Het complot aan de macht

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

Achtergrond

Twee zomers geleden was het, en ik wilde naar de middernachtzon. Met de nachttrein reisde ik van Stockholm naar Narvik, een plaats net over de grens met Noorwegen, en vanaf daar per bus langs zwembadblauwe fjorden, door ondoordringbare coniferenbossen, over de boomloze toendra, en richting de Barentszee – het gevoelsmatige einde van de wereld. Ik ging er naar een festival gelegen langs de rivier de Manndalselva, een aftakking van de Kåfjord. ‘Natuurporno,’ was hoe vrienden die er eerder waren geweest het gebied hadden gekwalificeerd. 
Ik had me voorbereid op zomeravonden zonder einde, op een zon die nog steeds aan de hemel stond als mijn lichaam zou zeggen dat het bedtijd was, op lichtovergoten nachten en een dagelijkse duik in de rivier. 
Het was niets van dat. Het was een graad of twaalf, het regende en ik heb die fameuze middernachtzon nooit gezien. Het was licht en het bleef licht – gekmakend, op den duur – maar het was het gedempte licht van een bewolkte lucht, niet van een zonnestraal. Ik ging steevast gekleed in wollen ondergoed en een regenjas. Mijn poolexpeditieslaapzak was klam en mijn matje duidelijk niet geïsoleerd, want ’s nachts had ik het ronduit koud. Ik voelde me, heel infantiel, bedrogen, alsof de zonvakantie een mensenrecht was. Het weer had me mijn zomer afhandig gemaakt. 
Op het festival ontmoette ik een vrouw uit Barcelona. Ik verontschuldigde me als Scandinaviëbewoner voor de regen en kou die haar ten deel vielen; had ze kosten noch moeite gespaard om de ruim vierduizend kilometer naar boven de poolcirkel af te leggen, kreeg ze dít.
Ze reageerde laconiek: ze vond het niets dan een verademing. In Barcelona oversteeg de temperatuur al weken de dertig graden. Het was – voordat het record het jaar erop weer werd verbroken – het heetste jaar ooit gemeten. Op verschillende plekken in het land woedden bosbranden en er was een nijpend tekort aan water. Ze had gekózen voor de koelte. ‘Het is alleen maar een opluchting om naar buiten te kunnen, te kunnen ademen en bewegen, te kunnen slapen,’ zei ze. Een beetje regen nam ze op de koop toe.
<h5>bosbranden</h5>
In het jaar 2023, nog heter dan het recordhete 2022, werd in Europa twee keer de oppervlakte van Luxemburg aan bossen in de as gelegd, voornamelijk rond de Middellandse Zee. Op Rhodos werden tienduizenden bewoners en toeristen geëvacueerd. ‘We lagen vanmiddag aan het zwembad toen we grote rookwolken zagen,’ vertelde vakantieganger Alice Reumkens destijds aan de NOS. ‘We zagen het al een beetje aankomen. De rook kwam de afgelopen dagen onze kant op.’
<blockquote>‘Uiteindelijk blijken we toch gelukszoekers: we willen mooi weer en nemen het risico op een hittegolf voor lief.’</blockquote>
Wat doet die naderende aswolk met onze reisgewoonten? Verandert toerisme synchroon met het klimaat? De vrouw uit Barcelona op het arctische festival was haar tijd vooruit: afgelopen winter bestempelde het toonaangevende reistijdschrift Condé Nast Traveler de ‘coolcation’ als een van de belangrijkste reistrends van het jaar. De extreme hitte van afgelopen zomers zou reizigers de ‘traditionele hotspots’ in Zuid-Europa doen heroverwegen. 
De coolcation, geduid door de Zweedse toeristenorganisatie: ‘Voorbij zijn de dagen van de meedogenloze jacht op een brandende zon en zinderende hitte.’ Coolcationing ‘weerspiegelt een groeiend verlangen naar bestemmingen met gematigde temperaturen en een rustige omgeving,’ door toenemende zorgen over klimaatverandering en bij wijze van verlichting van de drukkende zomerwarmte.
Is dat ook zo, of is het bovenal een sterk staaltje wensdenken van de Zweedse toeristenvereniging? 
Het online reisbureau Booking.com, gevestigd in Amsterdam, bevestigt die hang naar frisse vakantiebestemmingen. Volgens een consumentenonderzoek van het boekingsplatform geeft de helft van bijna 30 duizend respondenten aan dat klimaatverandering invloed heeft op hun reiswensen voor 2024. 56 procent van de geënquêteerden is van plan de vakantie op een koelere locatie door te brengen. De site meldt tevens een verwachte toename in de vraag naar reisdoelen aan het water. 
<img decoding="async" class="alignnone size-image_640 wp-image-589229" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/07/VN-klimaattourisme-1-_preview-640x848.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/07/VN-klimaattourisme-1-_preview-640x848.jpg 640w" alt="" width="640" height="848" />
<h5>acuut zonverlangen</h5>
Let wel: deze voorspellingen volgden op een broeierige, in sommige delen van de wereld botweg dodelijke zomer. De respondenten kregen de enquête in juli voorgeschoteld, in het heetst van de strijd. Maar inmiddels lijken we die hitte, in elk geval in Nederland, weer even vergeten; ons geheugen is slecht en ons zonverlangen acuut. Nadat het weerbericht tot diep in juni ‘bewolkt en regen’ luidde, willen we deze zomer weer koste wat het kost richting het zuiden.
Dat bekrachtigt een digitale rondgang langs een aantal populaire reisagentschappen. Op de site van D-reizen enkel plaatjes van witte stranden, palmbomen en een azuurblauwe zee. Het bijschrift: ‘Ben je het grijze Nederlandse weer helemaal beu? Dan hebben wij dé oplossing voor je: boek een lastminutevakantie naar de zon!’ Bij de Vakantiediscounter stuit je op foto’s uit dezelfde databank: strandstoel, parasol, verdacht blauw water. Bij navraag naar veranderend reisgedrag door extreem weer antwoordt TUI ‘dat dit niet erg leeft onder onze klanten.’ ‘De populairste zomerbestemmingen zijn ook dit jaar landen als Spanje, Griekenland en Turkije.’
Directeur Fenny Koppen van Riksja Travel brengt enige nuance aan. Haar reisbureau is gespecialiseerd in rondreizen, anders dan de bovengenoemde ‘pakketreisaanbieders’, en bedient daarmee waarschijnlijk ook een iets ander publiek. ‘Vorig jaar zagen we na al het nieuws over bosbranden een sterke groei in reizen naar Noorwegen. Maar na het slechte voorjaar in Nederland zie je dat mensen terugveren naar de geijkte bestemmingen.’
Toch ziet Koppen wel degelijk een verschuiving in reispatronen die is ingegeven door klimaatverandering. Niet als vlucht voor de hitte, maar als zoektocht naar de sneeuw. ‘Lapland groeit heel hard. Mensen zijn in de winter bereid te betalen voor sneeuwzekerheid.’
<blockquote>‘Als dat toekomstbeeld werkelijkheid wordt, hoeven we geen middenklassetoeristen uit India te verwachten – hooguit vluchtelingen.’</blockquote>
De meest geboekte Europese zomerbestemming bij Riksja Travel blijft Griekenland. Maakt niemand zich dan druk over bosbranden? Koppen: ‘Die angst is alweer weggeëbd. Bovendien hebben toeristen Rhodos als brandhaard in hun hoofd. Mensen denken: als ik naar Kreta vlieg, heb ik dat probleem niet. Bovendien is het koffiedik kijken – niemand kan zulke extremen voorspellen. En uiteindelijk blijken we toch gelukzoekers: we willen mooi weer en nemen het risico op een hittegolf voor lief.’
<h5>gewoontedieren</h5>
Jan van der Borg, als hoogleraar economie verbonden aan de universiteiten van Leuven en Venetië, doet sinds de jaren ’80 onderzoek naar (massa)toerisme. ‘Ten eerste: Europees toerisme is nog altijd een uitdijend fenomeen. Inkomend toerisme naar Europa vanuit bijvoorbeeld Noord-Amerika en Azië neemt toe, maar de vakanties van Europeanen zelf doen dat ook. De sector groeit al decennialang harder dan de economie.’
Binnen dat plaatje van die groei, zegt Van der Borg, zie je wel verschuivingen, maar voornamelijk op de langere termijn. ‘Dat een regio als Scandinavië baat heeft bij de vraag naar koelere vakanties is vooralsnog anekdotisch en kunnen we amper opmaken uit de statistieken. Toeristen zijn voorlopig niet echt geneigd van de gangbare bestemmingen weg te trekken.’ Wel ziet hij dat de top van de markt heel langzaamaan begint te experimenteren: ‘Een groep toeristen begint de Mallorca’s, de Ibiza’s, de Canarische Eilanden te mijden. Dat aandeel is nu marginaal, maar die trend zet zeker door.’
Over de hele linie blijken we toch gewoontedieren. Zelden werd dat zo duidelijk als na de pandemie: we zouden alles anders doen, zegt hoogleraar culturele geografie in Wageningen Edward Huijbens die onderzoek doet, niet naar de impact van het klimaat op toerisme maar van toerisme op het klimaat. ‘Tijdens covid verschenen honderden artikelen over hoe de pandemie de toerismesector voorgoed zou transformeren.’ We zouden dichter bij huis blijven, meer de natuur in gaan, de grote steden zouden weer het domein worden van de lokale bevolking. Maar niks bleek minder waar: reizigers zijn goeddeels teruggekeerd naar hun oude stramien. ‘We lijken na de coronacrisis vooral alle verloren tijd in te willen halen,’ aldus Huijbens. ‘En er is geen regering die tijdens die coronajaren de kans gegrepen heeft de sector te herstructureren. Een externe stimulans om ons reisgedrag aan te passen, ontbreekt.’
<img decoding="async" class="alignnone size-image_640 wp-image-589230" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/07/VN-klimaattourisme-2_preview-640x848.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/07/VN-klimaattourisme-2_preview-640x848.jpg 640w" alt="" width="640" height="848" />
<h5>tot aanpassing gedwongen</h5>
Sinds 2023 is de toerismebranche de nasleep van de coronacrisis te boven. Het aantal Europese overnachtingen lag het afgelopen jaar hoger dan het vorige record daterend uit 2019. Volgens cijfers van het statistisch bureau van de Europese Unie Eurostat, uit 2022, zijn wij van alle Europeanen bovendien de grootste vakantievierders: in dat jaar maakte ruim 83 procent van alle Nederlanders een meerdaagse trip binnen of buiten de landsgrenzen. De gemiddelde Nederlander bracht vijftien nachten in het buitenland door. Alleen Luxemburgers sliepen vaker over de grens. 
En inderdaad: volgens Eurostat zijn Spanje, Italië, Frankrijk en Griekenland nog steeds de best bezochte toeristische bestemmingen. Samen met Kroatië zijn deze landen goed voor twee derde van alle toeristische overnachtingen in de Europese Unie. Ook het reisseizoen is redelijk stabiel: de maanden juli en augustus staan voor een derde van alle overnachtingen, de zogenoemde ‘schoudermaanden’ mei en september zijn goed voor een vijfde deel. Dat is nu niet anders dan vijf jaar geleden.
Maar gezien het tempo en het traject van klimaatverandering wordt het Europese toerisme vroeg of laat tot aanpassing gedwongen. Bij uitstek Europa: klimaatonderzoekers voorspellen dat ons continent, meer nog dan andere regio’s, frequentere, langere en intensere hittegolven te wachten staat. 
Huijbens: ‘In India zie je dat de middenklasse een stad als Delhi ontvlucht en haar heil zoekt in de oude Britse bergstations. Hetzelfde gebeurt nu al in een Europese context.’ Hier, zegt de hoogleraar, verschijnt hijzelf ten tonele. ‘Nederlandse steden worden mij te heet, ik breng de zomers door bij mijn familie in IJsland. Gekscherend noem ik mezelf een klimaatvluchteling, maar de realiteit is dat mensen in Italië en Spanje letterlijk sterven van de hitte. Zij die het zich kunnen veroorloven, trekken richting het noorden.’
<h5>scandinavische riviera</h5>
De Europese Commissie publiceerde een rapport over de regionale impact van klimaatverandering op toerisme. De strekking, zegt Huijbens, is dat toeristen mee migreren met het klimaat. ‘Als over dertig of veertig jaar de hitte rond het Middellandse Zeegebied niet meer te harden is, schrijven de auteurs, verschuift het toerisme naar Noord-Europa en de Baltische Staten. De Commissie gaat ervan uit dat de toeristische vraag stabiel blijft en zich alleen verplaatst.’ 
<blockquote>
‘Het weekje skiën in Canada of bakken in Florida is inmiddels van de site. Dat kan echt dichterbij.’
</blockquote>
Maar de onderzoeker vindt die aanname te simplistisch; dat als de warmte naar het noorden opschuift, het toerisme eenvoudigweg meeverhuist. Dat Scandinavië de nieuwe Rivièra wordt, of de Costa del Sol. ‘Laten we ons even voorstellen dat Spanje over een halve eeuw verwoestijnd is, en Italië tegen die tijd onbewoonbaar. Dat zou enorme gevolgen hebben voor de economie en het besteedbaar inkomen. Om dan te zeggen: die toeristen gaan wel naar Noorwegen, is in mijn ogen absurd.’ 
‘Als alles zou blijven zoals het nu is, zou de nieuwe middenklasse uit het globale zuiden de komende decennia massaal afkomen op onze Europese toeristenattracties. Europa is de populairste bestemming ter wereld, en die populariteit neemt in dit scenario alleen maar toe. Maar terug naar het voorbeeld van India: klimaatverandering zal daar naar alle waarschijnlijkheid de gletsjers doen smelten, de rivieren doen overstromen en honderdduizenden mensen uit hun huizen doen verdrijven. Ik kan je verzekeren: als dat toekomstbeeld werkelijkheid wordt, hoeven we geen middenklassetoeristen uit India te verwachten – hooguit vluchtelingen.’ 
<div class="info-box">
<h5>VRIJ NEDERLAND VERNIEUWT</h5>
Er gaat veel veranderen bij Vrij Nederland. Zo gaan we de redactie uitbreiden, de website en het blad opnieuw vormgeven en ons meer richten op onze oorspronkelijke missie. Benieuwd? Lees <a href="https://www.vn.nl/vrij-nederland-vernieuwt/">hier</a> meer!
</div>
<h5>fossiele subsidies</h5>
Toerisme veroorzaakt mondiaal circa tien procent van alle CO2-uitstoot. Het grootste aandeel van die uitstoot is afkomstig van de luchtvaart. Ondertussen wordt de sector de hand boven het hoofd gehouden en is ze bijvoorbeeld uitgesloten van Europese onderhandelingen. ‘We zouden er goed aan doen wat beperkingen te stellen’, zegt Van der Borg. ‘Nu krijgen de luchtvaartmaatschappijen subsidies uitgekeerd en is kerosine vrijgesteld van belasting. Als we door blijven rommelen met het klimaat en we onze gedragingen niet herzien, dan keert op een dag de wal het schip.’ 
We leven in een ‘grote stoornis’, a great derangement, aldus Huijbens, naar een boektitel van Amitav Ghosh. Het is de tegenstrijdigheid die maakt dat we naar een koeler klimaat vliegen en met die handeling de opwarming van de aarde versnellen, of op zoek gaan naar ‘ongerepte natuur’ die vervolgens niet meer ongerept is. ‘We passen ontkenning en rookgordijnen toe om dingen te doen die overduidelijk verkeerd zijn.’ Reizen an sich is niet verkeerd, vervolgt hij, maar wel de manier waarop. En waarheen. ‘We moeten leren waarderen wat nabijgelegen is. Het toerisme van het thuisblijven, in plaats van in een vacuümbuis te stappen en te verdwijnen.’ 
Riksja Travel draagt haar steentje bij door meer bestemmingen in de buurt aan te bieden, door het aanbod te spreiden, en door niet actief verre reizen te promoten voor periodes korter dan veertien dagen. Voor reisbestemmingen onder de 500 kilometer boeken ze geen vliegtickets meer, maar openbaar vervoer. ‘Als we uitleggen waarom we dit doen, reageren klanten heel goed,’ zegt directeur Fenny Koppen. ‘Het weekje skiën in Canada of bakken in Florida is inmiddels van de site. Dat kan echt dichterbij.’ 
Ondertussen duim ik voor een zonnige zomer op ‘mijn’ eiland aan de Zweedse westkust. Ik ben een paar jaar geleden gestopt met vliegen, en, weet ik inmiddels: per trein naar Portugal is een heel gedoe. Maar ik weet ook dat ik me voorlopig niet nog eens tot Noorwegen laat verleiden.

Anne Grietje Franssen

Zoekt de toerist met de opwarming van de aarde steeds koelere gebieden op?

Essay

<div class="info-box">
<iframe src="https://w.soundcloud.com/player/?url=https%3A//api.soundcloud.com/tracks/1289269228%3Fsecret_token%3Ds-nGTIaj1PBD5&amp;color=%23ff5500&amp;auto_play=false&amp;hide_related=false&amp;show_comments=true&amp;show_user=true&amp;show_reposts=false&amp;show_teaser=true" width="100%" height="166" frameborder="no" scrolling="no"></iframe> 
Dit verhaal is ook te beluisteren. Hoofdredacteur Ward Wijndelts leest voor.
</div>
Een paar maanden geleden werd ik benaderd door een publieke omroep met de vraag of ik mijn correspondentenlicht kon laten schijnen over een nieuw programma, een documentairereeks over de duurzame toekomst van Europa. In de serie reist de presentator per trein door het continent op zoek naar oplossingen voor het klimaatvraagstuk.
Een van die afleveringen speelt zich af in Zweden, het land waar alle duurzame hoop op bleek gevestigd. In Zweden geen vuiltje aan de lucht, las ongeveer het draaiboek. Na een bezoek aan klimatologische rampgebieden in Oost- en Zuid-Europa, waar de milieucrisis werd beantwoord met de opening van nieuwe kolencentrales en de intensivering van de veeteelt, moest de treinreis door Zweden een wervelwind worden van rechtschapen mensen en dito projecten.
Het onderwerp ligt in mijn journalistieke straatje en Zweden is het land waar ik de keurig geasfalteerde weg inmiddels beter ken dan in Nederland, dus ik zegde toe. Dit was mijn kans om dat hardnekkige beeld van die feilloze Scandinaviërs eens te nuanceren. Waarom willen we in Nederland zo graag geloven dat er een Noord-Europese staat is waar alles beter gaat en het moreel kompas immer de juiste kant op wijst? Zo hoor je bijvoorbeeld zelden dat in Zweden het laatste beetje natuurlijk bos in ongekende snelheid in de versnipperaar belandt, omdat de staat nog net iets meer geeft om haar liquiditeit dan om haar ongerepte woud.
Afijn: een programma over onze toekomst in het licht van de klimaatcrisis, daar werkte ik graag aan mee. Het thema houdt me bezig. Ik ben klimaatangstig, bang voor wat onze en toekomstige generaties te wachten staat. Allergisch voor de onverschilligheid waarmee het leeuwendeel van mijn bevoorrechte Amsterdamse kennissen verbruikt, verspilt, consumeert en reist. Dat gedrag beperkt zich vanzelfsprekend niet tot welvarende Amsterdammers: ver boven de aanvaardbare ecologische voetafdruk leven is wat de gemiddelde, bemiddelde stadsbewoner in de ontwikkelde wereld verbindt. Dat mógen ze, want ze scheiden toch hun afval, vliegen al niet meer zo vaak en zo ver als voorheen, zijn sinds kort flexitariër en werken toch ook gewoon heel hard? Bovendien: is dit niet iets dat de politiek en het zakenleven moeten oplossen? Ik plant wel een boom op mijn balkon, en nu ajb stoppen met zeuren.
<h5>Weekendje Lissabon</h5>
Als ik even in Amsterdam ben, bekruipt me soms het gevoel dat ik de enige ben die zich in de supermarkt bij alles dat in een plastic jasje zit of vanuit Ecuador is verscheept afvraagt of ik dat nou werkelijk nodig heb; de enige die matig enthousiast reageert op de verhalen van bekenden over plezierreisjes naar Bali en de Azoren en het weekendje Lissabon, want ‘er even lekker tussenuit’.
Op een slechte dag zie ik elke wegwerpkoffiebeker, elke geplastificeerde boterham, elk overvliegend vliegtuig als de belichaming van onze ongebreidelde decadentie en als voorteken van een naderend einde. Ik weet dat ik hierin niet alleen sta. Grote bewondering heb ik voor mensen als mijn landgenoot Greta en de massa’s jongvolwassenen die de straat op gaan tegen klimaatapathie en loze beloften, alle tieners die politici achter de broek zitten en hun toekomst inrichten met het oog op de menselijke en meer-dan-menselijke wereld als geheel, niet met alleen hun eigen bevrediging als leidraad. Zo zijn er nog vele anderen, oud en jong, die tegen de stroom in zwemmen. Geen gehoor geven aan de westerse, hedendaagse invulling van carpe diem – zoveel mogelijk kopen, zo ver mogelijk reizen, elke dag eten als een koning – maar stille voldoening vinden in een bestaanswijze die is gericht op het beperken van de schade voor alle wezens, zowel levend als nog ongeboren. Die genoegen nemen met precies genoeg, niet altijd op zoek zijn naar meer. Maar in de stad zijn deze mensen veelal onzichtbaar. Je ziet ze niet grazend op een terras zitten, met vijf tassen aan de arm winkel in winkel uit lopen, zich met hun SUV door smalle stegen proberen te wringen.
<h5>Schijntreinreis</h5>
Het begon er mee dat het ‘met de trein door Europa’-team per vliegtuig zou arriveren. Het bleek een schijntreinreis te worden: of ik even kon regelen dat we ergens in Zweden een mooi traject op beeld zouden kunnen vangen. Gewoon, bij het ene stationnetje erin, bij het volgende er weer uit, even de drone oplaten en terug naar het hotel. Als we die tocht daadwerkelijk over het spoor zouden afleggen, legde de producent uit, werd het hele gebeuren veel te duur. De kosten van de treinrit zelf vielen wel mee, maar wie zou opdraaien voor al die uren onderweg? Nee, daar kon de omroep echt niet aan beginnen.
<blockquote>In een stad als Stockholm, waar je omkomt in de vleesloze opties, is twee of drie keer per dag dood dier eten volstrekt onnodig en, met de kennis van nu, mijns inziens immoreel.</blockquote>
In september was het zover. Ik ontmoette de rest van het team – regisseur, presentator, cameraman en geluidsman – bij ons hotel in Stockholm. Ze kwamen net van de luchthaven; het was hun derde vlucht in zeven dagen. Stuk voor stuk waren het sympathieke mensen. De midweek, vonden ze, ademde de sfeer van een lang mannenweekend. Waar ik per abuis in was beland. Maar iedereen zette zich in, niemand klaagde.
Wat mijn weerzin opwekte, was de complete achteloosheid waarmee deze hoogopgeleide en goedingelichte mannen – ze maakten nota bene een serie over onze al dan niet duurzame toekomst – zelf leefden alsof er geen dag van morgen is. Natúúrlijk heb ik het beste voor met het klimaat, maar alleen tot waar dat niet aan mijn eigen levensstijl raakt. Kennis leidde hier klaarblijkelijk niet tot het zelfinzicht: zou ook mijn bestaanswijze onderdeel kunnen zijn van het probleem?
Zo kauwden de mannen, op een pescetariër na, dag in dag uit naar hartenlust vlees. Het is één ding als je in, zeg, Sarajevo bent en beest is het enige dat je voorgeschoteld wordt. Als principes tot honger leiden, is het redelijk dat je die principes even opzijschuift. Ook geloof ik heus dat er zoiets bestaat als een verantwoorde carnivoor; iemand die een of twee keer per week een stukje lokaal vlees eet van een dier dat een relatief goed leven heeft gehad en niet gevoerd is met soja waarvoor Amazonewoud is gesneuveld. Maar in een stad als Stockholm, waar je omkomt in de vleesloze opties, is twee of drie keer per dag dood dier eten volstrekt onnodig en, met de kennis van nu, mijns inziens immoreel.
Ondertussen was het mijn taak als hosselaar te zorgen dat het niemand aan iets ontbrak. Dat betekende in de praktijk dat ik er, tussen de maaltijden door, dagelijks op uit werd gestuurd om water te kopen. Echt? Zijn er nog mensen die aan de lopende band plastic flesjes water verbruiken in een land waar de kwaliteit van het kraanwater niet onderdoet voor een gebottelde Spa of Evian? Hup, weer vier flessen erdoorheen. Een keer heb ik het ’s ochtends bij het ontbijt gezegd: jongens, we zitten zo vijf uur in de auto. Misschien een idee om een van je vijfentwintig plastic flesjes te vullen als je ze niet allemaal hebt weggegooid. ‘Goed idee,’ antwoordde een van hen nog voor de vorm. Twee uur later stond ik gewoon weer met een berg plastic en een beetje water bij de kassa.
En dan de gesprekken over alle gemaakte en binnenkort te maken reizen. Over herfst- en kerstvakanties naar Namibië, Vietnam, Jordanië en Laos, tussen de talloze werkgerelateerde vluchten door. Iemand onlangs nog naar Riga geweest? Prima stad, en de tickets waren spotgoedkoop.
‘Eigenlijk leef ik ecologisch gezien een heel klein leven,’ vertrouwde een van mijn reisgenoten me op een middag toe. ‘Mijn waterverbruik wordt met het jaar minder,’ zei hij, en hij kocht ‘amper meer iets’. Als zonnepanelen wat mooier en efficiënter waren geweest had hij ze zeker op zijn dak gelegd. Maar ja, wat zijn ze lelijk, hè, en bij een zonneoverschot gaat veel energie verloren, dus waarvoor doe je het dan eigenlijk? Verder woonde hij in een kast van een huis in een welvarende gemeente – hij had me trots de camerabeelden getoond – en vloog hij om de haverklap de wereld rond. ‘Maar dat is voor werk,’ verdedigde hij zich.
‘Ook dat is een keuze,’ antwoordde ik, me er terdege van bewust dat ik mezelf hiermee wegzette als een betweterig, ergerniswekkend links figuur. Maar ben ik niet medeplichtig als ik me niet verzet tegen dit soort drogredenen? Als niemand ooit tegengas geeft, verandert er toch nooit iets? ‘Jij bevindt je in de positie om eisen te stellen,’ vervolgde ik dus maar. ‘Naar jou wordt geluisterd, producenten willen met jou en met jou alleen werken. Als jij zegt: ik doe alleen nog mee aan programma’s in de buurt, of ik maak nog maar één verre reis per jaar en dan schieten we meteen een hele reeks programma’s in die regio, dan heb je een kans dat de industrie rondom jou meebeweegt. Of in elk geval neem je een positie in. Maak kenbaar dat het niet meer van deze tijd is om je kop in het zand te steken, dat met de kennis van nu de werkwijze van de afgelopen decennia niet meer valide is. Iemand moet de rest wakker schudden: hallo, we hebben nog pakweg tien jaar om het leven op aarde van de verdoemenis te redden. Hoe dragen wíj daar welbeschouwd aan bij?’
<img decoding="async" class="alignnone size-image_640 wp-image-542427" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2022/06/klimaatdecadentie-1-3-640x853.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2022/06/klimaatdecadentie-1-3-640x853.jpg 640w" alt="Klimaatdecadentie" width="640" height="853" />
<h5>Nauwelijks offers</h5>
Na een week filmen kwam ik gedeprimeerd thuis. Ik was in de veronderstelling geweest dat zij en ik in een soortgelijke bubbel leefden: van privilege, van hoogopgeleide mensen in de mediawereld die zich bewust zijn van de omvang en de acute ernst van het broeikasgasprobleem. Bewust genoeg om daar Nederland over te willen inlichten. Maar met mijn vliegschaamte, mijn klimaatangst, mijn onwil om mee te gaan in die neokoloniale en kapitalistische waan – dat de aarde er is om over te heersen, te gebruiken, leeg te pompen, in te zetten voor eigen gewin – viel ik toch in een buitencategorie. Ook de goedgeïnformeerde en gezegende mens zegt het een en doet het ander. Klimaatverandering: vreselijk, daar moet iets aan gedaan worden. Maar not in my backyard.
<blockquote>Soms voel ik me schuldig dat ik mijn comfortabele leventje leef terwijl anderen vechten om hun hoofd boven water te houden.</blockquote>
Laat ik meteen vermelden: ik ben geen heilig boontje. Ook ik heb in mijn leven een paar intercontinentale reizen gemaakt. Ook ik eet als ik ver van huis ben wel eens vis als het veganistische of vegetarische aanbod karig is. Ook ik doe van alles dat de wereld schaadt: ik eet overzeese avocado’s, heb een iPhone en koop nog een enkele keer nieuwe kleren waarvan niemand precies weet hoe en door wie die zijn gemaakt. Ik ben imperfect, maar doe mijn best.
Vlees eten, vliegen en aan de lopende band nieuwe spullen kopen zijn zo’n beetje de schadelijkste dingen die je kunt doen. Dus doe ik die niet, of zo min mogelijk. Een jaar of drie geleden heb ik mijn laatste vlucht genomen. Vlees eet ik al ruim tien jaar niet meer. Nieuwe dingen koop ik alleen als ik ze tweedehands niet vind, en dan bij voorkeur van merken waarvan enigszins te traceren valt waar en hoe ze zijn gemaakt (toegegeven, dat is geen sinecure).
Dit zijn nauwelijks offers te noemen; ik leid nog steeds een zeer bevoorrecht leven. Vergeleken met grote delen van de mensheid eet ik nog steeds als een koning. Ik kan nog steeds op reis, alleen blijf ik wat dichterbij. Binnen een dag treinen ben ik in Nederland, binnen twee dagen ben ik in Noord-Italië of Spanje, binnen drie dagen bereik ik de Algarve. Heb ik die tijd? Niet per se, maar die neem ik. In plaats van drie keer per jaar een week weg te gaan, ga ik een keer een wat langere periode, met in de tussenliggende maanden een paar kortere uitstapjes in de buurt. Zou ik meer kunnen doen? Jazeker. Ik zou net als Greta de barricades op kunnen gaan. Ik zou mijn ecologische voetafdruk nog verder kunnen verkleinen door zelfvoorzienend te worden; ergens te gaan wonen waar ik mijn eigen energie opwek en water afvang. Ik zou, zoals sommige mensen doen, helemaal kunnen stoppen met nieuwe dingen kopen. Ik zou met het beetje spaargeld dat ik heb een lapje bos kunnen beschermen.
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="" href="https://www.vn.nl/consistent-gedrag/" class="article-embed article-embed--left article-embed--new">Lees ookWaarom je niet perfect hoeft te zijn om kritiek te mogen hebben12 maart 2022</a>
<h5>Wij zijn ‘de consumenten’</h5>
Soms zou ik willen dat ik dat allemaal deed. Soms voel ik me schuldig dat ik mijn comfortabele leventje leef terwijl anderen vechten om hun hoofd boven water te houden, moeten vluchten voor droogte, bosbranden of de stijgende zeespiegel. Ik leef geenszins in de veronderstelling dat ik het juiste doe waar ieder ander tekortschiet. Ik schiet tekort; ook ik klamp me vast aan mijn privileges. Ook ik blijk niet bereid mijn schrijverij en mijn gemakkelijke Zweedse eilandleven op te geven in ruil voor, zeg, een bestaan als voltijds-activist of biodynamische boer.
We kunnen ook niet allemaal ons leven wijden aan activisme, biologisch boeren of natuurbehoud. De samenleving heeft journalisten nodig, en zorgmedewerkers, kassapersoneel, schoonmakers, IT’ers, politici, agenten, vuilnismannen, voedselproducenten. Maar dat pleit ons niet vrij van verantwoordelijkheid. Eigenlijk is het vrij simpel: zoek uit wat een verantwoorde ecologische voetafdruk is, bereken die van jou, en bepaal waar je moet inschikken om binnen die voetafdruk te blijven. Zonder de bekende excuses (‘ik werk toch hard’, ‘ik heb geen kinderen dus ik mag zoveel vliegen als ik wil’, ‘ik scheid m’n afval’, ‘politiek en het bedrijfsleven lossen het maar op’).
<blockquote>Geloof me: als wij morgen allemaal besluiten geen flesjes water meer te kopen, is de productie daarvan snel beëindigd.</blockquote>
De omvang van ons geluk loopt niet gelijk op met de omvang van ons verbruik. Welvaart is geen synoniem van welzijn. De econoom Ernst Friedrich Schumacher, een voorloper van de <a href="https://www.vn.nl/groene-groei-bestaat-niet/" target="_blank" rel="noopener">degrowth</a>-beweging, schreef dat ‘de maximalisatie van menselijk welbevinden moet worden behaald met een minimum aan consumptie’. Onze aarde is immers begrensd. Daarmee, zegt de Club van Rome al sinds de jaren zeventig, zitten er ook grenzen aan de groei. Onze productie en consumptie moeten drastisch omlaag in het streven naar een sociaal rechtvaardige en ecologisch houdbare samenleving.
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="" href="https://www.vn.nl/groene-groei-bestaat-niet/" class="article-embed article-embed--left article-embed--new">Lees ookDe groei voorbij: de oplossing is minder, niet méér23 april 2022</a>
Zijn we als individu (of krant, omroep, organisatie of onderneming) gevrijwaard van enige milieuplicht? Een veelgehoord argument is dat de consument een schuldgevoel wordt aangepraat terwijl het eigenlijke probleem het systeem is, het kapitalisme, onze overheden, het gebrek aan regulering, de lobby-invloed van multinationals, de niet-aflatende groeizucht van diezelfde multinationals. Bla, bla, bla. Zeker: overheden doen te weinig en handelen te traag. Bedrijven wachten op hun beurt tot overheden stappen zetten, want besluit je autonoom de bedrijfsvoering af te stemmen op een uitstootloze toekomst, dan verslechtert vast je concurrentiepositie. Et cetera, et cetera.
We kunnen wachten tot we een ons wegen; wij hulpeloze burgers, overgeleverd aan die machtige industrie en politiek. Maar we kunnen óók het voortouw nemen. Wij zijn ‘de achterban, de consumenten’. Politiek en industrie bestaan bij de gratie van ons. Geloof me: als wij morgen allemaal besluiten geen flesjes water meer te kopen, is de productie daarvan snel beëindigd.
Volgens een recent onderzoeksrapport van ABN Amro kan van echte verduurzaming geen sprake zijn zolang we ons koop-, eet- en reisgedrag niet veranderen. Vergroenen in Nederland helpt niks als we massaal (vervuilende) goederen blijven importeren. 
En er ligt een speciale verantwoordelijkheid bij ons, bij jullie, bij de omroepen, de mediaconcerns, de BN’ers, de elite, de directeuren en managers, alle individuen en instanties met invloed. Die bevinden zich in de positie om stelling te nemen, zich te laten horen, te handelen naar de beschikbare kennis.
Als een omroep waar wekelijks zo’n miljoen mensen naar kijken zich aanpast en uitspreekt, kunnen onze bestuurders en CEO’s dat minder makkelijk naast zich neerleggen dan wanneer de buurvrouw dat doet. Wees een voorbeeld. Volg niet, maar leid. Heb principes, ook als daar een prijskaartje aan hangt en ook als dat ten koste gaat van bepaalde programma’s, artikelen, uitstapjes of gemakken. We kunnen heus een beetje inschikken. Zit niet zelfgenoegzaam te wezen omdat je een serie maakt over duurzaamheid of de krant volschrijft over klimaatverandering. Handel zelf ook naar die wetenschap. We hebben geen tijd om te blijven wachten tot anderen het probleem voor ons oplossen.

Heb principes! Ook als daar een prijskaartje aan hangt

Reportage

Het is niet direct de IKEA-ervaring die je verwacht, van het bekende doolhof met om elke hoek perfect gestileerde slaapkamers, kinderkamers en keukens, een gehaktballenrestaurant en een ballenbakparadijs. Dit meubelwarenhuis in Eskilstuna, Zweden, is wat je noemt overzichtelijk. In één oogopslag heb je het hele aanbod wel gezien.
Maar dit is dan ook niet het zoveelste filiaal: het is de eerste tweedehands IKEA wereldwijd. De winkel opende afgelopen november, tijdens de pandemie, zijn deuren. Pas nu, maanden later, is het geoorloofd een kijkje achter de schermen te nemen.
Deze tweede-kans IKEA is gevestigd in ReTuna Återbruksgalleria, een warenhuis waar ondernemers uitsluitend gebruikte en opgelapte spullen verkopen. Er zijn kledingwinkels, er is witgoed, elektronica, een speelgoedwinkel. En nu dus ook een variant op de beroemde meubelzaak.
Een proeftuin voor de toekomst, aldus circulair bedrijfsontwerper Daniel Haltia. Hier is geen sprake van de gesmeerde en geperfectioneerde procedés die we van de meubelgigant gewend zijn. Nee, hier verloopt de bedrijfsvoering nog behoorlijk houtje-touwtje. 
<blockquote>‘De dynamiek is heel anders dan in een gewone IKEA. We hebben hier nu een roze Expedit staan. Als we die verkopen, komt er iets totaal anders voor in de plaats.’</blockquote>
Het atypische IKEA-filiaal heeft een oppervlakte van 72 vierkante meter. Net genoeg ruimte voor een set zwarte barkrukken, een Knarrevik-nachtkastje en een allegaartje van stoelen en bureautjes. Zodra ze iets verkopen, vertelt Haltia, gaan de medewerkers in het magazijn beneden opzoek naar een passend hergebruikmeubel om de leemte te vullen. ‘De inrichting verandert zo’n drie tot vijf keer per dag,’ vertelt hij. ‘De dynamiek is heel anders dan in een gewone IKEA. We hebben hier nu een roze Expedit staan. Als we die verkopen, komt er iets totaal anders voor in de plaats.’
Hij wijst op een wand met foto’s: de ‘fysieke Instagram’, zoals Haltia het noemt, met meubels die al wel te koop worden aangeboden, maar waarvoor geen ruimte is in de toonkamer.
<h5>Grote verantwoordelijkheid</h5>
Hoe kunnen we een aanvoerketen ontwikkelen voor gebruikt meubilair? Hoe verbeteren we de logistiek en overtuigen we mensen de moeite te nemen hun oude spullen bij ons af te leveren? Welke handelingen zijn nodig om die producten op een veilige en verantwoorde manier een tweede leven te kunnen geven? En hoe kunnen we deze processen wereldwijd integreren in ons bedrijfsmodel? Dat, vertelt Haltia, zijn vragen waar de zaak hier, in Eskilstuna, antwoorden op probeert te vinden.
Als grote speler, vindt hij, heeft IKEA ook een grote verantwoordelijkheid. ‘Zweden zijn trots op hoe goed ze afval scheiden, maar op een gegeven moment is dat niet meer afdoende. Nu wordt het afval nog in veel gevallen verbrand, terwijl we toch moeten toewerken naar het hergebruik van spullen en materialen.’
De keten heeft als doel in 2030 ‘klimaatpositief’ te zijn, wat inhoudt dat ze over de hele linie ‘meer CO2 afvangen dan uitstoten’ − als het gaat om bijvoorbeeld de warenhuizen, de distributie en het vervoer de aankoop, het materiaalgebruik en de productie. Over tien jaar, vertelt Haltia, moeten alle artikelen gemaakt zijn van hernieuwbare (bijvoorbeeld hout en katoen) of gerecyclede materialen en zo ontworpen dat ze kunnen worden hergebruikt, doorverkocht of gerecycled.
Alleen: klimaatpositieve bedrijfsvoering moet in het geval van IKEA wel gepaard gaan met groei. De netto afname van de broeikasgasuitstoot, is te lezen in IKEA’s duurzaamheidsrapport, gaat hand in hand met een toename in productie en winst. Afgelopen jaar opende IKEA’s grootste franchisenemer Ingka Group ondanks de pandemie toch weer dertig nieuwe filialen. Het totaal aantal IKEA-warenhuizen ligt inmiddels op 378. Daarnaast heeft de keten nog 58 ‘kleinere formats’, zoals winkels in stadscentra, 45 ‘ontmoetingsplekken’ en circa 80 distributiecentra.
Uit het milieurapport valt af te leiden dat ‘klimaatpositief in 2030’ niet betekent dat de meubelboer dan min of meer uitstootvrij is: het streven is een ‘15 procent afname van broeikasgassen in absolute termen ten opzichte van 2016’, wat nog steeds zou neerkomen op een jaarlijkse uitstoot à 20,4 miljoen ton (of megaton) CO2 (amper minder dan de 21,1 miljoen ton uitstoot in 2020). Het klimaatvoordeel moet vervolgens worden gezocht in ‘het opslaan van koolstof in land, planten en producten, en door het bewerkstelligen van verdere CO2-afnames in de maatschappij’.
<figure id="attachment_508995" aria-describedby="caption-attachment-508995" style="width: 1280px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="size-image_1280 wp-image-508995" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2021/06/mei1988-1280x887.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2021/06/mei1988-640x444.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2021/06/mei1988-1280x887.jpg 1280w" alt="IKEA" width="1280" height="887" /><figcaption id="caption-attachment-508995" class="wp-caption-text">IKEA-advertentie met een leuke verwijzing naar Vrij Nederland uit 1988.</figcaption></figure>
<h5>Grootste houtafnemers</h5>
Verreweg het grootste aandeel van IKEA’s huidige voetafdruk is te wijten aan de ontginning en verwerking van ruwe grondstoffen, goed voor zo’n 45 procent van de totale uitstoot. Een aanzienlijke afname van (nieuw) materiaalgebruik lijkt daarom een vereiste voor de substantiële vergroening van het bedrijf. Maar vooralsnog zijn veel van IKEA’s milieu-initiatieven − het tweedehands experiment in Eskilstuna, de vegetarische gehaktballetjes die nu naast de traditionele Zweedse köttbullar in de IKEA-kantine liggen, zonnepanelen op de daken van menig warenhuis, de elektrische voertuigen waarmee IKEA producten binnen de ring van Amsterdam bezorgt − goedbedoelde druppels op een gloeiende plaat.
Beter dan niks, zoveel is zeker, en een stap in de goede richting. Maar of het in verhouding staat tot IKEA’s aanzienlijke milieu-impact? Is het aannemelijk dat het klimaat in 2030 meer baat heeft bij dan geschaad wordt door de democratische meubelmaker?
<blockquote>Van elke honderd gekapte bomen belandt er één in de productieketen van de woonwinkel.</blockquote>
Zo is IKEA nog altijd een van ’s werelds grootste houtafnemers. Van elke honderd gekapte bomen belandt er één in de productieketen van de woonwinkel. De Britse NGO Earthsight, die onlangs onderzoek deed naar illegale houtkap in Oekraïne, berekende dat de meubelketen elke seconde een boom verbruikt en dat IKEA’s houtconsumptie in het afgelopen decennium is verdubbeld. In hun rapport Flatpacked forests schrijven ze dat ‘Ikea elk jaar circa 2 miljoen bomen meer kapt dan het jaar ervoor’. Die enorme − en toenemende − vraag naar IKEA’s fast furniture werkt misstanden bij de leveranciers in de hand, concludeerde de milieugroep. Ze herleidden een aantal modellen IKEA-stoelen naar illegaal hout uit de Oekraïense Karpaten.
Om te voorkomen dat fout hout de toeleveringsketen binnendringt, vertrouwt IKEA voornamelijk op de Forest Stewardship Council, een toonaangevend certificeringssysteem voor ‘groene kap’. Het bekende FSC-logo − half vinkje, half boom − prijkt op miljoenen hout- en papierproducten. Maar Earthsight velde het harde oordeel dat het keurmerk ‘ontegenzeglijk heeft gefaald’.
‘Het illegale hout in de beukenstoelen van Ikea was FSC-gecertificeerd, net als veel van de houtblokken waarvoor steekpenningen werden betaald tijdens het Janoekovitsj-tijdperk. Oekraïense klokkenluiders van het staatsbosbeheer vertelden Earthsight hoe vriendschappelijk de controleurs van FSC waren met hun corrupte bazen en hoe gemakkelijk het was ze weg te laten kijken.’
Ter verdediging van IKEA: ondanks de vermeende tekortkomingen van het keurstempel lijkt er op het moment geen betere kwaliteitsgarantie te bestaan. En ter verdediging van de certificeringspartij: met zo’n breed opererende organisatie is het wellicht een onrealistisch verlangen dat er nooit een illegale boom de keten in komt. Toch altijd nog liever een stam mét dan zonder FSC-logo. Het pijnpunt zit ’m vooral in het volume: hoe groter de vraag, des te groter ook de kans op wantoestanden bij de leveranciers.
In het duurzaamheidsrapport reageert IKEA op de aantijgingen met het verweer dat de ‘resultaten van een onderzoek door een derde partij geen aanwijzingen toonden dat illegaal gekapt hout onze toeleveringsketen was binnengekomen’ en dat bleek dat de Oekraïense wetgeving met betrekking tot houtkap ruimte voor uiteenlopende interpretaties overlaat.
<h5>Nieuwe oude meubels</h5>
In een recent verleden behoorde het tot de grondbeginselen van IKEA’s productontwerp dat een product democratisch moest zijn − op het gebied van ‘duurzaamheid, vorm, functie, kwaliteit en betaalbaarheid’ − en dat het in een platte verpakking moest passen, ergo makkelijk vervoerbaar moest zijn. Denk aan de beroemde Billy boekenkast, een constructie uit voornamelijk spaanplaat, folie en polypropeen. Naar eigen zeggen verkoopt de keten er elke vijf seconden één. En waarom zou je ook niet een exemplaartje meenemen? Het goedkoopste model kost 29,95 euro.
‘Het doel is nooit geweest wegwerpmeubilair te maken dat beperkt houdbaar is en het makkelijk begeeft, bijvoorbeeld bij het demonteren,’ meent Haltia. ‘Maar dat was soms wel de consequentie van die flatpack-grondslag.’
Het doel, licht IKEA toe, is altijd geweest ‘goede producten voor een betaalbare prijs aan te bieden’ opdat ze ‘toegankelijk zijn voor zoveel mogelijk mensen’. Recent opgestelde ‘circulaire’ ontwerpprincipes schrijven voor dat alle nieuwe producten toch zeker drie, vier levens moeten kunnen meegaan. Losse onderdelen moeten bovendien vervangen kunnen worden zodat niet bij elk krom geslagen verbindingselement de hele eettafel bij het grofvuil belandt.
Het warenhuis ReTuna, waar de tweedehands IKEA onderdeel van is, zit vlak naast een recyclingstation waar je al je − in jouw ogen − oude troep kan dumpen. Medewerkers sorteren vervolgens de nog te repareren en herbruikbare artikelen; ze weten precies welke winkeliers in het warenhuis op zoek zijn naar welke producten.
Gebruikte IKEA-waar belandt in de IKEA-opslag. In dit magazijn staan honderden gedemonteerde kledingkasten, bedden, tafels. Opgestapelde stoelen, vitrinekasten vol servies, bakken met ondefinieerbare planken.
Dagelijks komen er tussen de twintig en dertig nieuwe oude meubels binnen. ‘We werken hier met donaties en met spullen die we uit onze eigen productiestroom hebben gered,’ vertelt Haltia, refererend aan bijvoorbeeld beschadigd meubilair uit reguliere IKEA-zaken. ‘Het zijn veelal spullen die anders op de afvalberg waren geëindigd. De Zweden die hier komen, dragen graag een steentje bij. Ze reizen een uur om maar niet hun oude ladekast weg te hoeven gooien.’
<h5>Nog puntgaaf</h5>
Sommige meubels die hier belanden zijn al een halve eeuw oud. Haltia leidt me naar een grenenhouten dressoir uit de jaren zestig. Enthousiast: ‘Dit is antiek! En nog puntgaaf.’
Door een paar mannen van Samhall, een instantie die mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt aan werk helpt, worden elke week een paar honderd meubels schoongemaakt, gerepareerd en soms geschilderd.
‘Wij zien erop toe dat de spullen opnieuw kunnen gebruikt,’ vertelt Johan Holm, die een zwarte kledingkast aan het boenen is. ‘Er wordt zoveel weggegooid. Terwijl vaak maar kleine aanpassingen nodig zijn. Sommige meubels hoeven alleen schoongemaakt te worden, anderen zijn niet helemaal goed gemonteerd. Alles moet op de juiste plek zitten voordat het item kan worden doorverkocht.’
Toch is dat niet altijd zo eenvoudig als het klinkt. De hygiëne van een tweedehands fauteuil met een stoffen bekleding is bijvoorbeeld al moeilijker te garanderen dan een kunststoffen of houten stoel. Servies verkoopt het filiaal (nog) niet door, evenmin als spullen uit het kinderassortiment. ‘Die lijn is gewoonlijk razend populair, maar kinderkamermeubilair moet ook aan de hoogste veiligheidsstandaarden voldoen.’
Je moet ervan uitgaan dat een kind overal aan kan gaan sabbelen, hangen of trekken, aldus Haltia. ‘En de garantie dat dat veilig kan, kunnen we bij onze tweedehands items nog niet waarborgen.’
<h5>De enige weg vooruit</h5>
De tweede-kansmeubels worden voor 50 à 60 procent van de nieuwprijs verkocht. De bedrijfsvoering is nog niet bepaald winstgevend. Dat is een uitdaging, erkent Haltia. ‘Maar dit is de enige weg vooruit,’ vindt hij ook. ‘Dus we moeten die sprong in het diepe wagen en uitvogelen wat ervoor nodig is om dit overal ter wereld onderdeel te maken van de bedrijfsvoering.’
Voor de zomer moet ieder IKEA-filiaal in onder andere Zweden en Nederland al voorzien zijn van een Cirkulärbutik of een Circular Hub, een circulaire winkel. Alle meubels die daar worden verkocht, krijgen een tweede kans: omdat ze afkomstig zijn uit een vorig assortiment, een showmodel geweest zijn, of omdat klanten deze meubels aan IKEA hebben terugverkocht. Het grootste verschil met de IKEA in ReTuna is dat de producten in de Circular Hub niet worden opgelapt.
IKEA zegt vorig jaar mondiaal 47 miljoen producten een nieuw leven te hebben gegeven.
In oktober lanceerde IKEA in Nederland de Meubel Inruilservice, waarmee je oude meubels voor een deel van de nieuwprijs kan terugverkopen aan IKEA, die de artikelen vervolgens voor datzelfde bedrag weer te koop aanbiedt in de Circular Hub. Er zijn in nNederland tot nu toe zo’n 11.000 producten teruggekocht.
Sommige klanten komen wekelijks naar de tweedehands IKEA in Eskilstuna, op zoek naar een ‘goudklompje’. ‘Er is een klant op wie iedereen hier gek is,’ vertelt Haltia. ‘Om de paar dagen komt hij kijken of er misschien een cd-rek te koop is. Wie heeft er nog cd’s, vraag ik me af? Maar hij wil zijn hele wand met die rekken vullen.’
Haltia’s oprechtheid is zonneklaar. Ze zijn hier met iets góeds bezig − hier wordt gewerkt aan de toekomst. En dat is zo. Maar de zoveel honderd meubels die ze hier maandelijks redden vallen toch nog een beetje in het niet bij de pak ’m beet 100 miljoen nieuwe exemplaren die het bedrijf jaarlijks produceert en aan de man brengt. Het wachten is op de mondiale IKEA schoonmaak-, repareer- en schilderdienst.
<div class="info-box">
<h5>De reactie van IKEA</h5>
‘De vraag naar producten voor thuis zal altijd blijven bestaan. In plaats van weg te kijken, kiest IKEA er juist voor om de verantwoordelijkheid te nemen en voorloper te zijn op het gebied van duurzaamheid in de markt. Dat verwachten klanten ook. Het voortouw nemen we niet alleen om zelf duurzamer te worden, maar ook om een hele markt in beweging te krijgen. IKEA heeft de schaal om ook echt daadwerkelijk wereldwijd impact te leveren. Dit reikt tot het verduurzamen van onze eigen bedrijfsvoering (o.a. verbruik van grondstoffen en CO2-uitstoot bij productontwikkeling) tot de rol als (massa)retailer richting de consument en de invloed die IKEA heeft op het leven thuis. We streven ernaar dat een aankoop bij IKEA altijd een duurzame en verantwoorde keuze is.
IKEA accepteert geen illegaal gekapt hout in onze producten. Bij IKEA geloven we er sterk in dat verantwoord bosbeheer bevorderd wordt door samen te werken met andere partijen. We verwelkomen rapporten en bevindingen van NGO’s, nemen deze zeer serieus en zijn destijds onmiddellijk begonnen met een onderzoek. IKEA deelt en steunt de ambitie om het bosbeheer in Oekraïne of waar dan ook ter wereld te verbeteren.
Als grote consument van hout nemen we dus ook hier onze verantwoordelijkheid zeer serieus. We gebruiken onze schaal en impact om een positieve verandering in te zetten.
IKEA strijdt al jaren tegen wereldwijde ontbossing en bosdegradatie. Onlangs publiceerde IKEA de “Forest Positive Agenda 2030”, waarin het branche-overstijgende plannen uiteenzet om biodiversiteit verder te verbeteren en innovatie op het gebied van duurzaam houtgebruik te stimuleren. IKEA wil hierin de leiding nemen en garandeert in het rapport dat in 2030 minstens één derde van het gebruikte hout in IKEA producten, gerecycled hout is.’
</div>

Een gebruikte Billy uit de tweedehands IKEA: hoe de meubelreus probeert te verduurzamen

Onderzoek

<div class="info-box">
<iframe src="https://w.soundcloud.com/player/?url=https%3A//api.soundcloud.com/tracks/746147164&amp;color=%23ff5500&amp;auto_play=false&amp;hide_related=true&amp;show_comments=false&amp;show_user=true&amp;show_reposts=false&amp;show_teaser=true" width="100%" height="166" frameborder="no" scrolling="no"></iframe> 
Blendle heeft dit verhaal voor je ingesproken.
</div>
Ook ‘gidsland Nederland’, zoals politici ons staatje graag plegen te noemen, kan weleens een gids gebruiken. In dat geval kijken we graag naar het noorden, naar Scandinavië, dat zich op de kaart heeft weten te zetten als gidsgebied — deels terecht en deels als marketingstrategie, dikwijls gestoeld op vervlogen successen zoals die van een inmiddels steeds verder uitgeklede welvaartsstaat, een ooit zo tolerant migratiebeleid, een neutraliteitspolitiek die een groot inbeeldingsvermogen vergt.
Nu de Nederlandse regering eindelijk overstag is wat betreft een vrouwenquotum, laat ze zich, als dat zo uitkomt tenminste, gidsen door de Noorse noorderburen: de trotse uitvinders van zo’n quotum.
In Noorwegen raakte het idee van een vrouwenquotum eind jaren negentig in zwang. In 2003 werd het beleidsvoorstel aangenomen. Wat heeft het quotum sinds de vroege jaren 2000 in Noorwegen teweeggebracht?
<h5>Nog steeds ver te zoeken</h5>
In 1999 opperde de toenmalige minister voor Kinderen en Gezinszaken Valgerd Svarstad Haugland het idee voor gender-quota binnen de bestuursraden van bedrijven. Sinds 1979 kende Noorwegen al een seksegelijkheidswet, maar die had uitsluitend betrekking op de publieke sfeer. Het gevolg daarvan, vertelt Sissel Jensen, hoofddocente aan de Norwegian School of Economics en gespecialiseerd in sekseongelijkheid in het bedrijfsleven, was dat een fors aantal topposities in de politiek en publieke instellingen inmiddels bekleed werd door een vrouw. Maar daar was ook alles mee gezegd: een gebalanceerde manvrouw-verhouding in de bestuurlijke functies van de commerciële sector was nog steeds ver te zoeken: 94 procent van de bestuursraden en 98 procent van alle CEO’s was man.
<blockquote>Zonder inmenging van bovenaf, ontstond het vermoeden, zou de private sector tot het einde der tijden een mannenbolwerk blijven.</blockquote>
Het aandeel vrouwen aan de top van het bedrijfsleven was sinds 1979 nauwelijks gegroeid. Zonder inmenging van bovenaf, ontstond het vermoeden, zou de private sector tot het einde der tijden een mannenbolwerk blijven. Hoe kon dat, in een land dat op politiek niveau zo goed als evenredig door beide seksen werd bestierd?
<img decoding="async" class="size-image_1280 wp-image-456693" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/01/automonteur-1280x1279.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/01/automonteur-320x320.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/01/automonteur-640x640.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/01/automonteur-1280x1279.jpg 1280w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/01/automonteur-1920x1919.jpg 1920w" alt="" width="1280" height="1279" />
<h5>Doorslaggevende rol</h5>
Misschien had het quotumvoorstel van Haugland minder opzien gebaard als het uit de koker kwam van, zeg, een Noorse sociaaldemocraat. De centrumrechtse regering had in zo’n geval het idee met een handomdraai kunnen verwerpen als een socialistische maatregel om de vrije markt aan banden te leggen, of iets in die trant. Maar het voorstel werd geopperd door een christendemocraat, en dat maakte dat er van alle kanten werd geluisterd.
De opvolger van Haugland hield het quota-idee warm, maar de doorslaggevende rol was voor de toenmalige minister voor Handel en Industrie, de conservatieve Ansgar Gabrielsen. In 2002, in de laatste fase van het politieke debat over het gender-quotum, zei hij in een interview met Verdens Gang, de best-gelezen krant van Noorwegen, dat hij ‘misselijk en moe werd van de mannelijke dominantie binnen het bedrijfsleven’. Volgens Mari Teigen, sociologe en hoofdonderzoekster aan het Instituut voor Sociaal Onderzoek te Oslo, trok die uitspraak het merendeel van de sceptici binnen de conservatieve partij over de streep.
‘De nieuwe quota-wetgeving werd nota bene geïntroduceerd door een centrum-conservatieve coalitie,’ zegt Sissel Jensen van de Norwegian School of Economics. Het voorstel werd gesteund door de arbeiderspartij en socialistisch links. Alleen de rechts-populistische voortgangspartij stemde tegen.
<h5>Niet genoeg capabele vrouwen</h5>
Toch verliep het proces niet zonder slag of stoot. Ja: van meet af aan was het politieke draagvlak groot, maar de belangenbehartigers van de industrie en de werkgeversorganisaties stribbelden flink tegen. De weerstand die in Nederland jarenlang het debat heeft bepaald, echoot die van de opponerende Noren destijds: een vrouwenquotum was mannendiscriminatie, er waren niet genoeg capabele vrouwen voor die functies te vinden, door de vervanging van capabele door incapabele bestuurders zouden bedrijven minder interessant worden voor investeerders en het was bovenal ondemocratisch — het stond immers een onbevooroordeeld benoemingsproces in de weg.
<blockquote>De overheid stelde dat economische besluitvorming door een beter sekse-evenwicht juist zou democratiseren.</blockquote>
Het is maar met welke ogen je tegen de zaken aankijkt. De voorstanders van het vrouwenquotum bepleitten met nagenoeg dezelfde argumenten hún gelijk. De gender-disbalans in het bedrijfsleven, dat was pas discriminatie, veel vrouwelijk talent bleef nu onbenut, waarmee de sector nieuwe inzichten misliep, en de overheid stelde dat economische besluitvorming door een beter sekse-evenwicht juist zou democratiseren.
<h5>Nieuwe spelregels</h5>
Enfin: toen het parlement in 2003 vóór een quotumregeling in de bedrijfssector stemde, was de kogel door de kerk. De nieuwe spelregels zouden gelden voor beursgenoteerde bedrijven, staatsbedrijven en coöperaties.
Bij de introductie van het quotum was het niet meer dan een advies; ondernemers die er lak aan hadden, kregen geen sancties opgelegd. Maar die vrijblijvendheid bleek, net als in Nederland, de seksegelijkheid weinig goed te doen. Het aantal vrouwelijke bestuursleden nam in de paar jaar na 2003 maar amper toe.
Daarom besloot de regering uiteindelijk tot een bindend gender-quotum: de bestuursraden van alle nieuwe beursgenoteerde bedrijven moesten vanaf 2006 voor minstens 40 procent bestaan uit vrouwen. Alle andere bedrijven waarvoor het quotum in het leven was geroepen, hadden nog twee jaar de tijd om aan diezelfde eis te voldoen. Haalden ze de deadline niet, dan werden ze verplicht hun zaak op te doeken.
Zover, zegt Sissel Jensen, heeft het nooit hoeven komen.
<img decoding="async" class="size-image_1280 wp-image-456695" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/01/fo30141806250140-1280x1280.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/01/fo30141806250140-320x320.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/01/fo30141806250140-640x640.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/01/fo30141806250140-1280x1280.jpg 1280w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/01/fo30141806250140-1920x1920.jpg 1920w" alt="" width="1280" height="1280" />
<h5>Prima gekwalificeerd</h5>
Wel besloot een aantal bedrijven met de invoering van de nieuwe wetgeving de beurs te verlaten. Daarmee ontsprongen ze de dans, was het vrouwenquotum niet langer op hen van toepassing. De rest voldeed binnen de deadline aan de eis.
Al met al had het bijna tien jaar geduurd: vanaf de eerste keer dat het vrouwenquotum was geagendeerd totdat het goed en wel in werking was getreden. Einde verhaal? Nee, nog niet helemaal.
<blockquote>De vrouwelijke bestuursleden die sinds de invoering van het quotum zijn aangenomen, zijn doorgaans hoger opgeleid dan hun mannelijke collega’s.</blockquote>
Hoe was het bijvoorbeeld afgelopen met de bedrijven die hadden beweerd dat ze best vrouwen wilden rekruteren, maar dat ze gewoon niet gekwalificeerd genoeg waren?
Die bedrijven kwamen, vertelt Jensen, doorgaans terug op hun kritiek. De vrouwen die na het quotum werden aangenomen, bleken over het algemeen prima gekwalificeerd. Beter gekwalificeerd zelfs dan de vrouwen die daarvoor al onderdeel uitmaakten van een bestuursraad. ‘Het lijkt erop dat op het moment dat die bedrijven niet meer uit hun eigen netwerk konden putten en ze via professionelere wegen nieuwe bestuursleden moesten rekruteren, ze ook aanzienlijk betere kandidaten konden vinden.’
De vrouwelijke bestuursleden die sinds de invoering van het quotum zijn aangenomen, zijn doorgaans hoger opgeleid dan hun mannelijke collega’s. Laatstgenoemden zijn op hun beurt vaker eigenaar van een bedrijf. Maar uit onderzoek van sociologe Mari Teigen blijkt dat de huidige bestuursleden, man of vrouw, over een overeenkomstig rijtje competenties beschikken.
<h5>Geen enkele invloed</h5>
Goed nieuws dus, al met al. Toch geeft Sissel Jensen geen eenduidig antwoord op de vraag of de wetgeving een succes is geweest. Aan het directe doel van het quotum – 40 procent vrouwen in bestuursraden – is voldaan, maar daar is ook alles mee gezegd. ‘De wet heeft geen enkele invloed gehad op de andere aspecten van de sekse-disbalans in het bedrijfsleven.’
De gedachte achter het vrouwenquotum was dat meer gelijkheid bovenaan de ladder zou doorwerken naar andere managementposities, maar dat is in het decennium sinds de invoering niet of nauwelijks gebeurd. Slechts 5 procent van de voorzitters van bestuursraden is vrouw en het aandeel vrouwelijke CEO’s ligt in Noorwegen op een schamele 6 procent. Managers zijn nog steeds vrijwel altijd man. De salariskloof, zegt Jensen, is bovendien nog altijd onveranderd groot.
Of, zoals Jensen en twee collega-onderzoekers schrijven in een paper over de effecten van de Noorse hervormingen: het quotum blijkt niets te hebben gedaan ‘om het carrière-vooruitzicht van gekwalificeerde vrouwen onder het bestuursniveau te verbeteren’, noch heeft het beleid ‘geholpen de seksekloof in inkomsten van recent-afgestudeerden te dichten’.
<blockquote>‘Misschien hebben de vrouwen in bestuursraden wel dezelfde male bias als de mannen, kiezen ze ook eerder voor een mannelijke kandidaat.’</blockquote>
Over het waarom tasten Jensen en haar collega’s nog in het duister. ‘De regering had de hoop dat deze wetgeving het hele bedrijfsleven vrouwvriendelijker zou maken. Dat vrouwen andere vrouwen zouden rekruteren, dat het old boys network eindelijk eens open werd gegooid.’ Maar tevergeefs. ‘Het merendeel van de bestuursraden bestaat uit vijf leden, van wie meestal twee vrouwen. Mogelijk heeft dat ermee te maken: ze zijn nog steeds in de minderheid.’ Of, zegt Jensen: ‘Misschien hebben de vrouwen in bestuursraden wel dezelfde male bias als de mannen, kiezen ze ook eerder voor een mannelijke kandidaat.’

Dit kunnen we leren van het Noorse vrouwenquotum

Zelfs in Zweden, moeder aller welvaartsstaten, groeit de ongelijkheid

‘De wereld beschouwt ons als gelijkheidsparadijs.’ Gudrun Schyman (70), oprichter en partijleider van het Feministiskt Initiativ (FI), zucht. ‘Wij zijn het land van het genderloze persoonlijk voornaamwoord hen (naast zij, hon, en hij, han). Van de sekseneutrale scholen. Van luidruchtige vrouwen en bedeesde mannen. Het land waar een gezin een toelage krijgt als pappa evenveel ouderschapsverlof opneemt als mamma.’
Haar zucht is veelzeggend: Schyman vindt het imago van Zweden als land waar de poten onder de patriarchale stoel succesvol zijn weggezaagd kortzichtig. Naïef. Gemakzuchtig.
Dertien jaar geleden richtte Gudrun Schyman in Zweden het Feministiskt Initiativ op. Inmiddels heeft het FI ook zusterpartijen in Denemarken, Noorwegen en Finland. En nee, de partij is nog niet overbodig, want de gelijkheid van mannen en vrouwen in de samenleving is nog niet volbracht. ‘Nog lang niet,’ volgens Schyman.
<h5>Provocaties</h5>
De partij mag dan relatief jong zijn, haar voorvrouw gaat al decennia mee in het Zweedse politieke landschap. Schyman begon haar carrière in 1977 bij de Vänsterparti, de linkse partij – destijds nog de linkse communisten. Toen ze in 1993 werd verkozen tot partijleider verdween het communisme van de agenda en verscheen het feminisme in de plaats daarvan. Na tien jaar links leiderschap, een geopenbaard alcoholprobleem en een bonnetjesaffaire – ze zou kosten van de belasting hebben afgetrokken die ze nooit had gemaakt – verliet ze de partij om zich te richten op de ‘feminisering’ van de politiek. En ze liet er geen gras over groeien: een jaar later was daar het Feministisch Initiatief.
Schyman is uitgesproken, idealistisch en onvermurwbaar. Ze is een doorgewinterde politica die precies weet wat ze doet. Haar provocaties halen niet zelden de internationale krantenkoppen. Zo zette ze een paar jaar terug de vlam in honderdduizend kronen, zo’n tienduizend euro ­– het veronderstelde bedrag dat de mannelijke bevolking van Zweden elke minuut meer verdient dan de vrouwelijke.
Schyman snapt wel hoe het idee van de Scandinavische gelijkheidsutopie heeft postgevat. Voor mensen die zweren bij lijstjes lijkt Zweden – of Scandinavië in zijn geheel – het egalitaire paradijs. In de gender gap index van het World Economic Forum staat Zweden, omgeven door de andere Noord-Europese landen, in de top-5 van seksegelijke landen, net zoals in het Europese equivalent van die ranglijst. De instanties die deze lijsten hebben opgesteld, baseren zich op statistieken over bijvoorbeeld opleidingsniveau, het aandeel vrouwen dat werkt en de vrouwelijke vertegenwoordiging in de politiek. ‘Niet dat deze lijsten niet kloppen,’ zegt Schyman. ‘Ze vertellen alleen de halve waarheid.’
<blockquote>Ondanks de betere schoolresultaten van meisjes in het Zweedse onderwijs, krijgen jongens toch betere kansen.</blockquote>
Ja, er zitten bijna evenveel vrouwen als mannen in het Zweedse parlement, beide seksen werken evenveel, en de vrouwelijke helft van de bevolking is inmiddels gemiddeld hoger opgeleid dan de mannelijke. Maar dat neemt de hardnekkige machtsstructuren nog niet weg. In ons ingesleten patriarchale wereldbeeld, zegt Schyman, is de man toch net even wat meer waard. Dat uit zich bijvoorbeeld in een blijvende salariskloof tussen mannen en vrouwen in vergelijkbare functies. Ondanks de betere schoolresultaten van meisjes in het Zweedse onderwijs, krijgen jongens toch betere kansen. In het bedrijfsleven en de academische wereld staan mannen nog steeds bovenaan in de hiërarchie. Vrouwen hebben nog altijd de meeste verantwoordelijkheden als het gaat om ouderschap, en ook geweld gericht tegen vrouwen is nog nauwelijks afgenomen. En vrouwen moet volgens Schyman gemiddeld langer wachten op een ambulance en adequate medische zorg dan mannen.
<figure id="attachment_402945" aria-describedby="caption-attachment-402945" style="width: 1280px" class="wp-caption aligncenter"><img decoding="async" class="size-image_1280 wp-image-402945" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/ANP-58878298_preview-1280x853.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/ANP-58878298_preview-320x213.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/ANP-58878298_preview-640x426.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/ANP-58878298_preview-1280x853.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="853" /><figcaption id="caption-attachment-402945" class="wp-caption-text">Verkiezingsposters in Stockholm. Foto: Erik Simander / TT/ANP.</figcaption></figure>
<h5>Vruchtbare bodem</h5>
Bij de vorige parlementsverkiezingen in 2014 wist het FI geen zetels te veroveren. Schyman had ruim een jaar eerder haar intrede gedaan als partijleider en binnen een mum van tijd groeide de partij van tweeduizend naar meer dan twintigduizend leden. Maar met drie procent van de stemmen zaten ze onder de kiesdrempel van vier procent, noodzakelijk voor een plek in de Zweedse riksdag. Het FI werd de grootste partij ooit zonder parlementaire vertegenwoordiging.
Beter ging het tijdens de Europese parlementsverkiezingen datzelfde jaar, waar de feministen een mandaat in de wacht wisten te slepen voor de eerste Europarlementariër met een Roma-achtergrond. Ook bij de gemeenteverkiezingen boekten ze resultaat: de FI wordt met zesentwintig zetels vertegenwoordigd in dertien Zweedse kommuner, waaronder de drie grootste steden.
Na jaren van activisme en lobbyen en een groeiende feministische achterban, staat seksegelijkheid inmiddels op het programma van iedere prominente partij in Zweden. Het land wordt bestierd door ’s werelds ‘eerste feministische regering’, zoals die zichzelf heeft gedoopt, waarmee wordt bedoeld dat ‘gendergelijkheid een centrale rol heeft in de beleidsvoering’. ‘Een paar jaar geleden,’ zegt Schyman, ‘hield niemand dit voor mogelijk.’
Waarom vindt het feminisme in Scandinavië zo’n vruchtbare bodem? Christian Christensen, professor aan de faculteit voor mediastudies van de universiteit van Stockholm, wijst op de sterke sociaaldemocratische traditie in Scandinavië en het gelijkheidsbeginsel dat daarmee samenhangt. Schyman voegt hieraan toe dat politieke partijen in Zweden hun wortels hebben in volksbewegingen en niet in elites, zoals dat bijvoorbeeld het geval is in het Verenigd Koninkrijk. Schyman: ‘Het uitgangspunt is dat iedereen, met welke achtergrond dan ook, de politieke arena kan betreden.’
<h5>Kruispuntdenken</h5>
Het FI noemt zichzelf nadrukkelijk geen vrouwenpartij, maar een partij voor gelijkheid en ‘intersectionaliteit’ of kruispuntdenken, de overtuiging dat de verschillende gedaantes van discriminatie en onderdrukking onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden. De partij vertegenwoordigt, kortom, de ondervertegenwoordigden. Dat zijn vrouwen, maar bijvoorbeeld ook burgers met een migrantenachtergrond, mensen met een lichamelijke of geestelijke beperking en LHBT’ers.
<blockquote>‘In Groot-Brittannië is een kleine feministenpartij die alleen voor gelijke salarissen strijdt. Dat is misschien wat beperkt, maar het is wel heel concreet. Je weet precies waarvoor je stemt.’</blockquote>
Dat maakt het potentiële aantal kiezers groter, maar de boodschap ook complexer, zegt Sofie Blombäck, politicoloog aan de Zweedse Mittuniversitet. ‘In Groot-Brittannië is bijvoorbeeld een kleine feministenpartij die alleen voor gelijke salarissen strijdt. Dat is misschien wat beperkt, maar het is wel heel concreet. Je weet precies waarvoor je stemt.’
Het FI is geen zogeheten ‘one-issue’-partij. Het zwaartepunt ligt bij feminisme en gelijkheid, maar op het partijprogramma staan ook thema’s als veiligheid, de welvaartsstaat, klimaatverandering, het asielbeleid, ouderenzorg en huisvesting. De agenda van de feministen vertoont veel overlap met die van de linkse partij en de milieupartij.
En ook dat mes kan bij de parlementsverkiezingen op 9 september aan twee kanten snijden. In 2014, zegt Blombäck, vielen de FI-stemmers uiteen in twee groepen. Je had de ‘hardcore feministen’ en de meer generieke linkse kiezers. Die tweede groep leek vooral strategisch te stemmen: bij welke partij heeft mijn stem de meeste kans een rechtse regering de weg te versperren?
<figure id="attachment_402943" aria-describedby="caption-attachment-402943" style="width: 640px" class="wp-caption aligncenter"><img decoding="async" class="wp-image-402943 size-image_640" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/ANP-60261868_preview-640x960.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/ANP-60261868_preview-320x480.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/ANP-60261868_preview-640x960.jpg 640w" alt="" width="640" height="960" /><figcaption id="caption-attachment-402943" class="wp-caption-text">Gudrun Schyman. Foto: Maja Suslin / TT/ANP</figcaption></figure>
<h5>ABBA</h5>
Met het compromisloze solidariteits- en gelijkheidsideaal van het FI is de partij de aangewezen tegenhanger van de rechts-nationalistische Zwedendemocraten, zou je denken. Maar voor de nationalisten, die een enorme achterban hebben, zijn de feministen nauwelijks een bedreiging.
Volgens het onderzoeksinstituut Sifo zou de helft van de Zweedse vrouwelijke bevolking en ongeveer een derde van de mannen het FI graag vertegenwoordigd zien in het parlement. Maar het is de kiesdrempel die veel voorstanders er waarschijnlijk opnieuw van weerhoudt op het FI te stemmen. Potentiële kiezers vrezen dat het FI de 4 procent niet zal halen en waardoor hun stem verloren zou gaan.
Op dit moment schommelt het FI rond de twee procent in de peilingen. ‘Ze moeten toch zeker de 3-procent-grens halen willen ze de strategische stemmers overtuigen,’ zegt Blombäck. ‘En de milieupartij staat er niet best voor in de peilingen en zal flink z’n best doen geen kiezers aan de feministen te verliezen.’
Toch kan het volgens Blombäck nog alle kanten opgaan. Vier jaar geleden groeide het FI binnen een paar maanden van 1 naar 3 procent in de peilingen.
Regelmatige media-aandacht is daarbij onmisbaar, zeker voor kleinere partijen als het FI, die niet mee mogen doen met de verkiezingsdebatten. Nog beter helpen bekende namen op de kieslijst, zoals de voormalig politiechef van Stockholm en een veelbesproken activist. Of bekende geldschieters, zoals ABBA-liedjesschrijver Benny Andersson en de Amerikaans popartiest Pharrell Williams.
Schyman heeft er alle vertrouwen in dat de feministen dit jaar eindelijk de riksdag betreden. Al staan niet alle aanhangers te springen om een zetel. De feministenpartij, hebben verschillende leden laten weten, heeft haar bestaan te danken aan haar activistische oorsprong. En zij vrezen dat het met dat activisme snel gedaan zal zijn als ze eenmaal in het parlement zitten.

Zoekt de toerist met de opwarming van de aarde steeds koelere gebieden op?

Heb principes! Ook als daar een prijskaartje aan hangt

Een gebruikte Billy uit de tweedehands IKEA: hoe de meubelreus probeert te verduurzamen

Dit kunnen we leren van het Noorse vrouwenquotum

Zelfs in Zweden, moeder aller welvaartsstaten, groeit de ongelijkheid

Wat doet een feministenpartij in ‘genderneutraal’ Zweden?