DUO maakt studeren haram

Columns van de week

Teun van de Keuken en Nicolaas Veul

Geschiedenis
De foto&#8217;s van het massagraf met twintig skeletten uit de Eerste Wereldoorlog haalden in 2001 de wereldpers. Tot dan toe hadden ze in een geïmproviseerd graf veertig centimeter onder het aardoppervlak gelegen vlak bij Arras. Hun stoffelijke resten vertoonden sporen van dodelijke verwondingen: twee misten deels hun schedel en bij twee ontbraken vrijwel alle botten. Hun legerschoenen verraadden de Britse nationaliteit en hun schouderemblemen verwezen naar het Lincolnshire Regiment dat op 11 april 1917 bij Point du Jour door de Duitsers tot staan was gebracht.
Stadsuitbreiding, nieuwe spoorlijnen en snelwegen in Noordwest-Frankrijk maken &#8216;preventieve&#8217; archeologie noodzakelijk, stelt Alain Jacques, stadsarcheoloog van Arras. In het rijk geïllustreerde L&#8217;Archéologie de la Grande Guerre doet hij met twee collega&#8217;s verslag van tien jaar onderzoek dat een belangrijke bijdrage heeft geleverd aan wat tot nu toe door historici en ooggetuigen is opgetekend. Iedere gesneuvelde een individueel graf, luidde het voorschrift; het oorlogsgeweld maakte dit onmogelijk, zo bleek uit de vondsten van talrijke soldaten in loopgraven, granaattrechters en massagraven waarin de officieren keurig apart lagen om de hiërarchie tot in de dood te laten voortbestaan. Op een diepte van vijf meter troffen de archeologen een exemplaar van een van de eerste tanks, destijds zwaar beschadigd en vervolgens ingegraven om als schuilplaats te dienen. De vondst van talrijke koperen briefopeners, bloemenvazen, gespen en ringen, gemaakt van granaathulzen en voorzien van Duitse inscripties en het jaartal 1919, duidden op een ondergronds atelier van Duitse krijgsgevangenen die tot na de oorlog hadden vastgezeten, concludeerden de archeologen. Een flesje Carlsberg met het swastika-symbool moest dateren van vóór 1920 toen de nationaal-socialisten zich het symbool toe-eigenden en de bierbrouwer het geluksteken van de flessen besloot te verwijderen. In Arras werd een ondergronds gangenstelsel aangetroffen waardoor de troepen via bewegwijzeringbord Iceland Street ongezien naar de frontlinie marcheerden. Onderweg passeerden ze een hospitaal inclusief operatiekamer, voorzien van elektrisch licht en water en plaats voor 700 bedden en 24.000 soldaten. Het mocht niet baten, zo wijzen de geschreven bronnen uit. Na een zware explosie twee dagen na aanvang van het Britse offensief van 1917 moest het hospitaal worden geëvacueerd.
Anders dan bij de Romeinse graven die op een steenworp afstand lagen, voelden de archeologen zich bij de twintig vergeten soldaten van Point du Jour betrokken. Ieder had wel een gesneuvelde grootvader of oudoom. Ondanks het oorlogsgeweld waren de lichamen met zorg naast elkaar gelegd; de gebogen rechterelleboog van de een rustte op de linker gebogen elleboog van de ander. Mogelijk moest dit hun onderlinge verbondenheid verbeelden, misschien hoorden ze tot dezelfde eenheid. Drie schedels vertoonden eenzelfde afwijking en waren wellicht zelfs afkomstig uit één gezin. De Britten lagen met het gezicht van west naar oost, richting de Duitse vijand. De graven waren toegedekt door een strijd die nog anderhalf jaar zou duren en alleen al in Noordwest-Frankrijk bijna 700.000 vermiste soldaten heeft veroorzaakt, een vijfde van de drie miljoen gesneuvelden alleen al aan het Westelijk Front.
Yves Desfossés, Alain Jacques en Gilles Prilaux
L’ Archéologie de la Grande Guerre
Editions Ouest-France
127 p., € 15,90

Angela Dekker

Toegedekt door de strijd

Roman / Meewarige glimlach voor oude snoeper
De Franse &#8216;blingblingpresident&#8217; Sarkozy verleidde zijn ex-vrouw toen hij haar in de echt verbond met een ander en gaat tegenwoordig door het leven met ex-fotomodel en fluisterzangeres Carla Bruni. Zijn voorganger en womanizer Chirac stond bekend als &#8216;meneer-tien-minuten-met-douche&#8217;. Mitterrand hield er twee gezinnen op na en bestelde naar verluidt dagelijks een andere dame op het Elysée. Deden deze presidenten het met burgerdames, Valéry Giscard d&#8217;Estaing &#8211; president van de Franse Republiek van 1974 tot 1981 &#8211; zocht verlokking bij de Britse royalty. In de roman La princesse et le président suggereert de inmiddels drieëntachtigjarige oud-president een heftige liefdesrelatie tussen hem en de in 1997 bij een auto-ongeluk in Parijs omgekomen Britse Lady Di.
&#8216;I wish that you love me,&#8217; smeekt de door haar echtgenoot bedrogen Patricia, prinses van Cardiff, de Franse president Jacques-Henri Lambertye in de roman. Hij was haar tafelheer bij een diner op Buckingham Palace ter gelegenheid van een G7-top. Tijdens de kort daarop volgende herdenking van de landing in Normandië laat de &#8216;godin met de strakblauwe ogen en lenige benen&#8217; zijn hand op haar dij de vrije loop.
Giscard heeft prinses Diana in werkelijkheid ontmoet, getuige de foto&#8217;s van een gala in Versailles in 1994 waarop de Franse ex-president &#8211; hij was toen achtenzestig &#8211; duidelijk gecharmeerd is van de stralende, ruim dertig jaar jongere Diana. Hij zou de eerste rode rozen voor op haar kist hebben bezorgd en stond bij de begrafenis vooraan. In de roman zet hij de feiten naar zijn eigen, positieve hand. Dus laat hij zich met een overweldigende meerderheid herverkiezen en heeft de liefdesgeschiedenis een happy end.
De oud-president heeft na zijn autobiografische geschriften en een eerdere teleurstellende roman met deze ongelofelijke histoire d&#8217;amour zijn lidmaatschap van de Académie française mogelijk willen rechtvaardigen. De amusante sleutelroman leest als een trein, maar roept na lezing niet meer dan een meewarige glimlach op voor de fantasieën van een oude snoeper over een jonge bloem.
Baas boven baas. Sarkozy kan niet achterblijven en zal in zijn debuutroman zijn verhouding openbaren met de rechtenstudente die de eerste zwarte first lady van de Verenigde Staten werd.
Valéry Giscard d’Estaing, La princesse et le président, Editions de Fallois / XO Editions, 265 p., € 19,–

De president en de prinses

Veertien eeuwen Kroatië
&#8216;Geweldig,&#8217; zei Dubravka Ugrešic toen Johan de Boose haar het eerste exemplaar van zijn boek over zijn reis door Kroatië aanbood. &#8216;Nu hoef ik er niet meer over te schrijven en dat zal vele Kroaten plezieren!&#8217; Ugrešic ontvluchtte haar land tijdens de burgeroorlog begin jaren negentig, toen ze na haar kritiek op het nationalisme en de etnische zuiveringen van de Kroaten tot &#8216;nestbevuilster&#8217; werd verklaard. De schrijfster, die nu in Amsterdam woont, legt in haar werk de vinger op de zere plek, noteert De Boose in De poppenspeler en de duivelin. Die zere plek past in zijn studie naar &#8216;nieuwsgierigheid&#8217;, schrijft de slavist, &#8216;vooral naar de verstopte kant van Europa&#8217;, een onderwerp dat hij ook al in het bekroonde De grensganger. Reis langs de ruïnes van het IJzeren Gordijn onderzocht.
De Boose reist in zijn nieuwe boek door veertien eeuwen Kroatië, waar alle bezetters &#8211; Romeinen, Christenen, Ottomanen, Venetianen, Napoleon, het Habsburgse rijk &#8211; bloedige sporen achterlieten. Zijn belangrijkste gidsen zijn een bejaarde poppenspeler (een &#8216;wijze dwaas&#8217;) en een kritische journaliste (een &#8216;duivelin&#8217;). De poppenspeler toerde met zijn voorstellingen door het voormalige Joegoslavië onder het motto &#8216;De geschiedenis is de meesteres van het leven&#8217;. De journaliste slaat de idylle van de &#8216;gezellige smeltkroes&#8217; van de Zuid-Slaven graag aan gruzelementen. De waarheid is het grootste taboe in Kroatië, vertelt ze hem. &#8216;Ga op zoek naar de waarheid.&#8217;
Dat doet De Boose. Hij begint zijn zoektocht tussen de palmen en cipressen van Istrië en eet met de nieuwe rijken die vrij zijn van Joego-nostalgie en een monocultureel Kroatië idealiseren. In Pazin ziet hij de diepe kloven in de kalkstenen rotskusten die Dante inspireerden tot zijn Hel en waar in 1945 Italianen vaak levend in zijn gegooid. In Jasenovac treft hij de resten van het concentratiekamp waar de ustaša&#8217;s conform hun pact met Hitler een half miljoen joden en Serviërs vermoordden en in 1945 door Tito&#8217;s partizanen zijn afgemaakt. Bij de belegering van Dubrovnik in 1990 is geen dak gespaard gebleven, waarna de Kroatische wraak volgde met de herovering van de Krajina en &#8211; een maand na &#8216;Srebrenica&#8217; &#8211; het uitmoorden van minimaal 140.000 Serviërs. &#8216;We moesten ons verdedigen,&#8217; hoort De Boose vaak. Men voelde zich zelfs verraden toen Kroatië de leider van de operatie in Krajina moest uitleveren aan het Joegoslavië Tribunaal om tot de EU te kunnen toetreden. Een grensconflict met Slovenië heeft de EU-onderhandelingen onlangs stopgezet. Toch zal Kroatië EU-lid worden. Het draait immers tot verdriet van de poppenspeler niet om broederschap en gelijkheid, maar om de economie, weet de duivelin, die een baan in Wenen accepteert.
De schrijver ontdekt dat het achterhalen van de waarheid ook begrip vereist van verschillende vormen van verdriet. De ene opa van zijn duivelin werd opgehangen in Jasenovac omdat hij kwartjood was, de andere vluchtte in 1945 omdat hij Tito een gek vond en zat jaren gevangen op Goli Otok, de Joegoslavische goelag.
De Boose schrijft zijn &#8216;zwerversverhaal&#8217; met een bevlogenheid die soms doorslaat naar het pathetische, maar de tragiek van de gebeurtenissen brengt zijn verhaal altijd weer in evenwicht.
Johan de Boose, ‘De poppenspeler en de duivelin. Reis naar de schimmen van Kroatië’, Meulenhoff/Manteau, 303 pag., € 19,95

Waarheid: het grootste taboe

Foute kinderen
&#8216;Te laat&#8217; noemde historicus Chris van der Heijden het onderzoek naar NSB-kinderen van historica en politicologe Ismee Tames onlangs in NRC Handelsblad. Het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD), waar Tames aan verbonden is, zou de half miljoen &#8216;foute&#8217; Nederlanders altijd hebben &#8216;weggeschreven&#8217;; nu pas aandacht besteden aan hun kinderen vindt hij &#8216;teleurstellend&#8217;. Hij had omwille van de objectiviteit in plaats van deze historische studie liever bronnenpublicaties gezien. Die zijn er al, antwoordde Tames prompt in de NRC, een deel is zelfs online beschikbaar. En aandacht voor de NSB-kinderen is er wel degelijk: er is de Werkgroep Herkenning en er is inmiddels heel wat getuigenisliteratuur verschenen.
De een werd door schooljongens de broek uitgetrokken en door de onderwijzer op het schoolplein te kijk gezet. De ander was een makkelijke prooi voor kinderen uit de buurt en kwam regelmatig onder de bulten en schrammen thuis. Als een kind van &#8216;foute&#8217; Nederlanders ruim vijftig jaar na de Tweede Wereldoorlog nog steeds niet onder zijn eigen naam over zijn herinneringen en ervaringen durft te praten, wat vertelt dat over onze samenleving? Tames sprak voor Besmette jeugd met twintig kinderen van NSB&#8217;ers en andere collaborateurs en plaatste hun verhalen op basis van archiefonderzoek in de maatschappelijke context van het naoorlogse Nederland in de periode 1945 tot 1960.
Na de bevrijding werden tussen de honderdtwintigduizend en honderdvijftigduizend &#8216;foute&#8217; Nederlanders geïnterneerd. Twintigduizend kinderen werden in tijdelijke internaten opgevangen omdat beide ouders in de gevangenis zaten. Avica ten Holt-Taselaar, onderwijzeres en tijdens de oorlog actief in het verzet, was een van de mensen die zich het lot van de NSB-kinderen aantrokken. Ze werd van overheidswege medeverantwoordelijk voor het beleid. Geen straf, maar inzicht in wat &#8216;goed&#8217; en &#8216;fout&#8217; was, luidde haar devies. Educatie en het bijbrengen van democratische waarden waren cruciaal. Politiek radicalisme en collaboratie moesten voorkomen worden. Onder het motto &#8216;gezinsherstel is volksherstel&#8217; kwamen ouders vervroegd vrij en konden de kinderen naar huis; het gezin gold als voorwaarde voor een goede maatschappelijke integratie.
Een politiek probleem werd hiermee omgezet in een sociaal probleem, schrijft Tames. Want eenmaal thuis bleek de samenleving de kinderen maar al te graag alsnog te straffen voor de zonden van hun ouders. De buitenwereld bleef, uitzonderingen daargelaten, vijandig: &#8216;We hangen je op in de hoogste boom&#8217; en &#8216;Je vader had een mooi pakje aan in de oorlog&#8217;. School bood evenmin bescherming: &#8216;Doe jij je vinger maar omlaag. Jij kan het niet weten, want we weten allemaal wat jouw vader was.&#8217; Thuis werd door de ouders absolute loyaliteit verlangd: &#8216;We deden het voor jullie&#8217; of &#8216;Toen heb ik niemand horen klagen&#8217;. Angst voor ontdekking, schaamte voor de ouders, schuldgevoel maar ook verwijten aan de samenleving hebben hun jeugd of zelfs hun hele leven beheerst. Eind jaren zeventig vormden ze een aparte categorie in de psychische hulpverlening. Sommigen hebben zich afgezet tegen hun ouders, anderen noemden hen &#8216;slachtoffer&#8217; of wilden juist iets goedmaken van het leed dat de ouders hadden veroorzaakt.
Tames heeft met haar historisch onderzoek gekozen voor de leesbaarheid en is erin geslaagd het complexe verhaal van de &#8216;politiek besmette jeugd&#8217; in de Nederlandse samenleving voor een breed publiek toegankelijk te maken.
Ismee Tames, ‘Besmette jeugd. Kinderen van NSB’ers na de oorlog’, Balans, 272 pagina’s, € 17,95

Angst, schaamte, schuldgevoel

Reportage / Laatste getuigen van WOII / Privé-archieven over ’40-’45
De afspraak was dat de hele familie De Jong na de oorlog bij Annie Lodewijks thuis in de Amsterdamse Lekstraat bijeen zou komen. Annie, een vriendin des huizes, had de familiefoto&#8217;s in bewaring gekregen, en het tafelzilver. Tijdens de bezetting was zij de contactpersoon voor de familie die haar vanuit de onderduik en de kampen op de hoogte hielden van hun wederwaardigheden. Zoon Ben was een van de briefschrijvers. Hij hoorde tot de dienstplichtige militairen die na de capitulatie in mei 1940 naar huis mochten en zich in 1943 alsnog bij de bezetter moesten melden. Hij werd naar een joods krijgsgevangenkamp gestuurd in het Duitse Deep, de huidige populaire badplaats Mrzezyno in Polen.
10 juli 1944 Stammlager II-D Stargard i. Pomm. Gefangenennummer 107.560.
Beste Annie,
Aangezien ik meen (zeker weet ik het niet meer) dat je eind Juli jarig bent wilde ik je toch een bloemetje zenden. Ik hoop dat ze goed aankomen. Het zijn bloemetjes voortgekomen uit Deens zaad (van &#8216;t Deense Rode Kruis) op Duitse bodem gezaaid en verzorgd door een Hollandse krijgsgevangene in een Frans arbeidscommando. (…) Annie, moed houden en geduld. Alles zal regkom.
Het is een van de vele brieven die Ben de Jong (1920) voor zich op tafel heeft liggen. De drie verdroogde veldbloemetjes zitten nog steeds boven aan de brief vastgeplakt en waren bestemd voor Annie, die zijn post trouw beantwoordde en de correspondentie goed verborg. Zo is ook de briefkaart van De Jongs broer Mau bewaard gebleven.
A&#8217;dam, 10 augustus &#8217;42
Beste Annie,
We leven in een eindeloze reeks razzia&#8217;s, af en toe een pauze van ± een dag. Tot op dit moment zijn we er weer doorheen gezwommen, maar hoe &#8216;t over een uur of over een minuut zijn zal, weet geen mens. (…) De hele familie Hartog is weg, ook de fam. De Roode uit de boekhandel en de fam. Polak (…) Anders geen nieuws. En als ik je niet meer zie: het beste!
Mau de Jong.
Na de bevrijding was Ben de enige van het gezin De Jong die zich meldde bij Annie Lodewijks in de Lekstraat. Ze trouwden een jaar later. De dasspeld van vader De Jong draagt Ben nog elke dag. De foto&#8217;s van zijn ouders, zijn broer en diens verloofde staan op het dressoir. Annie is enkele jaren geleden overleden en zelf is Ben de Jong 88. Zijn kinderen kennen zijn levensverhaal. Misschien, dacht De Jong, zijn de brieven en foto&#8217;s ook voor anderen interessant. Daarom heeft hij besloten om ze aan het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie te schenken.
Niet weggooien
Foto&#8217;s, dagboeken, briefwisselingen, officiële documenten en voorwerpen uit privé-bezit die bij verhuizing of opruiming verloren dreigen te gaan, kunnen waardevol zijn als tastbare herinneringen aan het verleden. Onder het motto Niet Weggooien! proberen Nederlandse musea en het NIOD materiaal uit de oorlogstijd te behouden voor de toekomst. Objecten gaan naar musea, het NIOD archiveert vooral papieren materiaal dat van belang is voor onderzoek: documenten, dagboeken, foto&#8217;s en tekeningen. Vlak na de oorlog kwam er heel veel materiaal binnen, tegenwoordig gaat het jaarlijks om ongeveer driehonderd schenkingen.
Historica en NIOD-medewerkster Petra Links bekijkt de brieven en foto&#8217;s bij Ben de Jong thuis. &#8216;De schenkers hechten doorgaans emotionele waarde aan hun brieven. Maar het NIOD selecteert op de historische waarde. Persoonlijke ervaringen vullen in, voegen toe en plaatsen de officiële lezing in een breder perspectief.&#8217;
De briefkaarten van Bens moeder uit Westerbork vertellen over het dagelijks leven in het kamp waar ze hele dagen aardappelen schilt. Links: &#8216;Die informatie geeft inzicht in het reilen en zeilen van het kamp en de persoonlijke beleving van de bewoners.&#8217;
Persoonlijke oorlogservaringen zijn ook terug te vinden in de administratie van de familie Davidson (de naam is om privacyredenen gewijzigd), eigenaar van een ijzerwarenhandel in Amsterdam. Uit de cijfers valt af te lezen hoe de joden stap voor stap geïsoleerd werden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Na de Februaristaking van 1941, het protest tegen anti-joodse maatregelen van de Duitse bezetter, kreeg de Gemeente Amsterdam een boete opgelegd, &#8216;zoengeld&#8217;, die werd doorgespeeld aan haar vermogende burgers. Davidson betaalt op 23 juni 2564 gulden. Op 29 januari 1943 wordt dit bedrag volgens artikelen 3001 en 755 met tien procent verminderd en later nog eens met 3,50. Onder aan de brief is de rekensom met potlood gemaakt en deze komt uit op 2239,19 gulden. In de brief van september 1941 wordt de ijzerwarenhandelaar gesommeerd zijn kapitaal over te brengen naar Lippman, Rosenthal &#038; Co (de zogeheten Liro-affaire). De Bank betaalt hiervan vervolgens de rekeningen van Davidson maar meent dat het gevraagde bedrag van vierhonderd gulden d.d. 25 augustus 1942 voor levensonderhoud voor een gezin met vier kinderen &#8216;te veel&#8217; zou zijn; tweehonderdvijftig gulden per maand moet voldoende zijn.
Davidson gaat op 10 oktober 1942 in beroep. Zijn zaak in ijzerwaren is inmiddels overgenomen door een beheerder, hij ontvangt sinds 1 september geen &#8216;uitkeeringen&#8217; meer uit de zaak. Op 22 oktober wordt zijn beroep afgewezen.
Iets over de gemoedstoestand van Davidson is terug te vinden in de rekeningafschriften van verschillende doktoren, waaronder een zenuwarts. De rekening van Dokter Beyerman acht de Bank &#8216;zeer hoog&#8217; en ontvangt hij retour teneinde een &#8216;nauwkeurige specificatie van de behandeling&#8217; in te sluiten. Uit het dossier blijkt dat Davidson in juni 1942 inspecteur is bij de Joodsche Raad op de afdeling HAV: &#8216;Hulp aan vertrekkenden&#8217;.
Petra Links vermoedt dat de familie mogelijk dank zij die functie in Barneveld terecht is komen waar ze met ruim 650 andere bevoorrechte joden beschermd werden. Tot ze uiteindelijk toch naar Theresienstadt gedeporteerd werden, van waaruit ze na een uitruil met Duitsers naar Zwitserland mochten gaan. De familie overleefde de oorlog waarna de jarenlange strijd om schadevergoeding van de Nederlandse overheid volgde die ook in het dossier is terug te vinden.
Mussert-garde
Het archief van het NIOD is vrij toegankelijk, al gelden bij privacygevoelig materiaal restricties. Soms dienen de betrokkenen, kinderen en zelfs kleinkinderen van bijvoorbeeld &#8216;foute ouders&#8217;, beschermd te worden. Het in linnen gebonden fotoalbum van een lid van de Amsterdamse Mussert-garde toont zwart-witkiekjes van de tocht naar het Oostfront. Een dergelijke schat aan fotomateriaal over deze elitegroep binnen de NSB had het NIOD nog niet in bezit.
De fotograaf poseert bij een poppetje met kaal hoofd bungelend aan een galgje. Het handgeschreven bijschrift luidt: &#8216;Churchill hangt&#8217;… Daarna volgen foto&#8217;s van &#8216;Dorpsgezichten in Rusland&#8217;, &#8216;bommen laden, hout hakken en zagen te Smolensk (December 1941, 24 graden vorst)&#8217;.
Even verder zit hun vrachtwagen vast in de &#8216;modderpoel&#8217; van &#8216;Russische wegen&#8217;. Op 11 januari 1943 kijken zijn kameraden naar het bombardement op Krasnodar. Terwijl Stalingrad al verloren is en de Duitsers nederlaag op nederlaag lijden tegen de Russische overmacht, gaat de Oostfrontstrijder terug naar Nederland. De foto&#8217;s over Mijn verloftijd 28 maart tot 19 april 1943 zijn verdwenen en ook van de laatste foto resteert alleen het bijschrift: Moeder en kind 1943.
Getuige
Particuliere bronnen horen tot de categorie oral history, maar hoe betrouwbaar zijn ze? Het joodse krijgsgevangen-kamp Deep van waaruit Ben de Jong zijn brieven aan Annie in Amsterdam stuurde, was aanvankelijk onbekend. Loe de Jong heeft het in zijn veertien delen tellende Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog onvermeld gelaten. Is de foto van zijn kampgenoten waarop Ben de Jong nog Simon Levy herkent wel in Deep gemaakt? Alle negentien joodse krijgsgevangenen uit Nederland hebben het kamp overleefd, zegt hij. Na onderzoek in de archieven, vindt Petra Links een kort verslag over het kamp van een Zweedse Rode Kruis-medewerker uit 1944. Ze concludeert: &#8216;Het is uitzonderlijk, de joodse krijgsgevangenen in Deep zijn volgens het oorlogsrecht behandeld. Met de brieven en foto&#8217;s van Ben de Jong uit het kamp hebben we de enige persoonlijke getuigenis in bezit.&#8217;
Loe de Jong heeft zijn opus magnum over de bezetting mede op ooggetuigenverslagen gebaseerd en kreeg nogal wat kritiek te verduren omtrent de wetenschappelijke waarde. Toch is de aandacht voor de persoonlijke ervaringen gebleven en zelfs enorm toegenomen, getuige de vele publicaties op dit gebied. Jolande Withuis putte voor haar biografie over Pim Boellaard Weest Manlijk, zijt sterk (De Bezige Bij, 2008) mede uit het particuliere archief van Henk Toby. De verzetsstrijder is door Boellaard verpleegd in de ziekenbarak van Dachau en overhandigde eerder zijn brieven en memoires aan het NIOD. Historica Selma Leydesdorff schreef onder meer De mensen en de woorden: geschiedenis op basis van verhalen (2004) over het belang van de persoonlijke details voor de geschiedschrijving. Al moet je alert blijven, stelt ze: &#8216;Het is de taak van de beoefenaar van mondelinge geschiedenis structuur te brengen in de verhalen; ze te bevestigen of te ontmaskeren en hun vertekeningen door middel van andere kennis te verklaren. Met het verstrijken van de tijd worden herinneringen vervormd en nogal eens gekenmerkt door contradicties.&#8217; Psycholoog Bram Enning (1974) promoveerde onlangs op De oorlog van Bastiaans (Augustus, 2009) en is &#8216;héél voorzichtig&#8217; geweest met getuigenverhalen over de psychiater die met lsd grote therapeutische successen claimde bij overlevenden van de concentratiekampen. &#8216;Bastiaans en zijn methode zijn in de loop der tijd gemythologiseerd. Alleen als ik aanvullende bronnen vond, heb ik de verhalen gebruikt. Iemand was getuige geweest van de behandeling van een patiënt die zo opging in zijn oorlogservaring dat hij in een gloeiend hete verwarmingsbuis was geklommen, blaren had opgelopen, maar niets had gevoeld.
Bastiaans was onder de indruk en vroeg een onderscheiding aan bij de Canadese legereenheid waarin de man had gevochten. De patiënt bleek niet bekend.&#8217;
Bastiaans heeft het geval beschreven in zijn proefschrift, ontdekte Enning. &#8216;Hij heeft alleen niet verteld dat de patiënt gefantaseerd heeft.&#8217; Enning ging verder en vond ook uit dat het Canadese leger nooit op de bewuste locatie heeft gevochten. &#8216;Als het om waarheidsvinding gaat, heb je meer nodig dan getuigen. Ooggetuigen kunnen je op een nieuw spoor zetten, op een denkrichting brengen of naar nieuwe bronnen leiden. Ik kwam bij een oud-collega van Bastiaans thuis die een heel archief over Bastiaans had. Niks weggooien dus!&#8217;
Hoe strijdig particuliere ervaringen kunnen zijn met het gevestigde historische beeld, illustreert ook de correspondentie van Ben de Jong vanuit het joodse krijgsgevangenkamp in Deep.
10 juli 1944 Stammlager II-D Stargard i. Pomm. Gefangenennummer 107.560.
Beste Annie,
… Laat ik je nu eens een standje geven over de pakketten die je stuurt. Annie, ik zend je een laatste waarschuwing. Stuur niets van je eigen levensmiddelen. Ik heb genoeg (…) Het Amerikaanse Rode Kruis zendt ons chocolade, boter, sigaretten, melkpoeder en zeep. (…) Het is erg warm woensdagavond en gisterenavond in zee gezwommen (…). Ik werk de gehele dag aan &#8216;t strand met alleen een sportbroekje aan. Als ik thuiskom ben ik bruin als een neger. …
Al blijft zijn ongerustheid over het lot van zijn ouders en broer Mau uiteraard groot.
… Met mijn familie heb ik nog steeds geen contact, alhoewel ik nog steeds nieuwe dingen onderneem. Wie weet hoe dicht zij bij mij zijn. Indien ik maar 1 woord van ze hoorde!
Hij heeft de directie van Westerbork geschreven met de vraag of zijn vader, ook een militair, mag overkomen naar het krijgsgevangenkamp in Deep. Twee dagen na zijn zomerse brief aan Annie krijgt hij op 12 juli 1944 antwoord uit Westerbork. Commissaris Rietveld schrijft dat zijn poging om in contact te komen met zijn ouders &#8216;definitief mislukt&#8217; is. Pas na de oorlog hoorde Ben dat zijn ouders toen al een jaar eerder waren vermoord in de gaskamers van Sobibor.