Interview

‘Als we het over ‘vrijheid’ hebben, gaat het over de vrijheid van religie, van meningsuiting, maar we praten nauwelijks over onze vrijheid tot het gebruik van natuurlijke hulpbronnen, en het verspillen daarvan. Heeft het mondiale Noorden de vrijheid om te vervuilen en te verwoesten omdat we rijk zijn? Geeft dat ons het recht? Wat boodschap geeft dit aan de opkomende ontwikkelingslanden?
De 185 landen die in 2015 het Klimaatakkoord ondertekenden kwamen overeen om de wereldwijde temperatuurstijging te beperken tot 1.5 &#8211; 2°C. Is dit klimaatrechtvaardigheid? Nee. Want de ontwikkelingslanden zullen met deze stijging nog steeds onevenredig hard worden getroffen door klimaatverandering, terwijl ze niet de veroorzakers zijn. Als de aarde één graad opwarmt, sterven al 70 miljoen mensen door extreme hitte in landen als India, Pakistan, Kenia. Nog los van de bosbranden, de overstromingen, de verwoeste oogsten.
Dus onze vrijheid om broeikasgassen uit te stoten zou beperkt moeten worden. We zouden als land niet de vrijheid mogen hebben om zoveel energie te gebruiken als we maar willen, of om in luxe panden te wonen met een hoog energieverbruik, gewoon omdat we het ons financieel kunnen veroorloven.
<blockquote>‘De vrijheid om zoveel vlees te consumeren als we maar willen, zou die niet begrensd moeten worden?’</blockquote>
Bovendien begrijpen weinig mensen dat onze rijkdom nog steeds gebaseerd is op de uitbuiting van andere landen.
Laten we het over water hebben. Hoe zit het met de vrijheid van landbouw en bedrijfsleven om met ons water te doen wat ze willen? 99 procent van het Nederlands oppervlaktewater is vervuild. Er wordt door de landbouw zoveel grondwater onttrokken aan het land dat er zout water binnenkomt, en de bodem verzilt. Ook de datacentra in Nederland gebruiken veel drinkwater en energie. De vraag is wat dit de economie oplevert, en of deze industrie überhaupt gewenst is.
En dan de grond. Is het verstandig om de vrijheid te hebben om ons al het land toe te eigenen dat we maar willen, in plaats van een deel aan de natuur over te laten? We vertellen iedereen in de wereld dat ze ruimte moeten maken voor bedreigde diersoorten als olifanten, tijgers, leeuwen. Maar Nederland heeft niet eens ruimte om de wolven te verwelkomen. Als we een deel van het land aan de natuur willen teruggeven, moet die vrijheid voor gemeentes en voor projectontwikkelaars worden ingeperkt, en moeten we in veel compactere steden gaan wonen.
Spullen. Wat is de vrijheid om maar plastic te blijven kopen en weg te gooien? Om zoveel kleding te kopen als we willen? Hoeveel vrijheid krijgen de techbedrijven om telefoons te maken die om de paar jaar vervangen moeten worden? Terwijl ze er makkelijk voor kunnen zorgen dat door aangepaste besturingssysteem apps tien jaar lang kunnen worden geüpdatet. Maar dat gaan ze niet doen, want dan verkopen ze minder telefoons. De neoliberale vrije markt stelt ze daar natuurlijk toe in staat.
<img decoding="async" class="alignnone size-image_1280 wp-image-592774" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/11/GoptjaBreed-1-1280x853.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/11/GoptjaBreed-1-640x427.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/11/GoptjaBreed-1-1280x853.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="853" />
Die vrijheid die we hebben om zoveel vlees te consumeren als we maar willen, zou die niet eens begrensd moeten worden?
En zo kom ik op luchtvervuiling. Zouden we de vrijheid moeten behouden om in onze SUV’s te blijven rijden als dat betekent dat anderen ziek worden? Zo was er in Londen een rechtszaak omdat een meisje met astma was gestorven door de smog. De rechtbank oordeelde dat de stad Londen verantwoordelijk was voor haar dood, en de vervuiling moet verminderen. Dat oordeel impliceert begrenzing van vrijheden. Dat betekent dat je met bepaalde auto’s op bepaalde plekken op bepaalde tijden niet meer mag rijden. Dat je dan het openbaar vervoer moet nemen. Dit betekent een verandering in mentaliteit en houding ten opzichte van het consumentengedrag dat we nu als vanzelfsprekend beschouwen.
Dus als je mij de vraag stelt: welke vrijheid moet begrensd worden, dan leg ik je al deze zaken voor waar wij in het rijke Noorden recht op ménen te hebben. Die vrijheid moet niet alleen een kwestie van prijs zijn, want de rijken kopen alle grondstoffen op. Een groot deel van de mondiale hulpbronnen is geprivatiseerd. Bijvoorbeeld water. In veel delen van de wereld zijn landeigenaren ook eigenaren van het water onder het land, of het water dat door of naast hun land stroomt. Maar is het wenselijk dat water in iemands bezit kan zijn?
<blockquote>‘Wij rijke mensen in het Noorden moeten snappen: ik kan niet alles doen wat mijn rijkdom mogelijk maakt.’</blockquote>
Veel landen beseffen inmiddels het enorme belang van water voor mens, natuur en de economie en proberen de controle terug te krijgen door het water weer publiek te maken. Dat betekent impliciet onteigening en landeigenaren verzetten zich hier hevig tegen. Inmiddels is er een nieuw systeem van vergunningen, concessies en contracten geïmplementeerd, maar het probleem hiermee is dat dit vergunninghouders rechten geeft die vergelijkbaar zijn met eigendomsrechten op water, wat waterbeheer moeilijk maakt. Door de toenemende schaarste en competitie wordt water wereldwijd in toenemende mate geprivatiseerd. Dit beïnvloedt niet alleen het hydrologische systeem waarin water van de ene naar de andere plaats stroomt, verdampt en als regen elders terugkomt, maar ook de verdeling van water tussen mens, natuur en landen.
Het gecreëerde systeem maakt het lastig eigendom te onteigenen – de landen die dat proberen worden voor miljarden aangeklaagd onder een van de honderden bilaterale investeringsverdragen zoals waterbedrijf Bechtel deed bij Cochabamba Water Revolt in Bolivia.
Met een vlieg- en vleestaks kom je er ook niet; rijke mensen kunnen dat nog steeds betalen. En het compenseren, afkopen van schuldgevoel, van de CO2-uitstoot door middel van het planten van een boom in een ver land is een wassen neus.
De uitstoot moet gewoon naar beneden. Wij rijke mensen in het Noorden moeten snappen: ik kan niet alles doen wat mijn rijkdom mogelijk maakt.
Ik geloof niet dat je alleen de consument moet aanspreken. Ook het economische, politieke en juridische systeem moet veranderen. Bedrijfsleven en overheid moeten verantwoordelijkheid nemen en aan die verantwoordelijkheid worden gehouden.
In toenemende mate grijpt de rechterlijke macht in, omdat die verantwoordelijkheid niet wordt genomen, zoals in de 1700 rechtszaken over klimaatverandering wereldwijd.
Ook de vrijheid om desinformatie te verspreiden is een groot probleem, omdat er leugens worden verspreid en klimaatverandering wordt ontkend.
Voor mij is het echt belangrijk dat we niet de vrijheid hebben om boven een bepaalde grens te vervuilen. Dat ‘recht’ moet veel eerlijker worden verdeeld, tussen rijk en arm binnen landen en tussen ‘ontwikkelde’ landen en landen in ontwikkeling. De rijke landen hadden in 2015 moeten zeggen: wij worden in 2020 al klimaatneutraal, en geven de armere landen tot 2050 om de uitstoot tot nul terug te brengen. Maar wat zien we: de rijke landen zeggen tegen de ontwikkelingslanden: ‘Hoewel jullie over 80 procent van de fossiele brandstoffen beschikken, mogen jullie ze niet gebruiken. Maar wij wel, want wij waren eerst, en daarom zijn wij er afhankelijker van.’ Dat heet ‘grandfathering’. Wat ik zie is dat het mondiale noorden haar hegemonie laat gelden ter bescherming van haar eigen economie en dat zie je ook aan het verkiezingsresultaat in de VS en in Nederland.
Er moet veel meer regelgeving komen om die vrijheden in te perken. Met de Spinozapremie heb ik een team samengesteld dat gaat bijdragen aan de ontwikkeling van een mondiale grondwet – een wereldwijde grondwet die de rechten en plichten van landen en bedrijven vastlegt in een ontwerpgrondwet, zodat niemand meer zijn verantwoordelijkheid kan ontlopen voor het toebrengen van schade aan milieu en klimaat.’
<div class="info-box">
Joyeeta Gupta (Delhi, 1964) is universiteitshoogleraar klimaatrechtvaardigheid, duurzaamheid en mondiaal constitutionalisme aan de Universiteit van Amsterdam en hoogleraar aan het IHE Delft Institute for Water Education. In 2007 won het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), waar zij een van de hoofdauteurs was, de Nobelprijs van de Vrede, die ze deelden met Al Gore. Afgelopen zomer ontving ze de Spinozapremie, de hoogste onderscheiding in de Nederlandse wetenschap. Ze is getrouwd met Hans van der Hoeven en samen hebben ze een zoon.
</div>

Vrijheid