder de BOR vallen. NRC onderzocht deze uitbreiding van de BOR en ontdekte dat het amendement volgde op een jarenlange lobby van het bedrijfsleven, waarbij Kamerleden gefêteerd werden op een diner in het Mauritshuis en Pieter Omtzigts visie op de BOR 180 graden draaide.
Door deze wetswijziging hoeven de erfgenamen van de oprichters van multi­nationals van Nederlandse origine nu veel minder erfbelasting te betalen. En die vrijstelling is fors: wie een bedrijf of aandelen in een familiebedrijf erft, hoeft over circa de eerste 1,3 miljoen euro geen belasting te betalen, en is voor de resterende waarde 83 procent vrijgesteld van erfbelasting. Wie van zijn ouders een huis van 2 miljoen erft, betaalt daarover 379.725 euro erfbelasting, terwijl wie een bedrijf met dezelfde waarde erft slechts 9381 euro hoeft te betalen. Voor zulke grote verschillen wordt het natuurlijk aantrekkelijk om lobbyisten in te schakelen.
<blockquote>
Het belangrijkste argument van voorstanders van hogere erfbelasting is dat erfenissen de vermogensongelijkheid in stand houden.
</blockquote>
Hoe moeten onze volksvertegenwoordigers dan wél besluiten nemen over het erfrecht? Argumenten en debat zouden daarbij centraal moeten staan. En voor dat debat is het belangrijk om in kaart te brengen welke publieke waarden er op het spel staan. Dan pas wordt helder of een voorstel voor wetsverandering pure retoriek is om voordeel voor de eigen groep te behalen, of een voorstel dat op evenwichtige wijze met alle waarden rekening houdt.
<h5>vermogensongelijkheid</h5>
Het belangrijkste argument van voorstanders van hogere erfbelasting is dat erfenissen de vermogensongelijkheid in stand houden en zo het principe van gelijke kansen ondergraven. Sinds de publicatie van Thomas Piketty’s bestseller Kapitaal in de 21ste eeuw staat vermogensongelijkheid hoog op de maatschappelijke agenda. Zijn onderzoek schudde iedereen wakker die dacht dat vermogensongelijkheid beperkt was of met economische groei vanzelf zou verminderen. Ook in Nederland is de vermogensverdeling schever dan vaak gedacht: de rijkste 10 procent van alle huishoudens bezit maar liefst 61 procent van het totale vermogen. En in bijna alle landen geldt dat de helft van de bevolking maximaal 5 procent van het totale vermogen bezit.
Extreme vermogensconcentratie creëert veel maatschappelijke risico’s en nadelen, zoals ik betoog in mijn boek Limitarisme. Pleidooi tegen extreme rijkdom. Het ondergraaft democratische waarden, doordat zeer vermogenden het politieke debat en de besluitvorming disproportioneel beïnvloeden: door lobbyen, giften aan politici en het bezit van media.
Extreme rijkdom kan leiden tot excessieve consumptie (denk aan privé­jets), wat niet bepaald duurzaam is. Bovendien zijn er allerlei beleidsmaatregelen die vooral vermogenden ten goede komen (zoals de BOR en de hypotheekrenteaftrek), terwijl de overheid intussen beweert geen geld te hebben om de bestaanszekerheid aan de onderkant van de samenleving te garanderen.
Het meest fundamentele argument voor een hogere erfbelasting is dat extreme rijkdom zelden iets is wat we aan onszelf kunnen toeschrijven, gegeven de doorslaggevende rol die toeval in ons leven speelt. Dat we halsstarrig proberen financiële successen toe te schrijven aan het geniale en hardwerkende karakter van de zeer vermogenden in plaats van aan een toevallig lot uit de natuurlijke en sociale loterij, verandert daar niets aan.
De Belgische filosoof Philippe Van Parijs schreef ooit dat het probleem niet de erfenissen op zich zijn, maar dat ze zo ongelijk verdeeld zijn. Hij had gelijk. Een scenario waarin iedereen 100.000 euro erft, is onvergelijkbaar met de meest recente cijfers over erfenissen en giften waarover aangifte is gedaan. Volgens het CBS ontving de armste helft van de Nederlandse bevolking, áls ze erfden of een gift kregen, tussen 2007 en 2021 gemiddeld ongeveer 40.000 euro. Voor de rijkste 10 procent was dat gemiddeld 243.000 euro. Erfenissen en giften versterken dus de vermogensongelijkheid binnen de ontvangende generatie. Dit is een zwaarwegend argument voor het zwaarder belasten van erfenissen.
<img decoding="async" class="alignnone size-image_640 wp-image-592697" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/11/S3A3248_final_preview-640x947.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/11/S3A3248_final_preview-640x947.jpg 640w" alt="" width="640" height="947" />
<h5>vrijheid</h5>
Pleitbezorgers van het verminderen of afschaffen van erfbelasting doen doorgaans een beroep op vrijheid. Liberalen en conservatieven vinden dat ieder van ons zelf moet kunnen beslissen wat we met ons zelfverdiende geld doen. Nadat we het eerst misschien nog een tijdje hebben geïnvesteerd of gespaard, kunnen we het geld daarna consumeren of schenken bij leven of bij overlijden.
Vrijheid kan veel dingen betekenen, maar in de discussie over erfrecht staat die voor de waarde dat iedereen zelf zijn of haar idee van het goede leven moet kunnen bepalen. Als iemand graag wat wil nalaten, of giften wil kunnen doen en daartoe bereid is meer uren te werken of zuiniger te leven, moeten we ons inderdaad de vraag stellen waarom het erfrecht de Nederlander die kiest voor zo’n leven zou mogen benadelen.
Maar in de sociaaleconomische sfeer zijn vrijheden nooit absoluut. Ze moeten afgewogen worden tegen andere vrijheden of andere waarden, zoals gelijke kansen en de bescherming van de democratie. We moeten dus naar een invulling van het erf- en schenkrecht zoeken die hier een balans in vindt – maar ik kan aantonen dat dit prima kan op een manier die voor ten minste 90 procent van de Nederlanders een financiële verbetering oplevert.
<h5>Ouderliefde</h5>
Overigens kunnen pleitbezorgers van vrijheid wel tegenwerpen dat het huidige Nederlandse erfrecht vrijheid onterecht schendt omdat er lagere erfbelastingtarieven gelden voor kinderen dan voor overige erfgenamen. Waarom hoeft iemand die erft van zijn ouders minder belasting te betalen dan wie hetzelfde erft van een bevriende buurman? Mij lijkt dat een anomalie in het erfrecht.
<blockquote>
Waarom hoeft iemand die erft van zijn ouders minder belasting te betalen dan wie hetzelfde erft van een bevriende buurman?
</blockquote>
Voor de meeste mensen speelt een tweede belangrijke waarde een grote rol in hun kritiek op erfbelasting: de liefde voor hun kinderen. Ouders willen graag dat hun kinderen goed terechtkomen. En in de penibele Nederlandse huizenmarkt is het bijna onmogelijk om zonder wat steun van je ouders een woning te kopen. Dit is een valide argument. Bovendien zou hogere erfbelasting mensen kunnen stimuleren om meer uit te geven in plaats van hun rijkdom te delen. Maar deze waarde is alleen relevant tot op een bepaald niveau van erfenis of gift. Als we over giften en erfenissen van vele honderdduizenden of miljoenen euro’s praten, gaat het niet meer over ‘zorgen voor je kinderen’, maar om ‘privileges doorgeven aan het nageslacht’.
Bovendien is het bijzonder cynisch dat sinds de invoering van de Participatiewet in 2015 de ouders van kwetsbare kinderen nauwelijks nog een kans hebben om hen financieel te helpen. Toen is besloten dat veel kwetsbare volwassenen die voorheen recht hadden op een plek in een sociale werkvoorziening of op een Wajong-uitkering, daar niet langer recht op hebben. Het gaat dan bijvoorbeeld over chronisch zieken of mensen met een aangeboren beperking, zoals autisme, of psychiatrische stoornissen. Zij worden nu in het fameuze banenregister opgenomen, waardoor hun eventuele werkgever recht heeft op loonsubsidie. Maar als er geen geschikte baan is of de kwetsbare persoon niet voltijds kan werken, dan komt deze persoon in de bijstand terecht. En daar is het zo goed als onmogelijk om vermogen op te bouwen. Laat je een erfenis na aan je kwetsbare kind dat levenslang in de bijstand zit, dan gaat die erfenis de facto volledig naar de staat. Als de overheid gezinswaarden serieus wil nemen, moet ze maar eens beginnen met te zorgen dat ouders van kinderen die langdurig in de bijstand zitten ook iets voor hun kinderen kunnen doen.
<img decoding="async" class="alignnone size-image_640 wp-image-592699" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/11/S3A3245_final_preview-640x857.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/11/S3A3245_final_preview-640x857.jpg 640w" alt="" width="640" height="857" />
<h5>Naar een eerlijker erfrecht</h5>
Hoe moeten we nu ons erfrecht hervormen? Om te beginnen moeten de anomalieën eruit gehaald worden. De eerste is dat wie erft van ouders een lager belastingtarief betaalt dan wie erft van anderen. De tweede anomalie is dat het mensen in de bijstand niets oplevert als ze een erfenis ontvangen, waardoor het voor ouders en vrienden van langdurig zieken of gehandicapten die in de bijstand zitten onmogelijk is iets voor hen te betekenen. De derde anomalie is de BOR, die in haar huidige vorm tot veel meer vrijstelling van erfbelasting leidt dan nodig is om familiebedrijven te ondersteunen.
Daarnaast moeten we erfenissen zien voor wat ze zijn: gewoon een toevals­treffer voor de ontvanger. Als we echt geven om gelijke kansen, moeten we het recht om te erven fors inperken. In een ideale wereld zou de best verdedigbare wet zijn om iedereen gedurende diens leven een maximum aan giften en erfenissen te laten ontvangen. Tegelijkertijd zou met de opbrengsten van deze erfbelasting gezorgd moeten worden dat iedere jongvolwassene kan beginnen met een klein kapitaal, zodat wie onvermogende ouders heeft niet bij aanvang van het volwassen leven al direct 10-0 achter staat. Belastingen op erfenissen zouden in dit voorstel leiden tot een herverdeling van Nederlanders met rijke ouders naar Nederlanders met niet-rijke ouders. De opbrengsten uit erfbelasting worden in dit voorstel niet toegevoegd aan de algemene inkomsten van de overheid, maar zijn een directe investering in de kansen voor álle jongvolwassenen.
<h5>Progressieve erfbelasting</h5>
Men kan hiertegen inbrengen dat een harde bovengrens op wat je kunt erven volledig demotiverend werkt en dat rijke ouderen daardoor meer gaan consumeren. Ze hebben natuurlijk ook andere opties, zoals doneren aan goede doelen, of hun geld spreiden over veel meer erfgenamen. Maar deze kritiek kan een reden zijn om geen harde bovengrens te stellen. Dan zouden we een sterk progressieve erfbelasting moeten invoeren, waarbij grotere erfenissen zwaarder worden belast, in combinatie met een startkapitaal voor elke jongvolwassene.
Thomas Piketty heeft schattingen gemaakt over hoe dit model de vermogensverdeling zou beïnvloeden. Zijn voorstel is om elke 25-jarige een kapitaal te geven ter hoogte van 60 procent van de gemiddelde erfenis, gefinancierd uit een hogere erfbelasting en vermogensbelasting. Piketty’s voorstel zou de ongelijkheid van erfenissen dramatisch verminderen. Daar waar in Europa de helft van de bevolking nu slechts 6 procent van de totale erfenissen krijgt, zou dat toenemen naar 36 procent, terwijl de rijkste 10 procent haar aandeel uit erfenissen zou zien verminderen van 55 naar 19 procent. Een enorme herverdeling van kapitaal.
Wat deze voorstellen ook illustreren, is dat er heel andere manieren denkbaar zijn om naar erfenissen te kijken. En dat ze gebaseerd zijn op een afweging van de publieke waarden die ertoe doen.
Dat maakt deze voorstellen nog niet ‘realistisch’ op de korte termijn, want we zitten nog veel te veel gevangen in de ideologie die suggereert dat we een moreel recht hebben op wat de mensen bij wie we toevallig zijn geboren in hun leven aan vermogen hebben verzameld. Maar ‘realistisch’ waren het vrouwenkiesrecht of de onafhankelijkheid van de koloniën ook niet toen die voor het eerst werden voorgesteld.
<div class="info-box">
Ingrid Robeyns (1972) is hoogleraar Ethiek van Instituties aan de Universiteit Utrecht. Haar onderzoeksgebied beslaat ongelijkheid, sociale onrechtvaardigheid en de ethiek van de economie.
</div>

Samenleving