Ook meiden radicaliseren

Columns van de week

Hannah Prins en Chard van den Berg

Beschouwing / J.A.A. van Doorn over het falen van Duits links
Op 16 oktober 1986 verscheen in NRC Handelsblad een opmerkelijke column van de hand van J.A.A. van Doorn, op dat moment nog hoogleraar sociologie aan de Erasmus Universiteit. Hij beschreef daarin hoe hij er bij toeval achterkwam dat in het weekblad van het ministerie van Onderwijs stond aangekondigd dat de opleiding sociologie aan de Erasmus Universiteit zou worden opgeheven en de staf collectief ontslagen. Een niet bevriende collega had hem kort daarna met leedvermaak onder ogen gebracht dat het Van Doorns eigen schuld was. Dan had hij maar niet in het openbaar op scherpe toon een geniepige poging aan de kaak moeten stellen van de toenmalige directeur-generaal voor het wetenschappelijk onderwijs om zichzelf een leerstoel in Rotterdam te bezorgen.
Niet veel later nam Van Doorn voortijdig afscheid van de universiteit waar men een jaar eerder zijn vijfentwintigjarig ambtsjubileum had gevierd, en van de opleiding waarvan hij de oprichter was geweest. Zijn schrijven is sindsdien meer dan daarvoor gekenmerkt door een zekere onthechtheid, waarbij hij even gemakkelijk het rapier trekt voor subtiel schermwerk als, waar hij dat nodig acht, de bijl uit het foedraal haalt.
Van Doorn is een van de grondleggers in Nederland van de ‘moderne sociologie’ – de titel van het meest gebruikte hand- en leerboek, waarvan de eerste uitgave van zijn hand en die van C.J. Lammers in 1959 verscheen. Deze ‘moderne sociologie’ zette zich af tegen voorgangers die te weinig systematisch en wetenschappelijk waren bevonden. Maar in zijn veelzijdige oeuvre heeft Van Doorn zich, net als die voorgangers, nooit veel aangetrokken van universitaire conventies. Hij werd geen specialist op een bepaald terrein, maar schreef over uiteenlopende thema’s, die vaak met zijn eigen ervaringen hadden te maken. Ontsporing van geweld (1970) ging bijvoorbeeld over de ‘excessen’ tijdens de ‘politionele acties’ in Indonesië, waarvan hij drie jaar als dienstplichtig militair waarnemer was geweest.
De onthechtheid en onafhankelijkheid die hij na zijn emeritaat aan de dag legde, zijn geen breuk met zijn hoogleraarschap. Zij waren er al, maar ze zijn meer en meer gaan opvallen, vanwege twee factoren. De eerste is Van Doorns aan de dag getreden scepsis over de sociologie als wetenschap. Deze had perfect gepast bij de anderhalve eeuw waarin de traditionele samenleving veranderde in een ‘moderne’. Maar die periode van massabewegingen en collectieve processen liep naar zijn inzicht op zijn eind. En daarmee kwamen de klassieke sociologische verklaringen in de lucht te hangen. Belangrijker wellicht was de verandering in het universitair bedrijf. Van Doorn verliet de academie precies op tijd. Er is geen sprake van dat hij zou hebben gepast in het huidige regime van geestloze prestatiedrift op de vierkante centimeter.
Duits socialisme, zijn laatste boek, zou vandaag de dag aan een universiteit niet als wetenschappelijke publicatie worden gerekend. Het is in het Nederlands geschreven, en dan ook nog een boek, in plaats van, volgens voorschrift, een artikel in een ‘internationaal’, dat wil zeggen Engelstalig wetenschappelijk tijdschrift met een oplage van driehonderd. Het is bovendien toegankelijk voor een breed, geïnteresseerd publiek, op zich al een bewijs van onwetenschappelijkheid.
Het boek begint met een jeugdherinnering. In de oorlog leerde de jonge Van Doorn iets van het Duitse nationaal-socialisme begrijpen door in 1943 een halfjaar de Nederlandse Arbeidsdienst mee te maken. ‘De stijl was opgelegd dynamisch (…..) Typisch was de nadruk op “de daad”. De indoctrinatie vond niet plaats door middel van het gesproken of geschreven woord, maar in de vorm van gemeenschappelijke arbeid, samen marcheren en zingen.’ Dat contrasteerde scherp met de lamlendigheid die zijn diensttijd in het Nederlandse leger na de oorlog karakteriseerde. Dit is het opstapje naar een thema dat Van Doorn altijd heeft gefascineerd: de ontwikkeling van het socialisme, in het bijzonder het Duitse. Hij heeft er altijd een zekere ambivalentie over getoond. Het socialisme beschrijft Van Doorn nu als een ‘historisch intermezzo’, dat honderd jaar streed tegen het kapitalisme, maar zich in de late twintigste eeuw neerlegde bij zijn nederlaag.
Wie hieruit opmaakt dat de auteur voor hedendaagse sociaal-democratische partijen geen goede woord over heeft, heeft goed gegist. Maar voor die historische beweging heeft hij grote bewondering: ‘Het socialisme heeft zich ruimschoots bewezen. Het is wellicht de belangrijkste én de belangwekkendste maatschappelijke stroming van de afgelopen twee eeuwen geweest. Het was de intelligentste tegenspeler van het liberalisme en de krachtigste tegenstander van het kapitalisme. Het socialisme heeft de vermaatschappelijking van het staatsbestel bevorderd en de emancipatie van de arbeid helpen afdwingen. Het diende als toeverlaat van de massa van de ontrechten en als eerste woordvoerder van de arbeiders in hun strijd voor een menswaardig bestaan. De beweging provoceerde een verbazingwekkende intellectuele activiteit die tal van nieuwe wetenschappelijke inzichten opleverde. En niet als minste verdienste: socialistische initiatieven dwongen vrijwel alle andere grote ideologieën tot reageren en niet zelden tot imiteren en reformeren.’
Let op: dit is geschreven in de verleden tijd.
Van dit socialisme was de Duitse sociaal-democratische beweging het vlaggenschip. De centrale vraag in zijn boek luidt: hoe is het mogelijk geweest dat ondanks haar ongeëvenaarde organisatorische, electorale en intellectuele kracht, Hitler de macht kon grijpen? Dat laatste niet in de zin van een politieke geslaagde politieke manoeuvre, maar als resultaat van diepgaande maatschappelijke onderstromen. Daarin onderkent Van Doorn twee versnellingen die doorslaggevend zijn geweest: augustus 1914 en november 1918, het begin en het einde van de Eerste Wereldoorlog.
De kaarten waren echter daarvoor al geschud. Het Duitse socialisme begint met Ferdinand Lassalle, oprichter van de eerste socialistische partij ter wereld, protagonist van een Pruisisch staatssocialisme. Zijn vroege dood (1864) zorgde er echter voor dat de tweemanspartij van Marx en Engels de overhand kreeg in wat in 1891 de SPD werd. Hun erflater Karl Kautsky beitelde uit hun werk een marxistische orthodoxie, die ervoor garant stond dat de SPD bijeengehouden werd door een hecht geloof. Maar het dwong de socialisten ook tegenover Duitsland te blijven staan, officieel ‘vaterlandslose Gesellen’ en bezield van internationalistische idealen die deelname aan een oorlog moesten uitsluiten. In augustus 1914 waren ze niet bestand tegen de nationalistische euforie die tegelijk ook de psychologische integratie van arbeiders in het keizerrijk inhield. Op 4 augustus stemde de SPD in de Rijksdag voor de oorlogskredieten.
En toen in 1918 de oorlog was verloren, scheepten de verliezers de sociaal-democraten op met de puinhopen, om ze in de daaropvolgende republiek van Weimar de schuld voor de nederlaag met succes in de schoenen te schuiven. Dankzij het marxisme van Kautsky was de SPD voorbereid noch geëquipeerd om het land te besturen. Die kans kreeg ze na het eerste halfjaar ook niet meer. Tijdens de republiek van Weimar bevond ze zich vrijwel steeds in oppositie. In de ogen van Van Doorn was het haar historische taak in Duitsland het socialisme te realiseren, een maatschappij waar een eind was gemaakt aan vergaande sociale ongelijkheid (‘der Mensch fängt erst bei Leutnant an’) en ongebreideld kapitalisme aan banden gelegd. Maar dat lukte niet. ‘Dat ze faalde, is uiteindelijk terug te voeren op één tekort: de partij kon Duitsland niet vinden. Daarom zou ze te gronde gaan aan de krachtmeting met een partij die voor het eerst bewees dat het socialisme geen splijtzwam hoefde te zijn, maar een unieke nationaal-bindende kracht vertegenwoordigde. Het nationaal-socialisme, zou men kunnen zeggen, voltooide de geschiedenis van het Duitse socialisme door identiek te worden met Duitsland. Om dat Duitse socialisme vervolgens te vernietigen door er de laatste, meest extreme consequenties uit te trekken, die, zoals bekend, zum Teufel führen.’
Deze slotzinnen roepen een vraag op die Van Doorn tot dan toe niet stelt, laat staan beantwoordt: hoe verhield de nationaal-socialistische verzorgingsstaat zich tot de oorlogszucht en rassenhaat van dat zelfde regime? In de allerlaatste zin suggereert hij dat het een onlosmakelijk was verbonden met het ander. De grimmige analyse in de voorgaande tweehonderdzeventig bladzijden krijgt daarmee een huiveringwekkend waas om zich heen.
Het boek bestaat uit drie delen. Het is geen geschiedenis van het Duitsland en het Duitse socialisme, maar een commentaar daarop, gebaseerd op een grondige kennis en belezenheid die Van Doorn in staat stelt in weinig woorden veel te zeggen. Het eerste deel onderzoekt opkomst en ondergang van de sociaal-democratische beweging; het tweede verbreedt de analyse tot de vele stromingen die in de jaren twintig tussen nationalisme en socialisme een eigen weg trachtten te traceren. In het derde geeft hij een ongebruikelijke, maar historiografisch sterk onderbouwde, kenschets van het nationaal-socialisme als een vorm van socialisme.
J.A.A. van Doorn lijkt er een sardonisch genoegen in te scheppen om aan te tonen dat het nationaal-socialisme noch programmatisch, noch wat betreft zijn consequenties, in Duitsland een reactionaire kracht is geweest, maar in tegendeel juist een hoogst revolutionaire. In enkele jaren werd de sociale structuur van het Wilhelminische Duitsland gesloopt. De stelling dat het naziregime een logische voortzetting was van een autoritair, Pruisisch Duitsland, een stelling die lang, en misschien nu nog wel, aanhang geniet, is volkomen onjuist. Hitlers weerzin tegen de staat, die hem met zijn inherente bureaucratie en juristerij in zijn bewegingsruimte belemmerde, vertaalde zich binnenlands in een ware sociale omwenteling.
De klassenstrijd werd, als marxistisch leerstuk, begraven, maar ook de feitelijk bestaande standenstaat, die plaats moest maken voor een echte ‘Volksgemeinschaft’. Sociale en culturele ongelijkheid werd met kracht bestreden. Prestaties telden voortaan, in plaats van geërfde status of formele vereisten, als het ging om de toewijzing van posities, in het leger, in de partij, in de SS, in de maatschappij. De sociale mobiliteit nam ongehoord toe, en onder deze dictatuur werd de samenleving opener, een ontwikkeling die na 1945 niet meer kon worden teruggedraaid. Alles overziend, concludeert Van Doorn dat het Derde Rijk wel degelijk op weg was naar een socialisme, als men dit definieert in termen van sociale gelijkheid en emancipatie. De nazi’s slaagden erin een eind te maken aan de standenstaat en de diepe scheiding tussen burgers en arbeiders, iets waartoe de SPD, ondanks zijn electorale successen, nooit in staat was geweest.
De meeste auteurs die deze ont-wikkeling ook hebben waargenomen, bij voorbeeld Hans-Ulrich Wehler en Ralf Dahrendorf, zijn voor de bevinding van Van Doorn teruggedeinsd. Zij spreken over ‘sociale revolutie’, of ‘modernisering’, niet van ‘socialisme’.
Tegen de term ‘socialisme’ kan men aanvoeren dat deze transformatie niet berustte op een wijziging van de economische structuur, zoals het marxistisch socialisme als noodzakelijkheid poneerde. Het ging slechts om een sociaal-psychologisch veranderingsproces. Maar dat ‘slechts’ is een misvatting. Van Doorn citeert Hitler: wat doet het ertoe banken en fabrieken te socialiseren, ‘wir sozialisieren die Menschen’. In dit opzicht was het nationaal-socialisme méér dan een politieke partij. Het was uit op een nieuwe cultuur en een nieuw type mens, die het resultaat moesten zijn van een gezindheidssocialisme.
Het is Van Doorn er hier om te doen aan te tonen dat het Duitse nationaal-socialisme wel degelijk als een socialisme moet worden beschouwd, waar het gaat om de gemeenschappelijke kern van alle vormen van socialisme: de kritiek op laissez faire kapitalisme en sociale traditionele sociale ongelijkheid. Hij slaagt tamelijk overtuigend in zijn toeleg.
Het algemeen aanvaarde beeld is dat de twintigste eeuw het slagveld is geweest tussen liberale democratie enerzijds en anderzijds de totalitarismen die haar bedreigden, fascisme en communisme; een slagveld waar het eerste uiteindelijk en noodzakelijkerwijs zegevierde. Dat is minder dan wijsheid achteraf. In het interbellum kon de liberale democratie zich in Europa ternauwernood handhaven. Het had geen antwoord op de Grote Depressie en ook niet op de uitdaging die de nieuwe massapolitiek met zich mee bracht. Juist de nationaal-socialistische verzorgingsstaat beloofde een serieus alternatief voor de samenleving, waar vasthouden aan de liberaal-kapitalistische orthodoxie tot massale werkloosheid en uitzichtloosheid voor grote delen van de bevolking had geleid. Door de ‘misdadige slotperiode’ van het Derde Rijk, de moord op de joden en de Tweede Wereldoorlog, is dit volgens Van Doorn maar al te gemakkelijk vergeten. Naast de New Deal, de Zweedse verzorgingsstaat, het Beveridge-rapport over de welfare-state, het plansocialisme is er nooit plaats ingeruimd voor een soortgelijke, én succesvolle maatschappelijke ordening, de schepping van Robert Ley, leider van het Deutsche Arbeitsfront. Alsof dat nog niet genoeg is, herinnert Van Doorn eraan dat veel sociale wetgeving uit de nazitijd in Duitsland, maar ook in Nederland (ziekenfonds!), na de oorlog intact is gebleven.
Wie het vertrekpunt van Van Doorn accepteert, stuit niettemin op twee tekortkomingen in zijn even bondige als fascinerende analyse. De eerste is juli-augustus 1914, waar hij nauwelijks aandacht besteedt aan wat er toen feitelijk gebeurde in de SPD. Tot zij werden verboden in de laatste week van juli, vonden immers in tal steden grote demonstraties tegen een oorlog plaats, die toen nog neer leek te komen op Duitse steun aan Oostenrijk-Hongarije als dit Servië aan zou vallen. Pas toen de Duitse regering het zo organiseerde alsof Duitsland door Rusland werd aangevallen, veranderde de stemming. Wie de besluitvorming in de SPD-fractie in die dagen volgt, ziet allerminst een snelle capitulatie voor de oorlog.
Evenmin heeft Van Doorn oog voor wat er in 1918–1919 gebeurde. Hoewel Karl Kautsky, de uitvinder van het orthodoxe marxisme, in zekere zin het bête noire in Duits socialisme is, negeert Van Doorn diens rol in 1918 volkomen. Benoemd tot staatssecretaris van Buitenlandse Zaken was het de taak van Kautsky een bronnenpublicatie over het uitbreken van de oorlog voor te bereiden, in de hoop en verwachting dat deze zonneklaar de oorlogsschuld van het keizerrijk aan zou tonen, en het aldus mogelijk zou maken dat de nieuwe republiek binnenlands en buitenlands als een breuk met een infaam verleden zou worden beschouwd. Dat was niet alleen historisch correct, maar moest ook leiden tot een duidelijke scheiding tussen de nieuwe republiek en het oude regime.
Kautsky verloor politiek, zijn bronnenpublicatie wordt echter nog steeds door historici geraadpleegd. Hij trachtte de waarheid in zijn meest vergeten boek – ook Van Doorn noemt het niet – Wie der Weltkrieg entstand (1919, Nederlands: Hoe de oorlog ontstond, 2001) aan het licht te brengen. Maar een speciaal daarvoor opgerichte afdeling van het Auswärtiges Amt werd belast met de Kriegsschuldfrage en bedolf scholen, media en publiek jarenlang met als historisch verantwoord voorgestelde propaganda, waarin Duitsland in 1914 met overgave de rol van slachtoffer speelde.
Het zijn twee niet onbelangrijke lacunes, ook al zou Van Doorns conclusie waarschijnlijk zijn geweest dat ook Kautsky’s interventie gedoemd was te mislukken.
Duits socialisme is de neerslag van een leven lang denken en lezen, geconcentreerd in nog geen driehonderd bladzijden. Op vrijwel elk daarvan treft men formuleringen en waarnemingen aan die tot nadenken stemmen. Niet over het verleden, maar over het heden. Terwijl Van Doorn naar het mij voorkomt welbewust elke vergelijking met elders en nu vermijdt, dwingt zijn betoog de lezer dat wel te doen. Een indrukwekkend boek.
J.A.A. van Doorn, ‘Duits socialisme. Het falen van de sociaal-democratie en de triomf van het nationaal-socialisme’, Amsterdam, Mets&#038;Schilt, 2007, 320 pagina’s, € 29,90

Bart Tromp

De nazi’s als geslaagde socialisten

<div class="wpg-element paragraph">
<h3>De nazi’s als geslaagde socialisten</h3>
21-06-2007 Door Bart Tromp
Een leven lang denken slaat neer in het indrukwekkende nieuwe boek van J.A.A. van Doorn, Duits socialisme. Waarom verloren de socialisten van de nazi’s, en waarom konden de nazi’s wél de klasse- en standenloze samenleving totstandbrengen?
Op 16 oktober 1986 verscheen in NRC Handelsblad een opmerkelijke column van de hand van J.A.A. van Doorn, op dat moment nog hoogleraar sociologie aan de Erasmus Universiteit. Hij beschreef daarin hoe hij er bij toeval achterkwam dat in het weekblad van het ministerie van Onderwijs stond aangekondigd dat de opleiding sociologie aan de Erasmus Universiteit zou worden opgeheven en de staf collectief ontslagen. Een niet bevriende collega had hem kort daarna met leedvermaak onder ogen gebracht dat het Van Doorns eigen schuld was. Dan had hij maar niet in het openbaar op scherpe toon een geniepige poging aan de kaak moeten stellen van de toenmalige directeur-generaal voor het wetenschappelijk onderwijs om zichzelf een leerstoel in Rotterdam te bezorgen.
Niet veel later nam Van Doorn voortijdig afscheid van de universiteit waar men een jaar eerder zijn vijfentwintigjarig ambtsjubileum had gevierd, en van de opleiding waarvan hij de oprichter was geweest. Zijn schrijven is sindsdien meer dan daarvoor gekenmerkt door een zekere onthechtheid, waarbij hij even gemakkelijk het rapier trekt voor subtiel schermwerk als, waar hij dat nodig acht, de bijl uit het foedraal haalt.
Van Doorn is een van de grondleggers in Nederland van de ‘moderne sociologie’ – de titel van het meest gebruikte hand- en leerboek, waarvan de eerste uitgave van zijn hand en die van C.J. Lammers in 1959 verscheen. Deze ‘moderne sociologie’ zette zich af tegen voorgangers die te weinig systematisch en wetenschappelijk waren bevonden. Maar in zijn veelzijdige oeuvre heeft Van Doorn zich, net als die voorgangers, nooit veel aangetrokken van universitaire conventies. Hij werd geen specialist op een bepaald terrein, maar schreef over uiteenlopende thema’s, die vaak met zijn eigen ervaringen hadden te maken. Ontsporing van geweld (1970) ging bijvoorbeeld over de ‘excessen’ tijdens de ‘politionele acties’ in Indonesië, waarvan hij drie jaar als dienstplichtig militair waarnemer was geweest.
De onthechtheid en onafhankelijkheid die hij na zijn emeritaat aan de dag legde, zijn geen breuk met zijn hoogleraarschap. Zij waren er al, maar ze zijn meer en meer gaan opvallen, vanwege twee factoren. De eerste is Van Doorns aan de dag getreden scepsis over de sociologie als wetenschap. Deze had perfect gepast bij de anderhalve eeuw waarin de traditionele samenleving veranderde in een ‘moderne’. Maar die periode van massabewegingen en collectieve processen liep naar zijn inzicht op zijn eind. En daarmee kwamen de klassieke sociologische verklaringen in de lucht te hangen. Belangrijker wellicht was de verandering in het universitair bedrijf. Van Doorn verliet de academie precies op tijd. Er is geen sprake van dat hij zou hebben gepast in het huidige regime van geestloze prestatiedrift op de vierkante centimeter.
Duits socialisme, zijn laatste boek, zou vandaag de dag aan een universiteit niet als wetenschappelijke publicatie worden gerekend. Het is in het Nederlands geschreven, en dan ook nog een boek, in plaats van, volgens voorschrift, een artikel in een ‘internationaal’, dat wil zeggen Engelstalig wetenschappelijk tijdschrift met een oplage van driehonderd. Het is bovendien toegankelijk voor een breed, geïnteresseerd publiek, op zich al een bewijs van onwetenschappelijkheid.
Het boek begint met een jeugdherinnering. In de oorlog leerde de jonge Van Doorn iets van het Duitse nationaal-socialisme begrijpen door in 1943 een halfjaar de Nederlandse Arbeidsdienst mee te maken. ‘De stijl was opgelegd dynamisch (…..) Typisch was de nadruk op “de daad”. De indoctrinatie vond niet plaats door middel van het gesproken of geschreven woord, maar in de vorm van gemeenschappelijke arbeid, samen marcheren en zingen.’ Dat contrasteerde scherp met de lamlendigheid die zijn diensttijd in het Nederlandse leger na de oorlog karakteriseerde. Dit is het opstapje naar een thema dat Van Doorn altijd heeft gefascineerd: de ontwikkeling van het socialisme, in het bijzonder het Duitse. Hij heeft er altijd een zekere ambivalentie over getoond. Het socialisme beschrijft Van Doorn nu als een ‘historisch intermezzo’, dat honderd jaar streed tegen het kapitalisme, maar zich in de late twintigste eeuw neerlegde bij zijn nederlaag.
Wie hieruit opmaakt dat de auteur voor hedendaagse sociaal-democratische partijen geen goede woord over heeft, heeft goed gegist. Maar voor die historische beweging heeft hij grote bewondering: ‘Het socialisme heeft zich ruimschoots bewezen. Het is wellicht de belangrijkste én de belangwekkendste maatschappelijke stroming van de afgelopen twee eeuwen geweest. Het was de intelligentste tegenspeler van het liberalisme en de krachtigste tegenstander van het kapitalisme. Het socialisme heeft de vermaatschappelijking van het staatsbestel bevorderd en de emancipatie van de arbeid helpen afdwingen. Het diende als toeverlaat van de massa van de ontrechten en als eerste woordvoerder van de arbeiders in hun strijd voor een menswaardig bestaan. De beweging provoceerde een verbazingwekkende intellectuele activiteit die tal van nieuwe wetenschappelijke inzichten opleverde. En niet als minste verdienste: socialistische initiatieven dwongen vrijwel alle andere grote ideologieën tot reageren en niet zelden tot imiteren en reformeren.’
Let op: dit is geschreven in de verleden tijd.
Van dit socialisme was de Duitse sociaal-democratische beweging het vlaggenschip. De centrale vraag in zijn boek luidt: hoe is het mogelijk geweest dat ondanks haar ongeëvenaarde organisatorische, electorale en intellectuele kracht, Hitler de macht kon grijpen? Dat laatste niet in de zin van een politieke geslaagde politieke manoeuvre, maar als resultaat van diepgaande maatschappelijke onderstromen. Daarin onderkent Van Doorn twee versnellingen die doorslaggevend zijn geweest: augustus 1914 en november 1918, het begin en het einde van de Eerste Wereldoorlog.
De kaarten waren echter daarvoor al geschud. Het Duitse socialisme begint met Ferdinand Lassalle, oprichter van de eerste socialistische partij ter wereld, protagonist van een Pruisisch staatssocialisme. Zijn vroege dood (1864) zorgde er echter voor dat de tweemanspartij van Marx en Engels de overhand kreeg in wat in 1891 de SPD werd. Hun erflater Karl Kautsky beitelde uit hun werk een marxistische orthodoxie, die ervoor garant stond dat de SPD bijeengehouden werd door een hecht geloof. Maar het dwong de socialisten ook tegenover Duitsland te blijven staan, officieel ‘vaterlandslose Gesellen’ en bezield van internationalistische idealen die deelname aan een oorlog moesten uitsluiten. In augustus 1914 waren ze niet bestand tegen de nationalistische euforie die tegelijk ook de psychologische integratie van arbeiders in het keizerrijk inhield. Op 4 augustus stemde de SPD in de Rijksdag voor de oorlogskredieten.
En toen in 1918 de oorlog was verloren, scheepten de verliezers de sociaal-democraten op met de puinhopen, om ze in de daaropvolgende republiek van Weimar de schuld voor de nederlaag met succes in de schoenen te schuiven. Dankzij het marxisme van Kautsky was de SPD voorbereid noch geëquipeerd om het land te besturen. Die kans kreeg ze na het eerste halfjaar ook niet meer. Tijdens de republiek van Weimar bevond ze zich vrijwel steeds in oppositie. In de ogen van Van Doorn was het haar historische taak in Duitsland het socialisme te realiseren, een maatschappij waar een eind was gemaakt aan vergaande sociale ongelijkheid (‘der Mensch fängt erst bei Leutnant an’) en ongebreideld kapitalisme aan banden gelegd. Maar dat lukte niet. ‘Dat ze faalde, is uiteindelijk terug te voeren op één tekort: de partij kon Duitsland niet vinden. Daarom zou ze te gronde gaan aan de krachtmeting met een partij die voor het eerst bewees dat het socialisme geen splijtzwam hoefde te zijn, maar een unieke nationaal-bindende kracht vertegenwoordigde. Het nationaal-socialisme, zou men kunnen zeggen, voltooide de geschiedenis van het Duitse socialisme door identiek te worden met Duitsland. Om dat Duitse socialisme vervolgens te vernietigen door er de laatste, meest extreme consequenties uit te trekken, die, zoals bekend, zum Teufel führen.’
Deze slotzinnen roepen een vraag op die Van Doorn tot dan toe niet stelt, laat staan beantwoordt: hoe verhield de nationaal-socialistische verzorgingsstaat zich tot de oorlogszucht en rassenhaat van dat zelfde regime? In de allerlaatste zin suggereert hij dat het een onlosmakelijk was verbonden met het ander. De grimmige analyse in de voorgaande tweehonderdzeventig bladzijden krijgt daarmee een huiveringwekkend waas om zich heen.
Het boek bestaat uit drie delen. Het is geen geschiedenis van het Duitsland en het Duitse socialisme, maar een commentaar daarop, gebaseerd op een grondige kennis en belezenheid die Van Doorn in staat stelt in weinig woorden veel te zeggen. Het eerste deel onderzoekt opkomst en ondergang van de sociaal-democratische beweging; het tweede verbreedt de analyse tot de vele stromingen die in de jaren twintig tussen nationalisme en socialisme een eigen weg trachtten te traceren. In het derde geeft hij een ongebruikelijke, maar historiografisch sterk onderbouwde, kenschets van het nationaal-socialisme als een vorm van socialisme.
J.A.A. van Doorn lijkt er een sardonisch genoegen in te scheppen om aan te tonen dat het nationaal-socialisme noch programmatisch, noch wat betreft zijn consequenties, in Duitsland een reactionaire kracht is geweest, maar in tegendeel juist een hoogst revolutionaire. In enkele jaren werd de sociale structuur van het Wilhelminische Duitsland gesloopt. De stelling dat het naziregime een logische voortzetting was van een autoritair, Pruisisch Duitsland, een stelling die lang, en misschien nu nog wel, aanhang geniet, is volkomen onjuist. Hitlers weerzin tegen de staat, die hem met zijn inherente bureaucratie en juristerij in zijn bewegingsruimte belemmerde, vertaalde zich binnenlands in een ware sociale omwenteling.
De klassenstrijd werd, als marxistisch leerstuk, begraven, maar ook de feitelijk bestaande standenstaat, die plaats moest maken voor een echte ‘Volksgemeinschaft’. Sociale en culturele ongelijkheid werd met kracht bestreden. Prestaties telden voortaan, in plaats van geërfde status of formele vereisten, als het ging om de toewijzing van posities, in het leger, in de partij, in de SS, in de maatschappij. De sociale mobiliteit nam ongehoord toe, en onder deze dictatuur werd de samenleving opener, een ontwikkeling die na 1945 niet meer kon worden teruggedraaid. Alles overziend, concludeert Van Doorn dat het Derde Rijk wel degelijk op weg was naar een socialisme, als men dit definieert in termen van sociale gelijkheid en emancipatie. De nazi’s slaagden erin een eind te maken aan de standenstaat en de diepe scheiding tussen burgers en arbeiders, iets waartoe de SPD, ondanks zijn electorale successen, nooit in staat was geweest.
De meeste auteurs die deze ont-wikkeling ook hebben waargenomen, bij voorbeeld Hans-Ulrich Wehler en Ralf Dahrendorf, zijn voor de bevinding van Van Doorn teruggedeinsd. Zij spreken over ‘sociale revolutie’, of ‘modernisering’, niet van ‘socialisme’.
Tegen de term ‘socialisme’ kan men aanvoeren dat deze transformatie niet berustte op een wijziging van de economische structuur, zoals het marxistisch socialisme als noodzakelijkheid poneerde. Het ging slechts om een sociaal-psychologisch veranderingsproces. Maar dat ‘slechts’ is een misvatting. Van Doorn citeert Hitler: wat doet het ertoe banken en fabrieken te socialiseren, ‘wir sozialisieren die Menschen’. In dit opzicht was het nationaal-socialisme méér dan een politieke partij. Het was uit op een nieuwe cultuur en een nieuw type mens, die het resultaat moesten zijn van een gezindheidssocialisme.
Het is Van Doorn er hier om te doen aan te tonen dat het Duitse nationaal-socialisme wel degelijk als een socialisme moet worden beschouwd, waar het gaat om de gemeenschappelijke kern van alle vormen van socialisme: de kritiek op laissez faire kapitalisme en sociale traditionele sociale ongelijkheid. Hij slaagt tamelijk overtuigend in zijn toeleg.
Het algemeen aanvaarde beeld is dat de twintigste eeuw het slagveld is geweest tussen liberale democratie enerzijds en anderzijds de totalitarismen die haar bedreigden, fascisme en communisme; een slagveld waar het eerste uiteindelijk en noodzakelijkerwijs zegevierde. Dat is minder dan wijsheid achteraf. In het interbellum kon de liberale democratie zich in Europa ternauwernood handhaven. Het had geen antwoord op de Grote Depressie en ook niet op de uitdaging die de nieuwe massapolitiek met zich mee bracht. Juist de nationaal-socialistische verzorgingsstaat beloofde een serieus alternatief voor de samenleving, waar vasthouden aan de liberaal-kapitalistische orthodoxie tot massale werkloosheid en uitzichtloosheid voor grote delen van de bevolking had geleid. Door de ‘misdadige slotperiode’ van het Derde Rijk, de moord op de joden en de Tweede Wereldoorlog, is dit volgens Van Doorn maar al te gemakkelijk vergeten. Naast de New Deal, de Zweedse verzorgingsstaat, het Beveridge-rapport over de welfare-state, het plansocialisme is er nooit plaats ingeruimd voor een soortgelijke, én succesvolle maatschappelijke ordening, de schepping van Robert Ley, leider van het Deutsche Arbeitsfront. Alsof dat nog niet genoeg is, herinnert Van Doorn eraan dat veel sociale wetgeving uit de nazitijd in Duitsland, maar ook in Nederland (ziekenfonds!), na de oorlog intact is gebleven.
Wie het vertrekpunt van Van Doorn accepteert, stuit niettemin op twee tekortkomingen in zijn even bondige als fascinerende analyse. De eerste is juli-augustus 1914, waar hij nauwelijks aandacht besteedt aan wat er toen feitelijk gebeurde in de SPD. Tot zij werden verboden in de laatste week van juli, vonden immers in tal steden grote demonstraties tegen een oorlog plaats, die toen nog neer leek te komen op Duitse steun aan Oostenrijk-Hongarije als dit Servië aan zou vallen. Pas toen de Duitse regering het zo organiseerde alsof Duitsland door Rusland werd aangevallen, veranderde de stemming. Wie de besluitvorming in de SPD-fractie in die dagen volgt, ziet allerminst een snelle capitulatie voor de oorlog.
Evenmin heeft Van Doorn oog voor wat er in 1918–1919 gebeurde. Hoewel Karl Kautsky, de uitvinder van het orthodoxe marxisme, in zekere zin het bête noire in Duits socialisme is, negeert Van Doorn diens rol in 1918 volkomen. Benoemd tot staatssecretaris van Buitenlandse Zaken was het de taak van Kautsky een bronnenpublicatie over het uitbreken van de oorlog voor te bereiden, in de hoop en verwachting dat deze zonneklaar de oorlogsschuld van het keizerrijk aan zou tonen, en het aldus mogelijk zou maken dat de nieuwe republiek binnenlands en buitenlands als een breuk met een infaam verleden zou worden beschouwd. Dat was niet alleen historisch correct, maar moest ook leiden tot een duidelijke scheiding tussen de nieuwe republiek en het oude regime.
Kautsky verloor politiek, zijn bronnenpublicatie wordt echter nog steeds door historici geraadpleegd. Hij trachtte de waarheid in zijn meest vergeten boek – ook Van Doorn noemt het niet – Wie der Weltkrieg entstand (1919, Nederlands: Hoe de oorlog ontstond, 2001) aan het licht te brengen. Maar een speciaal daarvoor opgerichte afdeling van het Auswärtiges Amt werd belast met de Kriegsschuldfrage en bedolf scholen, media en publiek jarenlang met als historisch verantwoord voorgestelde propaganda, waarin Duitsland in 1914 met overgave de rol van slachtoffer speelde.
Het zijn twee niet onbelangrijke lacunes, ook al zou Van Doorns conclusie waarschijnlijk zijn geweest dat ook Kautsky’s interventie gedoemd was te mislukken.
Duits socialisme is de neerslag van een leven lang denken en lezen, geconcentreerd in nog geen driehonderd bladzijden. Op vrijwel elk daarvan treft men formuleringen en waarnemingen aan die tot nadenken stemmen. Niet over het verleden, maar over het heden. Terwijl Van Doorn naar het mij voorkomt welbewust elke vergelijking met elders en nu vermijdt, dwingt zijn betoog de lezer dat wel te doen. Een indrukwekkend boek.
J.A.A. van Doorn, &#8216;Duits socialisme. Het falen van de sociaal-democratie en de triomf van het nationaal-socialisme&#8217;, Amsterdam, Mets&#038;Schilt, 2007, 320 pagina&#8217;s, € 29,90
</div>

Duits Socialisme – J.A.A. van Doorn

Beschouwing / Het revolutionaire leven van Ernest Mandel
In de stampvolle zaal van de gereformeerde studentenvereniging VERA stel ik de grote Marx-kenner Ernest Mandel een vraag, naar aan­leiding van zijn bijdrage aan de net verschenen congresbundel over honderd jaar Das Kapital. Mandel overziet met veldheersblik de menigte en zegt even niets. Dan: ‘Mijnheer, ik ben in mijn hele leven nog niet zo misverstaan geworden.’ Zo werd ik op mijn nummer gezet als ‘krities’ student. Bedrukt thuisgekomen zocht ik de bijdrage van Mandel op in Kritik der politischen Ökonomie heute. 100 Jahre ‘Kapital’. De uitspraak waarover ik mijn vraag had gesteld, had ik letterlijk geciteerd. Dit bracht ik Mandel in een vriendelijk gestelde brief onder ogen. Uit Brussel kreeg ik enkele weken later antwoord. Ik werd bedankt dat ik hem attent had gemaakt op een grove misvatting die op onverklaarbare wijze in zijn bijdrage was afgedrukt. Daar had ik toen wel schik om, zo’n gewiekstheid.
Dit Groningse optreden (het moet in 1968 zijn geweest) vond plaats in Mandels glorietijd, die een kleine twintig jaar heeft geduurd. Dit was een periode waarin het er soms op leek dat zijn droombeeld van een socialistische revolutie niet helemaal irreëel was. De autoriteiten deden er alles aan om de vriendelijke theoreticus van het marxisme in zijn opvatting te sterken. Op het hoogtepunt van zijn roem had hij meer inreisverboden dan waar Karl Marx ooit last van heeft gehad. Niettemin voerde hij overal het woord. Hij duzte met Rudi Dutschke en was kind aan huis bij de studentenbewegingen van die tijd. In Cuba steunde hij Che Guevara met grote redevoeringen ten dienste van wat hij beschouwde als een socialistisch alternatief voor Castro’s communisme, tot met het vertrek van Guevara in 1965 diens politieke nederlaag bezegeld werd. In 1968 stond hij, keurig in pak met stropdas, op de barricaden in Parijs, ook al ging de auto van zijn vrouw daar in revolutionaire vlammen op. In zijn ogen was Frankrijk toen vierentwintig uur van het socialisme verwijderd geweest.
Welbespraakt in tenminste vier talen was hij een meeslepend redenaar, die feilloos net iets verder ging dan zijn gehoor verwachtte. ‘De angst medestanders te verliezen weerhield hem ervan de waarheid te spreken,’ schrijft zijn vriendelijke biograaf in een dodelijk terzijde. Zijn gelijk was dat van de stilstaande klok, die tweemaal per etmaal het juiste uur aangeeft.
Aan het begin van de jaren tachtig was het van de ene dag op de andere voorbij met zijn wereldroem. Zijn boeken werden niet meer bij duizenden verkocht. Het revolutionaire tij was verlopen, nog afgezien van het feit dat de bestaande sociaal-politieke verhoudingen in het Westen nooit werkelijk op het spel hadden gestaan. Mandel overleed in 1995, maar lang daarvoor was hij politiek en publiek uit het zicht verdwenen. Jan Willem Stutje, eerder biograaf van Paul de Groot, die meer dan veertig jaar de Communistische Partij Nederland leidde, heeft nu het leven van Mandel in kaart gebracht, niet zonder een zekere sympathie voor diens politieke idealen.
Ernest Mandel werd in 1923 in Antwerpen geboren. Zijn ouders waren afkomstig uit de omgeving van Krakau, zijn vader vestigde zich op jeugdige leeftijd in de Scheldestad, onder andere om zich te bevrijden van het orthodox-joodse milieu in zijn geboorteplaats. Hij werd succesvol diamantair, tot de crisis van 1929. Ernest kende aan zijn Joodse achtergrond geen betekenis toe en betitelde zich later als ‘een Vlaams internationalist van Joodse herkomst’. Zijn vader was politiek geëngageerd en sloot zich aan bij de trotskistische beweging; zijn zoon volgde hem.
Al heel jong werd Mandel trotskist, en dat zou zijn leven bepalen. Trotskist te zijn, dat was het meest fundamentele van de drie levens die hij heeft geleid. De knopen in de rozenkrans van zijn leven zijn de vierjarige congressen van de Vierde Internationale. Dit was de door Lev Trotski opgerichte opvolger van de Derde (communistische) Internationale.
Trotski was de tweede man naast Lenin in de oktoberrevolutie van 1917. Daarna werd hij architect van de overwinning van het Rode Leger in de Russische Burgeroorlog. Na de dood van Lenin manoeuvreerde Stalin hem politiek buitenspel. Eerst volgde verbanning. Ten slotte werd de opgejaagde rivaal in zijn laatste ballingsoord, Mexico-Stad, op last van de Sovjet-Russische dictator in 1940 vermoord. In zijn ballingschap ontwikkelde Trotski een marxistische theorie over de ontaarding van de Sovjet-Unie en richtte hij een nieuwe ‘Internationale’ op. Deze beweging is even internationaal geworden als minuscuul gebleven en altijd geteisterd door wat de historicus van het marxisme George Lichtheim in een onvergetelijke frase ‘gevechten op leven en dood in een druppel water’ noemde.
Aan die gevechten nam Mandel hartstochtelijk deel, zonder ooit op de gedachte te komen dat zij gedoemd waren tot niets te leiden. Al van de eerste trotskistische partij waarvan hij in 1938 lid werd, de (Belgische) Parti Socialiste Révolutionaire, schrijft Stutje: ‘Hooglopende ruzie was eerder regel dan uitzondering.’ Trouwhartig verslaat hij vervolgens de eindeloze partijtwisten, even oninteressant als irrelevant.
Mandels trotskisme ging tijdens de Tweede Wereldoorlog moeiteloos over in verzetsactiviteiten, die hem op een veroordeling tot tweeëneenhalf jaar dwangarbeid wegens ondermijning van de Wehrmacht kwamen te staan. Dat hij Joods was, bleef verborgen. De straf moest hij uitzitten in Duitsland, waar hij van het ene werkkamp naar het andere werd overgebracht. Op 25 maart 1945 werd hij door Amerikaanse troepen in het laatste, Niederroden, bevrijd. De bevrijding liep niet uit op de door trotskisten verwachte revolutie in Duitsland. Het was de eerste keer dat Mandels geloof in de onvermijdelijkheid van een socialistische revolutie, die zowel het kapitalisme als het ontaarde communisme weg zou walsen, werd gelogenstraft.
Dat geloof is hem zijn hele leven niettemin bijgebleven. Altijd zag hij tekenen dat het niet lang meer kon duren voor het zover was. Wat Mandel geestelijk op de been moet hebben gehouden was dit onverstoorbare optimisme. Bij zijn eerste bezoek aan Milaan, in 1947, raakte hij opgewonden van de leuze die overal op de muren was gekalkt: ‘Viva Internazionale’. Hier had het trotskisme, stalinisme en reformisme ten spijt, toch maar wortel geschoten! Dat het om een Milanese voetbalclub ging, drong pas later tot hem door. Zelf zag hij zijn ‘optimisme’ anders. ‘Het is niet meer dan het vertrouwen in de historische bestemming van het wereldproletariaat en van de beschaving, waarbij het geenszins op een paar jaar of een paar decennia meer of minder aankomt’, schreef hij in die tijd.
Na de oorlog combineerde
Mandel zijn ijveren voor het trots­kisme binnen de Belgische Socialis­tische Partij met een bestaan als journalist van de partijkrant Le Peuple en als adviseur van de linkse vakbondsleider André Renard, die hij tot nog linkser optreden trachtte te bewegen. Teveel ballen tegelijk in de lucht, dat bleek al voordat Renard plotseling overleed, na de grootste staking uit de Belgische geschiedenis (1960) georganiseerd te hebben. Daarna voorzag Mandel in zijn levensonderhoud als freelance schrijver voor kranten en tijdschriften in verschillende landen. Over de financiële basis van zijn bestaan is zijn biograaf overigens niet erg informatief.
Maar Mandel was veel meer dan journalist. Hij was een intellectueel van formaat. Dit bepaalde zijn tweede leven. Zijn in gestolen uren over een periode van ruim tien jaar geschreven Traité d’économie marxiste (1962) is een groots opgezette en tamelijk unieke poging de economische theorie van Marx te actualiseren. Dat deze is mislukt doet niets af aan de grootsheid van de onderneming. Met later werk, zoals Der Spätkapitalismus, zou hij dat niet meer evenaren. Zijn beste, en ook voor niet-marxisten waardevolle, boek is La formation de la pensée économique de Karl Marx uit 1967, dat zoals veel van zijn werk in het Engels en Duits is vertaald. Ik heb dat altijd, met het werk van Roman Rosdolsky, de belangrijkste gids gevonden over de ontstaansgeschiedenis van de grote geschriften van Marx. Maar ik leerde pas uit deze biografie dat Rosdolsky (1898-1967), een eenzame Russische balling in Amerika die Auschwitz had overleefd, goed bevriend was met Mandel.
Pogingen Mandel een academische positie te bezorgen liepen aanvankelijk stuk op het feit dat hij nooit was afgestudeerd, laat staan een proefschrift had geschreven. De tegenwerking was eerder politiek dan wetenschappelijk. Uiteindelijk promoveerde Mandel in 1972 aan de Freie Universität in West-Berlijn. Omdat hij Duitsland toen niet meer mocht betreden, reisde de promotiecommissie naar Brussel om hem het rigorosum (de strenge mondelinge ondervraging) af te nemen. Mandel slaagde summa cum laude. Hier moest ik denken aan Karl Marx, die bij zijn promotie het Berlijnse rigorosum ontweek door schriftelijk aan de universiteit van Jena te promoveren.
In 1986 kreeg Mandel een leerstoel aan de Vrije Universiteit in Brussel met als opdracht de studie van de marxistische theorie. Wetenschap en politiek raakten bij hem echter soms op bizarre wijze verstrengeld, hoewel uit deze biografie nergens blijkt dat hij zijn leerstoel als politiek katheder misbruikte. Een van de latere projecten van Mandel was de organisatie van een grote aanval op de neoricardianen. Dat zijn lui die zich baseren op de door Marx hoog geachte klassieke econoom David Ricardo, maar die de arbeidswaardeleer verwerpen waar zowel Ricardo als Marx hun economische theorie op hebben gebaseerd.
De hoofdman van de neoricardiaanse school was de Italiaan Piero Sraffa (1898-1983), die in de jaren dertig door Keynes werd uitgenodigd om in Cambridge te gaan doceren. Zijn hoofdwerk, Production of commodities by means of commodities (1960) doet bij lezing ook de meest toegewijde kenners het zweet uitbreken. Maar Mandel was er in de jaren tachtig van overtuigd geraakt dat het neoricardiaanse denken op een of andere manier een funeste invloed was gaan uitoefenen op de West-Europese sociaal-democratie. De intellectuele bestrijding ervan was dus van groot politiek belang. Deze kreeg de vorm van een grote bundel (1984) met geleerde verhandelingen waarin de arbeidswaardeleer van Marx tegen neoricardiaanse critici werd verdedigd. Stutje constateert droog dat het resultaat intellectueel allerminst overtuigend was. Over het beoogde politieke effect laat hij zich niet uit.
In 1972 werd Mandel tot zijn ontzetting uitgewezen uit de Bondsrepubliek, inmiddels een tweede vaderland. De liberale minister van Buitenlandse Zaken Hans-Dietrich Genscher voerde aan dat ‘professor Mandel de leer van de permanente revolutie niet alleen wetenschappelijk uitdraagt, maar zich er ook actief voor inzet’. Een groter compliment voor een marxistisch geëngageerd wetenschapsbeoefenaar valt niet te verzinnen, al werd dit betaald met een even treurige als de lachlust opwekkende aantasting van het vrije woord. Pas in 1978 werd het inreisverbod ingetrokken. Eerder sloten de Verenigde Staten, Frankrijk, Zwitserland en Australië hun grenzen voor een man van wie de revolutionaire daden louter woorden waren.
Zijn leven stond in dienst van de fata morgana van de Revolutie. Toch was hij geen politieke monomaan, maar een erudiet man, geverseerd in literatuur en klassieke muziek, die bovendien een aardige monografie heeft gewijd aan een van zijn liefhebberijen, de detectiveroman.
Voor zijn derde leven, het persoonlijke, was nauwelijks ruimte. Mandel had de mensheid voor ogen, niet mensen. Na een mislukte jeugdliefde kwam het pas op 42-jarige leeftijd tot een huwelijk, met een Duitse activiste. Zij stierf jong. Er volgde een tweede huwelijk, maar de persoonlijke verhoudingen werden niet vergemakkelijkt door het feit dat Mandel zijn Brusselse woning bleef delen met zijn hoogbejaarde moeder, die niet veel ophad met de echtgenotes van haar zoon.
Dit is de geslaagde biografie van een man die faalde omdat hij de werkelijkheid niet onder ogen wilde zien. Stutje schrijft goed en hij baseert zich op een grondige documentatie, wat overigens nergens afbreuk doet aan de leesbaarheid. De sympathie die doorschemert voor Mandel, staat een afstandelijke beschrijving van diens denken en handelen niet in de weg. Deze biograaf laat zien maar oordeelt niet, behalve in zijn evenwichtige slotbeschouwing. Daarnaast roept het boek aanstekelijk de sfeer op van het radicalisme van de jaren zeventig, waaraan velen die er toen geestdriftig aan meededen of er ‘begrip’ voor toonden, niet graag meer herinnerd zullen willen worden. Nu leven we in een volkomen andere wereld, waarin elk beeld van een mogelijk andere samenleving zonder meer als illusie en utopie wordt afgedaan.
Jan Willem Stutje, ‘Ernest Mandel. Rebel tussen droom en daad, 1923-1995’, Antwerpen/Gent, Houtekiet/Amsab-ISG, 475 pagina’s, € 32,50

Strijder voor illusies

Beschouwing / De kunst van oorlogvoeren, toen en nu
Het Koninkrijk der Ver­enig­de Nederlanden werd in 1815 bedacht door de overwinnaars van Napoleon. Zij wilden een krachtige bufferstaat aan de noordkant van Frankrijk, zodat de zuidelijke Nederlanden niet langer het slagveld van Europa konden blijven. Dit koninkrijk hield maar vijftien jaar stand. Toen kwam het zuiden in opstand. Het groot-Nederlandse leger was wel opgewassen tegen de opstandelingen, maar toen een Franse strijdmacht van vijftigduizend man de Belgen te hulp schoot, liet koning Willem I de vijandelijkheden onmiddellijk staken. In 1831 legde hij zich neer bij de afscheiding. Deze werd echter pas in 1839 formeel geregeld. De vijf grote mogendheden, dus ook Frankrijk, garandeerden datzelfde jaar in het Verdrag van Londen de Belgische neutraliteit, waarmee de oorspronkelijke noodzaak voor een verenigd Nederland verdween.
Het noorden kreeg de grenzen die de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden in 1790 had gehad. Nederland was voortaan een kleine, vergelijkenderwijs welvarende staat met een groot koloniaal rijk.
Het buitenlands beleid richtte zich vanaf 1839 op het behoud van deze stand van zaken. Machtspolitiek was uit den boze, want daarvoor beschikte ons land noch over de militaire middelen, noch was duidelijk wat het daarmee had te winnen. Afzijdigheidspolitiek is de beste naam voor het Nederlandse buitenlands beleid in de eerste eeuw van het koninkrijk, van 1839 tot 1940, gevoerd onder de leus ‘vriendschap met allen, bondgenootschap met niemand’.
In 1922 bedacht de toenmalige minister van Buitenlandse Zaken, jonkheer H.A. van Karnebeek, de term ‘zelfstandigheidspolitiek’. Dat klonk wat minder passief dan ‘afzijdigheid’ of ‘neutraliteit’ en zo was het ook bedoeld, want in de pas opgerichte Volkenbond was hij voornemens Nederland een actieve rol te laten spelen. Maar in de kern veranderde er niets aan de internationale positie van Nederland.
Volkenrechtelijk is ‘neutraliteit’ een begrip dat pas inhoud krijgt in geval van oorlog. Een staat die zich daar buiten wilde houden, was neutraal. Maar om als zodanig erkend te worden, diende hij bij machte te zijn het eigen territorium gewapenderhand te verdedigen tegen welke mogelijke aanvaller dan ook. De term ‘gewapende neutraliteit’, die Paul Moeyes gebruikt in zijn omvangrijke boek over de Nederlandse krijgsmacht tussen 1839 en 1940 De sterke arm, de zachte hand is daarom strikt genomen een pleonasme. Want vanzelfsprekend moet een staat die in tijd van oorlog neutraal wil blijven, al in vredestijd over een gewapende macht beschikken. Dit was, om een voorbeeld te noemen, dan ook het centrale argument dat de leider van de SDAP, Pieter Jelles Troelstra, in 1916 aanvoerde tegen de pacifistische stroming in zijn partij.
De afzijdigheidspolitiek mocht, de omstandigheden in aanmerking genomen, logisch en verstandig zijn voor ons land, zij maakte, zo stelt Moeyes in zijn vuistdikke boek, het bestaan van een krijgsmacht als zodanig kwestieus. Dat kwam ook omdat deze al vanaf de vorming van het Koninkrijk der Verenigde Nederlanden in 1815 een domaine réservée van de vorst was geweest. En dat bleef nog lang zo nadat bij de grondwet van 1848 was vastgelegd dat de koning geen rechtstreekse politieke macht meer bezat, en ook nadat twintig jaar later de conflicten over de ministeriële verantwoordelijkheid dit hadden bevestigd. De regering diende voortaan het vertrouwen van de volksvertegenwoordiging te genieten, niet dat van de vorst. Maar als vanzelfsprekend bleef de koning, of zijn zoon, opperbevelhebber van de strijdkrachten. Vanwege de schrikbarende incompetentie van koning Willem III en de vroege dood van zijn zonen kon dit niet worden volgehouden. Minister van Oorlog De Casembroot had de vorst al moeten adviseren ‘niet meer voor het front der troepen te verschijnen omdat er dan altijd belagchelijke toneelen voorvallen’. Onder de vrouwelijke staatshoofden die volgden, bleef, zeker onder Wilhelmina, de relatie tussen vorstenhuis en parlementaire democratie toch moeizaam als het om de krijgsmacht ging.
De krijgsmacht had in het neutrale Neder­land maar één functie: de landsverdediging. Traditioneel was deze gebaseerd op een terugtrekking, achter onder water gezette gebieden, op wat later ‘de vesting Holland’ heeft geheten. De stelling van Amsterdam, nu een cultuurhistorisch monument, was daarvan het laatste en meest ambitieuze voorbeeld. Maar ze was militair eigenlijk al achterhaald door de moderne oorlogstechniek op het moment dat de Vestingwet in 1874 werd aangenomen.
Verdediging van het hele territorium, tot die slotsom kwam men in de loop van de negentiende eeuw, moest inhouden dat naast een goed bemand vestingstelsel ook een veldleger bestond, dat al op kon treden bij de eerste grensoverschrijdingen. De landmacht bestond zodoende uit twee delen, elk met een eigen bevelhebber. Neutraliteit vereiste, om het nog ingewikkelder te maken, dat op geen enkele wijze afspraken werden gemaakt met andere landen, zodat de verdediging langs alle grenzen even geloofwaardig moest zijn.
Uiteindelijk was de Nederlandse defensie meer gebaseerd op afschrikking, ‘preventie’ heet dat in dit boek, dan op het daadwerkelijk vermogen tot oorlog voeren. Dat is niet zo vreemd als de auteur het doet voorkomen. Ook tijdens de Koude Oorlog was de functie van de Nederlandse krijgsmacht allereerst om in samenhang met die van de NAVO-bondgenoten de Sovjet-Unie ervan te weerhouden West-Europa binnen te vallen.
Hoe leesbaar ‘De sterke arm, de zachte hand’ ook is, het vertoont de overdaad aan detaillering een geestdriftige archiefonderzoeker eigen. Het had voor een goed begrip echt wel wat minder gekund. Rolf Schuurma’s vorig jaar verschenen Vergeefs onzijdig is wat dat aangaat scherper en meer terzake, al beperkt deze zich tot het interbellum.
Aan het eind van zijn boek komt Moeyes tot conclusies die niet beperkt blijven tot de door hem beschreven periode. De belangrijkste is dat de huidige Nederlandse krijgsmacht een heel andere taak en functie heeft dan die in de periode 1839-1940, en ook dan die in het tijdvak van de koude oorlog. Zij is voor het eerst in de geschiedenis van het koninkrijk niet beperkt tot de verdediging van het grondgebied, maar werkelijk een instrument van buitenlands beleid geworden, of het nu om zogenaamde vredesmissies gaat, dan wel om gewelddadige pacificatie als nu in Afghanistan. Dat is een belangrijke constatering, want de reikwijdte ervan is nog nauwelijks doorgedrongen tot het Nederlandse publiek en de Nederlandse politiek.
Onvermijdelijk valt dan echter de naam Srebrenica (de titel van de epiloog) en daaraan verbindt Moeyes een heel andere conclusie, die ik onbehouwen samenvat: Nederland is mentaal niet in staat en bereid om echt te vechten, resultaat van de voorgaande honderdvijftig jaar. Dat is gemakzuchtig en goedkoop. Wat er van Dutchbat III begin juli 1995 nog over was in Srebrenica, beschikte over mandaat noch middelen zichzelf en de bewoners van de enclave te verdedigen. Het valt mij op dat al diegenen – want Moeyes is niet de eerste – die aan het echec van ‘Srebrenica’ algemene gevolgtrekkingen verbinden over Nederland en de Nederlandse krijgsmacht zich graag verlustigen in hun bijziendheid. Een paar weken na ‘Srebrenica’ trad een Nederlandse eenheid (mariniers met 120mm mortieren, een detachement van de landmacht met doelzoekradars – waarover de Britten en Fransen niet beschikten) doortastend en doorslaggevend op bij het ontzet van Sarajevo door de Brits-Frans-Nederlandse Rapid Reaction Force. Daar is echt gevochten, en met succes. Maar daarover hoor je nooit iemand met een ‘mening’ over de Nederlandse strijdkrachten.
Die Rapid Reaction Force was de schepping van de toenmalige commandant van UNPROFOR in Sarajevo, de Britse generaal Rupert Smith. Na enkele confrontaties met generaal Mladic besloot hij in het geheim buiten de VN om een echte gevechtseenheid te organiseren, die meteen op kon treden als dat niet langer onmogelijk werd gemaakt door de ‘internationale gemeenschap’. Na ‘Srebrenica’ was dat eindelijk het geval.
Smith onthult dit in zijn ‘The Utility of Force’, een boek dat nu al doorgaat voor klassiek. Het gaat hier niet om de gedenkschriften van een man die veertig jaar overal ter wereld in het Britse leger diende en in 2002 met pensioen ging na zijn laatste functie, plaatsvervangend opperbevelhebber van de NAVO-strijdkrachten in Europa. In The Utility of Force onderneemt hij een grootscheepse poging te analyseren onder welke voorwaarden militair optreden in de huidige wereld nog nut heeft. Zonder twijfel is dit niet alleen de vrucht van de inzichten die hij opdeed als bevelvoerend officier in de Eerste Golfoorlog, Noord-Ierland en Bosnië. Het is vooral geïnspireerd door de mislukte Amerikaans-Britse oorlog in Irak. In dit opzicht is het verwant met het baanbrekende The Transformation of War van de Israëlische krijgshistoricus Martin van Creveld. Van Creveld kondigde indertijd aan dat de klassieke oorlog, de oorlog tussen goed georganiseerde staten, aan het verdwijnen was. In de toekomst zouden gewapende conflicten een veel minder duidelijk karakter hebben en zich op een heel ander niveau van bewapening en geweld voordoen. Van Creveld reageerde daarmee onmiskenbaar op de ervaringen van Tsahal, de Israëlische krijgsmacht, met de eerste intifada. Een leger dat zijns gelijke niet kent in het Midden-Oosten; een leger dat in 1948, 1956, 1967 en 1973 zijn tegenstanders in nooit veel meer dan een week durende oorlogen verpletterend had verslagen, was in de jaren tachtig onmachtig een eind te maken aan het ongeregelde verzet van Palestijnse jongeren in de bezette gebieden. Maar The Transformation of War was net uit toen de Eerste Golfoorlog uitbrak. Van Crevelds centrale these over de achterhaaldheid van oorlogen tussen staten leek toen – even – weersproken.
Vijftien jaar later heeft de volgende Golfoorlog alsnog en overtuigend zijn these bevestigd. Men zou kunnen zeggen dat Smith in zijn voetspoor verder is gegaan. Het eerste deel van diens boek is een goed geschreven en heldere uiteenzetting van moderne oorlogvoering zoals die vanaf de Franse Revolutie in het Westen gestalte kreeg. De theoreticus van deze oorlog is Carl von Clausewitz. Hij formuleerde de algemene lessen die hij baseerde op zijn analyse van het werk van de grote pionier van de moderne oorlog: Napoleon Bonaparte. Diens veldtochten waren erop gericht de eigen troepen te concentreren tegen het ‘zwaartepunt’ van de tegenstander, zijn hoofdmacht, en deze vervolgens beslissend te verslaan. Dat was iets anders dan de oorlogen van de achttiende eeuw, waarin het vermijden van een veldslag tot de kwaliteiten van een generaal gerekend werd, en de uitkomst van de oorlog nooit die van een nul-som spel mocht zijn. Maar zowel in deze oorlogen, als in die welke met Napoleon zijn begonnen, speelde de bevolking geen belangrijke rol. Meestentijds was die niet meer dan een sta-in-de-weg.
Smith noemt de door Napoleon geïnaugureerde vormen van gewapend conflict ‘industriële oorlogen’. Dit type oorlog is echter verleden tijd. In Bosnië vochten de strijdkrachten van Serviërs, Kroaten en Bosniaks zelden met elkaar. Zij belaagden burgerdoelen en ze moordden burgers uit teneinde de lokale bevolking zowel als de publieke opinie elders te beïnvloeden. Dat is een voorbeeld van waar oorlog nu om gaat, ‘oorlog tussen de mensen’ doopt Smith deze. Het Clausewitziaanse zwaartepunt is niet het leger van de vijand, maar de bevolking. Die moet overtuigd worden van de legitimiteit en onvermijdelijkheid van de overwinning. Als dat niet het geval is, doet de militaire overwinning er niet veel toe.
Maar het militaire denken is de afgelopen jaren juist in een heel andere richting gegaan, en met dat denken de technologische ontwikkeling van modern wapentuig. Het draait daarin om ‘network centric warfare’, want de geproclameerde ‘revolution in military affairs’ heeft als doelstelling dat oorlogvoering een kwestie moet zijn van technologische superioriteit waaraan idealiter mensen niet meer te pas komen. Sir Rupert Smith velt een vernietigend vonnis over de doctrine die aan deze benadering ten grondslag ligt. Zijn conclusie is dat deze ontwikkeling volkomen averechts werkt, omdat ze nog uitgaat van het winnen van ‘industriële oorlogen’ als doelstelling. De oorlog tegen Irak is een gaaf voorbeeld. Het Amerikaanse aanvalsplan voorzag in een op technologische superioriteit gebaseerde vernietiging van de Iraakse strijdkrachten. Maar het strategische doel had iets heel anders moeten zijn: de wil van de bevolking, hoe die de inval te laten goedkeuren, of tenminste aanvaarden. Daaraan is in de planning en uitvoering van de oorlog geen enkele aandacht besteed, constateert Smith droogjes. Met als resultaat dat de machtigste mogendheid ter wereld, een staat die naar sommige berekeningen meer uitgeeft aan ‘defensie’ dan de rest van de wereld bij elkaar, de oorlog in Irak aan het verliezen is.
In het paradigma van de ‘oorlog tussen mensen’ heeft het gebruik van militaire middelen nog steeds een plaats. Maar dan moet wel worden beseft dat het militaire instrument allerminst beslissend is; dat het nooit veel meer kan zijn dan een middel dat een politieke regeling – oplossing is een al te optimistisch begrip – naderbij kan brengen.
‘The Utility of Force’ is een goed geschreven en gecomponeerd boek; het is daardoor aangenaam verplichte literatuur voor iedereen die wegwijs wil worden in hedendaagse vraagstukken van oorlog en vrede. Nu Nederland, zoals Moeyes terecht concludeert, een staat is geworden die zijn krijgsmacht voor het eerst in zijn bestaan als middel van politiek gebruikt, is het lezen van dit boek geen vrijblijvende zaak meer. Het gaat om verplichte literatuur ‘voor burger en militair’ – zoals een fameuze radiorubriek in het verleden heette.
Paul Moeyes, ‘De sterke arm, de zachte hand. Het Nederlandse leger &#038; de neutraliteits­politiek 1839-1939’, De Arbeiderspers, 582 pagina’s, € 39,50
Rupert Smith, ‘The Utility of Force. The Art of War in the Modern World’, Londen, Penguin Books, 428 pagina’s, € 29,99

Dringende boodschappen voor burger en militair

De neergang van Frankrijk
Henk Wesselings ‘Frank­rijk in oorlog’ is niet de vrucht van langdurig archief­onderzoek, maar een breed opgezet overzicht, dat zijn waarde aan twee zaken ontleent. In de eerste plaats aan de invalshoek, een eeuw Franse geschiedenis beschreven in termen van de oorlogen die het heeft gevoerd. In de tweede plaats aan de wijze waarop Wesseling dat doet. Net als in zijn grote werk over de deling van Afrika, Verdeel en heers, heeft hij gekozen voor een traditionele, verhalende vorm, die zelfs zo ver gaat dat aan het begin van elke oorlog of veldslag korte karakteristieken van de voornaamste generaals worden gegeven. Onder de smakelijke verhaalvorm en de vele goed gekozen anekdotes en terzijdes gaat een heldere structuur schuil. Over Verdeel en heers schreef ik indertijd dat Wesseling in de laatste tien pagina’s duidelijk maakt dat zijn boek gaat over de inlijving van Afrika in de kapitalistische wereldeconomie. Frankrijk in oorlog is in de kern het verhaal hoe Frankrijk zijn status als grote mogendheid verloor en hoe het daarmee tot op de dag van vandaag worstelt.
Daarom begint het boek met de Frans-Duitse oorlog van 1870-1871. Vanaf de vorming van Europese staten in de zestiende en zeventiende eeuw was Frankrijk de belangrijkste mogendheid geweest, ook in de diplomatieke hiërarchie, al had het daar zijn eerste plaats na de Zevenjarige Oorlog (1756-1763) moeten afstaan aan Groot-Brittannië. Zijn positie als grote mogendheid was altijd gedemonstreerd door de omvang en kwaliteit van zijn krijgsmacht. Dat was ook zo gebleven toen met de val van Napoleon de Franse greep naar hegemonie in Europa definitief was mislukt. Tekenend voor het blijvende Franse militaire prestige was dat Japan, toen het in de jaren zestig van de negentiende eeuw begon aan een revolutionaire modernisering, het Franse leger als voorbeeld koos voor de opbouw van zijn landstrijdkrachten – en de Royal Navy voor die van zijn vloot.
De oorlog van 1870-1871 maakte hier een eind aan. Deze werd geprovoceerd door Bismarck, de Pruisische kanselier, met zijn befaamde ‘Emser Depêche’, waarin de Franse regering opzettelijk en publiekelijk voor schut werd gezet. Toch treft de hedendaagse lezer vooral het feit dat Frankrijk vervolgens om niets anders dan een kwestie van gekrenkte trots een oorlog begon waarmee het zijn positie en bestaan op het spel zette. De onderliggende factor was echter dat het zocht naar een aanleiding om de groeiende macht van Pruisen op het Europese continent door middel van een oorlog te stoppen.
Het omgekeerde gebeurde. Binnen zes weken waren de Franse veldlegers uitgeschakeld, net zoals vier jaar eerder Pruisen in eenzelfde tijdsbestek Oostenrijk had verslagen. Dit waren de jaren dat het begrip ­‘frische und frölische Krieg’ in omloop kwam. In verhouding tot de napoleontische oorlogen duurden ze kort, en er vielen veel minder doden en gewonden. Voor Frankrijk was de oorlog desastreus. Keizer Napoleon III moest afstand doen van de troon. De Derde Republiek werd geproclameerd, Parijs omsingeld en belegerd; in de Spiegelzaal van het Paleis van Versailles werd de Pruisische koning geproclameerd tot keizer van een Duits keizerrijk, waarvan alle Duitssprekende staten en staatjes behalve Oostenrijk deel uitmaakten. Een jaar later volgde de vrede, waarbij het grootste deel van Elzas-Lotharingen voor Frankrijk verloren ging. Daarmee was de kans op Frans-Duitse verzoening verkeken. Voortaan heette het over deze kwestie, in de beroemde frase van Gambetta, de schilderachtige parlementariër die in een luchtballon uit het belegerde Parijs was ontsnapt, ‘Denk er altijd aan, maar spreek er nooit over.’
Japan nam nu het Pruisische leger als model. Frankrijks oorlogen werden voortaan buiten Europa gevoerd. Deze koloniale oorlogen passen niet goed in het streven naar een Europees machtsevenwicht. Het relaas ervan vormt dan ook een entr’acte tussen de Frans-Duitse oorlog en de Eerste Wereldoorlog. Dat blijkt ook wel uit het feit dat Wesseling de koloniale oorlogen laat beginnen in 1830, met de verovering van Algerije. De veroveringen in Noord- en zwart Afrika en van Indochina vervulden een nuttige functie: het grootse dat in de verre werd verricht was balsem op de gekwetste Franse ziel, het ‘bewijs’ dat er met de Franse martialiteit niets mis was, en leverde de doctrines en generaals die aanstonds in Europa beproefd zouden worden.
Het boek is opgezet als drieluik met als centraal paneel de Eerste Wereldoorlog, in Frankrijk nog altijd ‘la grande guerre’. Volstrekt begrijpelijk. De Eerste Wereldoorlog was niet alleen de in mensenlevens meest destructieve oorlog voor de Fransen. Die kolossale verliezen drukten als een loden last op de Franse politiek van het interbellum. Ze verklaren ook waarom Pétain na de nederlaag tegen Hitler op meer dan welwillendheid bij de bevolking kon rekenen toen de inmiddels 84 jaar oude maarschalk het collaborateursregime van Vichy aan ging voeren. Pétain was de militair geweest die in 1916 met zijn menselijk optreden het moreel van het Franse leger had hersteld, door de poilu’s niet langer met tienduizenden tegelijk in zinloze offensieven op te offeren. Meer dan de Frans-Duitse oorlog markeert de Eerste Wereldoorlog het einde van Frankrijk als grote mogendheid, al doet het nog altijd alsof het dat nog wel is, tot schade van zichzelf en Europa.
In de openingsslagen van 1914, toen de frontlijnen stolden tot een loopgravenlinie van Bazel tot Diksmuide, verloor het Franse leger ruim driehonderdduizend man, meer dan in de hele Tweede Wereldoorlog. Geen wonder dat elk Frans dorp zijn eigen oorlogsmonument heeft, waarin de namen van de inwoners staan gegrift die toen zijn gevallen ‘Morts pour la France’. Wesseling meldt dat er zelfs meer oorlogsmonumenten voor de Eerste Wereldoorlog in Frankrijk zijn (achtendertigduizend) dan gemeenten (zesendertigduizend).
Hij slaagt erin de politieke en militaire ontwikkelingen aan Franse kant – de geschiedschrijving is vooral door Engelstalige auteurs gedomineerd – op even toegankelijke als indringende wijze weer te geven. Juist omdat het algemeen onderwijs in Nederland systematisch tekortschiet en de universiteit wordt ‘afgerekend’ op steeds specialistischer studies op almaar kleinere terreinen, is het een verademing iemand te lezen die overzicht biedt zonder diepgang en leesbaarheid op te geven. Wesseling kan zich dat als emeritus permitteren – een schrille aanklacht tegen de huidige universitaire werksfeer, waar een boek als dit niet als wetenschappelijke prestatie zou zijn gehonoreerd. Omdat het een boek is – in plaats van een artikel in een ‘internationaal’ tijdschrift, omdat het in het Nederlands is geschreven.
De Tweede Wereldoorlog levert opnieuw een complete nederlaag na zes weken op. Voor wie de onderliggende literatuur kent, is het een genot om te lezen hoe Wesseling deze catastrofe samenvat in een concies, informatief en ironisch verslag. Daarna gaat het er – de onderliggende structuur volgend – eigenlijk alleen maar om hoe ‘Frankrijk’ na zijn nederlaag erin slaagt om aan het eind van de Tweede Wereldoorlog formeel zijn status als Grote Mogendheid te behouden. Ook bij Wesseling lijdt het geen twijfel dat dit de verdienste is geweest van een onmogelijke man: Charles de Gaulle, een buitenissige (want intellectuele) kolonel bij het uitbreken van de oorlog, toen bevorderd tot brigadegeneraal – een ander uniform heeft hij in de meest dramatische dagen van het naoorlogse Frankrijk nooit gedragen.
Frankrijk hoorde bij de overwinnaars in 1945, maar schijn bedroog. Daarna braken de dekolonisatieoorlogen uit. Eerst Indochina. Het is Wesseling toevertrouwd om in kort bestek vast te leggen hoe Frankrijk daar ten onder ging, met als pièce de résistance het beleg van Dien Bien Phu, een basis die moedwillig zo gekozen was dat deze alleen door de lucht kon worden bereikt, en waarvan de naar de maîtresses van een vorige generaal genoemde steunpunten stuk voor stuk door de Vietminh werden uitgeschakeld.
Na het verlies van Indochina begint onmiddellijk de opstand in Algerije, anders dan de koloniale gebieden formeel deel van ‘la France metropolitaine’, wat inhield dat hier dienstplichtigen konden worden ingezet. Dat (en de transistorradio) is de redding van Frankrijk geweest. Charles de Gaulle kon de Vijfde Republiek in 1958 vestigen door een militaire staatsgreep uit Algiers voor te zijn. Maar toen hij tot de conclusie kwam dat een onafhankelijk Algerije onontkoombaar was, en generaals en bepaalde legereenheden vervolgens in opstand kwamen, bedwong hij deze met twee korte en magistrale redevoeringen voor radio en tv. Ik heb ze gezien en zal nooit vergeten hoe hij zijn eerste toespraak, gekleed in legeruniform zonder (herinner ik mij) distinctieven afsloot met een dringend: ‘Franse vrouwen en mannen, helpt mij’.
Aan het eind van dit boek probeert Wesseling de balans op te maken. Dat is geen eenvoudige kwestie, een kleine eeuw oorlog maakt eigenlijk alleen maar duidelijk dat Frankrijk steeds verder weg is geraakt van de positie die het ogenschijnlijk nog had in 1870, die van eerste Europese mogendheid. Hij zegt het niet met zoveel woorden, maar zijn conclusie ten aanzien van Frankrijk verschilt niet veel van wat Dean Acheson, minister van Buitenlandse Zaken onder Truman, indertijd zei over Groot-Brittannië: dat het een imperium had verloren, maar geen nieuwe rol had gevonden.
H.L. Wesseling, ‘Frankrijk in oorlog, 1870-1962. De meest dramatische eeuw uit de Franse geschiedenis’, Bert Bakker, 351 pagina’s, € 29,95

De gekwetste Franse ziel

Ruim drie jaar geleden begonnen de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk een aanvalsoorlog tegen het Irak van Saddam Hoessein. Nooit eerder hebben democratische staten zoiets gedaan. Hun argument was dat Irak over ‘massavernietigingswapens’ (WMD) beschikte, dat hij samenwerkte met Osama bin Laden en voor hun landen een onmiddellijke bedreiging vormde. Met dit argument hadden president Bush jr en premier Blair meer dan een jaar lang de publieke opinie rijp gemaakt voor deze oorlog. Op basis van dit argument werden het Amerikaanse Congres en het Britse Lagerhuis overgehaald met de oorlog in te stemmen.
Twee jaar later constateerde David Kay, de leider van de Iraq Survey Group die tijdenlang naar de Iraakse ‘massavernietigingswapens’ had gezocht dat deze er niet alleen niet waren, maar dat Saddam Hoessein ook niet over de middelen had beschikt om ze te fabriceren. De National Commission on Terrorist Attacks upon the United States, in november 2002 ingesteld door Congres en de president, constateerde in zijn eindrapport dat voor samenwerking tussen Saddam Hoessein en Osama bin Laden geen spoor van bewijs bestond.
De reactie van Bush en Blair op deze dodelijke bevindingen was verbijsterend. Blair weigerde erop in te gaan, begon rond te bazuinen dat hij het precies weer zo zou doen, en beriep zich uiteindelijk op zijn geweten en zijn geloof aan de allerhoogste. Een triest bewijs dat de meest oorlogszuchtige van de moderne Britse premiers zijn politieke verantwoordelijkheid ontvlucht met een beroep op wat de grote socioloog Max Weber Gesinnungsethik noemde.
Bush jr pakte het anders aan. Eerst verklaarde hij een aantal keren dat de WMD wel degelijk waren gevonden. Daarna dat de oorlog was begonnen omdat Saddam Hoessein de wapeninspecteurs van de Verenigde Naties niet had toegelaten. Aangezien vrienden van Amerika boos worden als de huidige Amerikaanse president voor ‘dom’ wordt gehouden, is hier dus sprake van een brutale leugens. De wapeninspecteurs van de Verenigde Naties waren immers al vier maanden in Irak aan het werk toen zij aan de vooravond van de oorlog door de Verenigde Staten werden gesommeerd Irak te verlaten. In een van zijn zeldzame tv-interviews kwam de president met nog andere uitleg over de niet bestaande WMD van Saddam Hoessein. ‘But he had plans, hadn’t he?’ verklaarde hij en trok een leep gezicht.
Maar de uiteindelijke verklaring van de Amerikaanse regering voor het feit dat de oorlog op volkomen onjuiste argumenten was begonnen en gevoerd, kreeg in het najaar van 2005 vorm. Het was de schuld van de Amerikaanse en Britse inlichtingendiensten geweest. Die hadden hun regeringen verkeerd geïnformeerd. Het is opmerkelijk hoe kritiekloos vele media en commentatoren deze verklaring hebben geaccepteerd, al zijn dat in het algemeen wel dezelfde die de oorspronkelijke redegeving voor de oorlog indertijd niet alleen voor zoete koek slikten, maar ook met verve uitdroegen. The Economist bijvoorbeeld, heeft het nooit opgebracht de bevindingen van David Kay’s rapport als definitief weer te geven. Het weekblad hield het erop dat de Iraakse WMD nog niet waren gevonden. Voor Bush en Blair vond het de term ‘sincere deceivers’ , oprechte bedriegers, uit.
Het is een verdediging die er in ieder geval vanuit gaat dat de waarheid ertoe doet. Ze komt erop neer dat Bush en Blair ervan overtuigd waren dat de argumenten die ze aanvoerden om de oorlog te beginnen klopten. Dat die achteraf niet klopten, doet niets af aan hun goede trouw. Daarmee is de kous echter niet af. Om in dit geval van goede trouw, lees hier: politiek verantwoordelijkheidsbesef, te kunnen spreken, moet aan twee voorwaarden zijn voldaan. Ik kan bijvoorbeeld wel oprecht geloven dat Bush een oorlog tegen Iran voorbereidt, maar ik moet daarvoor dan wel gegronde redenen kunnen aanvoeren. In de tweede plaats moeten die gronden zo hard zijn dat er geen ruimte voor twijfel bestaat. Bush, Blair en de hunnen verklaarden immers niet dat ze dachten, vermoeden of geloofden dat Saddam hen bedreigde met ‘massavernietigingswapens’ en dat hij onder één hoedje speelde met Osama bin Laden. Nee, zij stelden keer op keer dat dit zonder meer het geval was, dat ze dit absoluut zeker wisten.
Vorig jaar kwam de hele kwestie in een nieuw daglicht te staan door de onthulling van het zogenaamde Downing Street Memorandum. Dit is het officiële verslag van een bijeenkomst op 23 juli 2002, acht maanden voor de oorlog, van Tony Blair en zijn naaste adviseurs over de aanstaande aanval op Irak. Want, zo blijkt uit het gelekte document waarvan de authenticiteit niet is betwist, op dat moment stond al vast dat Bush besloten had Irak aan te vallen en te bezetten en massavernietigingswapens en de relatie met Al Qaeda als voorwendsel te gebruiken. Het hoofd van de Britse buitenlandse geheime dienst MI6 bracht dit naar voren in een verslag van zijn recente bezoek aan Washington. Hij meldde dat ‘informatie en feiten werden aangepast aan dit beleid’, maar ook dat niemand in de Amerikaanse hoofdstad zich geïnteresseerd toonde in wat er na de oorlog moest gebeuren. De minister van Buitenlandse Zaken zei dat de zaak tegen Saddam Hoessein niet veel voorstelde. Hij bedreigde geen buren en zijn WMD-capaciteit was minder dan die van Libië en Noord-Korea. Hij stelde voor toe te werken naar een ultimatum van de Verenigde Naties om nieuwe wapeninspecties van de Verenigde Naties toe te staan, zodat er een juridische basis voor oorlog zou bestaan als Irak dat zou weigeren. Lord Goldsmith, de hoogste juridische adviseur van de regering, wees erop dat van de drie mogelijke juridische gronden voor een oorlog, zelfverdediging, humanitaire interventie en een mandaat van de Veiligheidsraad, de eerste twee hier niet van toepassing waren. Blair concludeerde dat het er nu om ging ‘een politieke strategie te ontwerpen om het militaire plan te laten werken’. Deze strategie bestond eruit nieuwe VN-inspecties te eisen om de weigering daarvan als legale casus belli te kunnen gebruiken. Kortom, Blair had toen al besloten dat het Verenigd Koninkrijk hoe dan ook aan deze oorlog mee zou doen.
Met de publicatie van dit memorandum viel het verhaal van de oprechte bedriegers definitief in duigen. Een andere slotsom is niet mogelijk. Maar in de Verenigde Staten maakten de media er niet of nauwelijks melding van. Het werd daar uiteindelijk met een bijgaand artikel van Mark Danner gepubliceerd in de New York Review of Books. Nu heeft hij dit artikel, met het memo zelf, andere uitgelekte Britse regeringsdocumenten en een polemiek met enkele Amerikaanse journalisten gebundeld in The Secret Way to War. Zijn thema is niet alleen dat hier het onweerlegbare bewijs ligt dat Bush en Blair niet te goeder trouw waren, dat ze simpelweg hebben gelogen om een oorlog in strijd met de beginselen van de internationale rechtsorde te beginnen. Wat hem bovenal deert, is dat dit bewijs in de Amerikaanse media is genegeerd en voor zover het wel werd opgemerkt, is afgedaan als ‘oud nieuws’ – iedereen wist immers al dat Bush en Blair hadden gelogen. De opgenomen polemiek levert daarvan frappante illustraties. Het patroon ziet er zo uit. Een onaangenaam gegeven wordt wel ergens gepubliceerd, maar verdrinkt onmiddellijk in het geweld van de regeringsvoorlichting en krijgt geen enkele aandacht. Als de juistheid ervan dan later door publicatie van officiële documenten wordt bevestigd, wordt dit ook genegeerd omdat er ‘niks nieuws’ in staat.
Een onverwacht gevolg van de publicatie van het Downing Street Memorandum is echter dat 122 leden van het Amerikaanse Congres een brief aan de president Bush jr verzonden met de vraag of wat er in het memorandum stond klopte. Er kwam geen antwoord, waarop John Conyers, Democraat, en al meer dan veertig jaar lid van het Huis van Afgevaardigden (waardoor hij in rang het hoogst Democratische lid is in de Ccmmissie juridische zaken), een onderzoek liet instellen. Dit resulteerde enkele maanden geleden in een even grondig als leesbaar rapport, dat het boekje van Danner goed aanvult.
In de eerste plaats waar het gaat om de vraag of president Bush jr en zijn regering, zoals zij zelf beweren, het slachtoffer zijn geweest van misleidende informatie van de Amerikaanse inlichtingendiensten. Het antwoord is even ondubbelzinnig als met een veelheid van gegevens onderbouwd. Bush, Cheney, Rumsfeld, Wolfowitz en al die andere ‘principals’ zoals ze in de hofhistorie van Bob Woodward (Bush at War, Plan of Attack) heten, hebben vanaf 11 september 2001 de Amerikaanse inlichtingendiensten op ongehoorde manier onder druk gezet om informatie te produceren die hun argumenten voor de oorlog tegen Irak zou steunen. Zij hebben systematisch alle informatie die daar niet in paste, genegeerd en zij hebben welbewust zaken publiekelijk naar buiten gebracht waarvan ze wisten dat die niet waar waren, of dat daarover onder experts grote twijfel bestond.
Deze beschuldigingen zijn niet nieuw, maar niet eerder zo systematisch in kaart gebracht. Bush heeft ze eerder afgedaan met de stelling dat daarvan niets te vinden is in het rapport van de officiële onderzoekscommissie naar het optreden van de inlichtingendiensten. Maar net als Danner wijst Conyers erop dat het betreffende Senaatsonderzoek zich nu juist expliciet niet bezig mocht houden met de verhouding tussen regering en inlichtingendiensten. Dat is het onderwerp van een tweede onderzoek door een commissie van de Senaat, dat eerst werd uitgesteld tot na de presidentsverkiezingen. Nu weigert de Republikeinse voorzitter zelfs maar een publicatiedatum te noemen van dit onderzoek naar het gebruik dat beleidsmakers hebben gemaakt van de informatie van de inlichtingendiensten voorafgaande aan de oorlog tegen Irak.
Wie het rapport van Conyers leest, maar ook de terugblik van Hans Blix, die de leiding had van VN-inspecties in 2002 en 2003, het recent verschenen State of War van James Risen, maar ook het al in 2004 uitgebrachte rapport van de Carnegie Endowment kan er niet omheen: de meeste informatie waar het hier om gaat, was al vóór de oorlog begon bekend, of had bekend kunnen zijn. Neem de kwestie van de Iraakse atoombom, waarvan Cheney, Condoleezza Rice, Bush, Powell en Rumsfeld keer op keer stelden dat deze op korte termijn gebruiksklaar was, en dat ze daarom niet konden wachten tot een paddestoelwolk er het bewijs van leverde (Rice). Niet alleen voerden zij daarvoor geen enkel bewijs, of zelfs maar een spoor van bewijs, aan. Maar begin maart 2003 meldde Mohammed ElBaradei, de directeur van IAEA en het hoofd van het nucleaire wapeninspectieteam van de Verenigde Naties, dat Irak noch over zulke wapens beschikte, noch over installaties om ze te produceren.
Als de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk werkelijk over aanwijzingen hadden beschikt die het voor Bush en Blair en hun trawanten mogelijk maakten niet één keer, maar steeds maar weer, te zeggen dat ze niet dachten dat Saddam Hoessein over zulke wapens beschikte, maar het ‘absoluut zeker wisten’ (‘We weten dat ze er zijn en weten waar ze zijn’ – Rumsfeld.), dan hadden ze vanaf november 2002 alle kans die beweringen waar te maken. Ze hoefden alleen maar aan de VN-inspectiedienst door te geven waar die wapens volgens hun aanwijzingen waren Maar Hans Blix merkt in zijn boek droog op dat de informatie die de VN-inspecteurs van Washington en Londen kreeg waardeloos bleek.
Dit raakt Danners tweede punt. Het hele voorgaande verhaal is gebaseerd op het onderscheid tussen waarheid en leugen, tussen feiten en opvattingen, en op de gedachte dat die er in de politiek toe horen te doen. Maar Danner citeert uit een interview met een anonieme senior advisor van Bush met een Ron Suskind, een journalist van de New York Times. Deze adviseur zei dat journalisten en commentatoren leefden in ‘wat wij de reality-based community noemen’, die denken dat oplossingen voortkomen uit zorgvuldige studie van de werkelijkheid. Maar zo werkt de wereld niet meer. ‘Wij zijn nu een imperium, en als wij handelen, creëren wij onze eigen werkelijkheid. En als jullie die werkelijkheid gaan onderzoeken, dan zijn wij al weer andere werkelijkheden aan het scheppen.’
Kortom, niet waarheid, maar macht maakt uit wat als werkelijkheid wordt geaccepteerd.
Het huiveringwekkende is dat dit helemaal geen dolgedraaide sciencefiction is. De Amerikaanse media hebben vanaf september 2001 grotendeels en vrijwel kritiekloos de definitie van de werkelijkheid van de Amerikaanse regering overgenomen en onaangename feiten genegeerd of naar de achterste pagina’s verbannen. Alleen de twee kranten die zich daar nog het minst schuldig aan maakten, de Washington Post en de New York Times, hebben achteraf hiervoor hun verontschuldigingen aan de lezer gemaakt. En de overgrote meerderheid van de Amerikaanse volksvertegenwoordiging onderstreepte de leugens van Bush.
Maar Nederland is geen haar beter. Ook hier volgden de media in het algemeen de agenda van Bush jr. De Nederlandse regering onderschreef, weliswaar nadat deze was begonnen, de oorlog tegen Irak. Premier Balkenende beriep zich zelfs op de speciale informatie over de WMD die hij van premier Blair had gekregen, maar waarover onze lichtgelovige natuurlijk niks mocht zeggen. Uiteindelijk vond de regering echter dat de oorlog op heel andere gronden gerechtvaardigd was dan die Bush en Blair hebben aangevoerd. Plotseling deden de WMD er niets meer toe. Irak mocht van Balkenende c.s. worden aangevallen omdat het zich naar het oordeel van Nederlandse regering niet voldoende aan de resoluties van de Veiligheidsraad, met name 1441, had gehouden. De regeringsmeerderheid dekt dit zonderlinge volkenrechtelijke standpunt, volgens welk iedere staat een andere staat buiten de Veiligheidsraad om aan kan vallen als de eerste vindt dat de tweede zich niet aan een resolutie van die raad houdt. Maar diezelfde meerderheid heeft ook keer op keer een parlementair debat over de onderbouwing van dit regeringsstandpunt onmogelijk gemaakt.
De oorlogsvoorstanders in de media, die eerst niet ophielden over de afschuwelijke dreiging van de massavernietigingswapens van Saddam Hoessein, wisten niet hoe snel ze op een ander verhaal moesten overgaan toen die er niet waren. Dat ze hun eigen geloofwaardigheid geen probleem vinden, getuigt van weinig beroepstrots. Maar erger is dat de hele kwestie waar het hier om gaat gebagatelliseerd wordt: de vraag naar de betrouwbaarheid van democratisch gekozen politici in kwesties van oorlog en vrede.
Mark Danner, ‘The Secret Way to War’, New York, New York Review of Books, € 14,–
James Risen, ‘State of War’, New York’, Free Press, € 24,95
Hans Blix, ‘Disarming Iraq. The Search for Weapons of Mass Destruction’, London, Bloomsbury, € 15,–
John Cirincione, Jessica T. Mathews, George Perkovich, ‘WMD in Iraq. Evidence and Implications’, Washington, Carnegie Endowment for International Peace
‘The Constitution in Crisis. The Downing Street Minutes and Deception, Manipulation, Torture, Retribution, and Coverups in the Iraq War’, Investigative Status Report of the House Judiciary Committee Democratic Staff

De nazi’s als geslaagde socialisten

Duits Socialisme – J.A.A. van Doorn

Strijder voor illusies

Dringende boodschappen voor burger en militair

De gekwetste Franse ziel

Leugens over leugens