Rituelen zijn de rijm en het ritme van het leven. Zonder markering van de tijd leven we als zwervers en dwazen. We zijn al zoveel aan vaste cadans verloren, we eten, werken, rusten, winkelen en feesten allang niet meer op vaste tijden, zoals filosoof Marli Huijer in haar boek Ritme stelt. Routines die ordening, structuur en samenhang brachten in het persoonlijke en gezamenlijke leven zijn naar de achtergrond verdreven en vervangen door ‘flexibele tijdsindelingen’ die op elk gewenst moment individueel kunnen worden aangepast.

Als ik dit schrijf, is het acht uur ’s avonds. Ik raadpleeg het internet, mijn zoon haalt boodschappen voor het ontbijt, mijn dochter komt straks na werken en uitgaan ver na middernacht thuis. De aanvliegroutes zijn steeds verder uit elkaar komen te liggen.

Waarschijnlijk wordt de overgave aan to-dolijsten mede veroorzaakt door ons ongemak over die vormeloosheid.

Ook religieuze markeringen voor hoogtepunten, dieptepunten en overgangsmomenten zijn door de ontkerkelijking weggevallen. De doopceremonie, de eerste communie, de huwelijkssluiting, hoe we christelijke feestdagen vieren; met de dood van mijn katholieke opa’s en oma’s verdween een deel van die magische vaste gewoontes uit mijn leven. Waarschijnlijk wordt de overgave aan to-dolijsten mede veroorzaakt door ons ongemak over die vormeloosheid.

De vrijheid is te groot voor ons, is als een te ruime jas die steeds van onze schouders glijdt. Met het ritueel afvinken van taakje na taakje trekken we die jas weer wat steviger om ons heen. (Tot je niet meer kunt ademen van benauwdheid.)


Een nieuwe fenomeen: phonestacking. Waarbij iedereen in het gezelschap zijn telefoons op een stapel moet leggen. De eerste die hem weer pakt heeft verloren.

Knelpunten

Ik vroeg aan een paar rituelenkenners: wat zijn nu hedendaagse knelpunten in ons persoonlijk en maatschappelijk leven die om nieuwe rituelen vragen? Welke hebben we in 2020 nodig?

Depressie, burn-out, gejaagdheid, keuzestress, eenzaamheid, buitensluiting, nihilisme, schuldgevoel, hopeloosheid; het zijn de emotionele schaduwkanten van de seculiere welvaartstaat. Kunnen we die met rituelen iets verzachten?

Ze zeiden daarover (zie de kaders onderaan): het gaat thuis, op het werk en in de maatschappij om vertraging, verzoening en verbinding. Vertraging omdat rituelen in een gejaagde wereld de tijd kunnen stilzetten en betekenis kunnen geven aan wat anders gedachteloos voorbij zou gaan; verzoening om met onvermijdelijk tekort en verlies te kunnen omgaan; verbinding omdat we als enkelingen van elkaar losgezongen zijn geraakt en nieuwe manieren nodig hebben om een gemeenschap te vormen.

Uit de tijd tillen

Iets speciaal maken, uit de tijd tillen, het onzegbare verbeelden, een overgang tastbaar maken, dat zijn allemaal definities van rituelen. Het werk Zon dag kind van kunstenaar Barbara Raes is bijvoorbeeld een ritueel. Het geeft een kind met een groot verlies de mogelijkheid om vanaf het schip waarop het overnacht de zon wakker te zingen. Het is afscheid nemen en opnieuw beginnen tegelijk.

Raes creëert rituelen voor onzichtbare overgangsmomenten, zoals leven met ziekte en fysieke veranderingen of afscheid van een liefde. Haar rituelen maken deze overgangen tastbaar.

Ook Namen en nummers van kunstenaar Ida van der Lee is een ritueel. Van der Lee organiseert een jaarlijkse 4 mei-herdenking van de in de Tweede Wereldoorlog afgevoerde joden in de Oosterparkbuurt in Amsterdam. Buurtbewoners plaatsen op een grote straatplattegrond met huisnummers de namen van de slachtoffers die er ooit woonden. Die namen zijn door kinderen en volwassenen eerst met zorg op houten bordjes geschreven. Zo brengen de huidige bewoners de slachtoffers uit het verleden symbolisch weer thuis.

Rituelen kunnen ook, heel praktisch, rust creëren, bijvoorbeeld door met het opruimen van je bureau de werkdag af te sluiten voor je naar huis gaat. Er zijn rituelen voor een tweede huwelijk dat op een intieme plek in een park wordt gehouden, voor de sloop van een huis, of de bouw ervan. In Roemeense kerken wordt als iemand doodgaat een brandende kaars van de nis voor de levenden naar de nis voor de gestorvenen geplaatst. Het gevoel slingert mee in die onomkeerbare beweging van links naar rechts.

Hedendaagse smartlappen

Wie de gevoelsdynamiek van kleine en grote gebeurtenissen weet te kanaliseren in tradities, ceremonies, woorden of gebaren heeft een rustiger, inzichtelijker leven. Zo’n ‘buitentijdse omkadering’, de term is van opvoedfilosoof Stijn Sieckelinck, mag heel bescheiden zijn. Hoeft soms alleen maar te bestaan uit een feestelijk gedekte tafel, een geheven glas, een gedeelde herinnering. Door rituelen ontstaat betekenis uit chaos en inzicht in onduidelijke gevoelens en verhoudingen, rituelen verzoenen met gemis.

Want ook voor een goed leven moeten we een prijs betalen. Je werkt hier dus niet daar. Je bent met deze geliefde dus niet met die andere. Je hebt hier een leven opgebouwd en dus niet over de grens. Die keuzes zijn geen rationele stappenplannen geweest gericht op winstmaximalisatie; een leven vormt zich organisch. Je dacht: dit lijkt me leuk, je kreeg een kans, ontmoette een lief. Voor je het weet vlocht dat alles zich samen tot een leven, tot een geschiedenis. Je hebt het er mee te doen.

Rituelen kunnen helpen de pijn en zegening te ondergaan van die in de tijd gestolde halfkeuzes.

Lees ookMinder moeten, meer leven, deel I: Een betoog voor het oogsten van momenten23 januari 2018

Of zoals psychiater Damiaan Denys zei in de eerste aflevering van de Vrij Nederland-serie Minder moeten, meer leven: ‘de wijze waarop je je tot het tekort verhoudt, daar zit de persoonlijke ontwikkeling in.’ Rituelen kunnen helpen de pijn en zegening te ondergaan van die in de tijd gestolde halfkeuzes.

Zelf heb ik de melancholie daarover heel eenvoudig geritualiseerd door voor het slapen gaan een half uurtje naar muziek te luisteren. Droevige deuntjes meestal: ballads, klaaglijke melodieën, hedendaagse smartlappen die een uitweg bieden voor de lichtere tragiek van het leven.

Symbolische stap

Rituelen stonden ook voor dwang en plicht. Het je ontdoen ervan was voor de generatie van mijn ouders een bevrijding, een emancipatie. Maar nu de zware associaties met de kerk er een beetje vanaf zijn, komen ze weer volop in de belangstelling.

Ronald Grimes, de belangrijkste rituelenwetenschapper ter wereld, somt in zijn boek Deeply into the Bone: Re-inventing Rites of Passage op waar mensen hem in een paar maanden tijd allemaal niet voor gevraagd hebben: onderwijsrituelen, vernieuwde dooprituelen, euthanasierituelen, menopauzerituelen, rituelen om een relatie te vieren.

Vier filmproductiebedrijven vroegen advies hoe ‘rites of passage’ op het doek te verbeelden. Ook belden de buren bij hem aan met de vraag of hij een ritueel wist voor als hun zoon straks de puberteit in ging, zodat de jongen over een paar jaar geen alt-right manifestaties hoefde bij te wonen om een gevoel van mannelijkheid te ervaren.

Dat getuigt toch van grote wijsheid?

Bijzonder indrukwekkend is een project waarbij een groep gedetineerden na jarenlange gevangenschap een symbolische stap maken naar een nieuw leven.

Toen ik Grimes per mail vroeg welke nieuwe rituelen we komend jaar nodig hebben voor hedendaagse moeilijkheden, stuurde hij me per ommegaande een reeks filmpjes. In een ervan smeedt een jonge vrouw het geweer van haar opa om tot een kunstwerk, in een tweede kweken jongeren in een kerk planten als ceremonie rondom duurzaamheid. Bijzonder indrukwekkend is een project waarbij een groep gedetineerden die na jarenlange gevangenschap vrijkomen, temidden van vrienden en familie een symbolische stap maken naar een nieuw leven waarin het boete doen tot het verleden behoort. Dat welkom heten door het thuisfront is heel ontroerend.

Flierefluiters

Er zijn niet alleen nieuwe rituelen nodig voor tijdloze gebeurtenissen als geboorte, volwassenwording en dood, maar ook voor relatief nieuwe fenomenen zoals verder gaan na een scheiding, of een band smeden tussen de leden van samengestelde gezinnen, gezinnen met kinderen van verschillende bevriende homostellen, donorkinderen van zaad- en eiceldonoren.

De Amerikaanse journalist Jess Row, wiens familie bestaat uit leden van verschillende etnische afkomsten, schreef daar in 2018 over in The New Yorker: ‘Plural families like ours are a microcosm of what the anthropologist Benedict Anderson famously called “imagined communities”; we have no model in the world as it currently exists, so we make up our own.’

De rituelen. Ze regen het schijnbaar normale als kralen tot een ketting.

Zelf probeer ik sinds ik gescheiden ben met kleine nieuwe gewoontes ons overgebleven driemanschap te versterken. Want een van de ergste dingen van opnieuw beginnen is het verlies van geliefde gewoontes die bij dat voorbije leven hoorden. Hoe je verjaardagen vierde, de week samen afsloot, de rapportuitreikingen van de kinderen luister bijzette, overleden dierbaren op bepaalde dagen samen groette. De rituelen. Ze regen het schijnbaar normale als kralen tot een ketting.

Ook zoek ik iets voor het verwelkomen van nieuwe liefde. Mijn gehechtheid aan de geliefde die in 2018 onverwachts stierf, blokkeert mijn hart als een wegversperring. Ik schrik ervan hoe makkelijk ik wegwaai uit de armen van mensen die ik toch echt heel leuk vind. Een omhelzing, een schouderophalen, een opgestoken hand. Ik ga weer hoor, daáág.

‘Vagantes’ noemde dichter Ida Gerhardt dat soort types in 1946. Zwervers, rondreizende studenten, flierefluiters.

bij elken tweesprong waait een nieuwe droom ons tegen
en de gedachte kust het voorhoofd onverwacht.

Nieuwe gezamenlijke vieringen

Ook in het groot is er steeds opnieuw behoefte aan nieuwe vormen en vieringen. Samenlevingen veranderen, zeggen de drie rituelenkenners, dus ook de betekenis van gezamenlijke ceremonies zoals Sinterklaas, Bevrijdingsdag en Dodenherdenking. Dit soort ceremonies moeten voortdurend worden geactualiseerd.

Kijk naar de opkomst van nieuwe gezamenlijke vieringen zoals Halloween, en heel voorzichtig zelfs een Nederlandse variant van Thanksgiving. En precies hierin zit de hele kunst van het ritualiseren: om die nieuwe ceremonies en kleine plechtigheden steeds opnieuw zo vorm te geven dat ze blijven passen bij een alsmaar veranderend leven.

‘De babyshower of babyborrel kan een mooi betekenisvol overgangsmoment zijn voor ouders en familie, en is tegelijk vaak een commerciële happening.’

En ja, natuurlijk worden rituelen ook handig vercommercialiseerd, beaamt Joanna Wojtkowiak, coördinator aan de jaaropleiding voor rituele vormgeving aan de Universiteit voor Humanistiek. ‘Kijk naar de babyshower of babyborrel: het kan een mooi betekenisvol overgangsmoment zijn voor ouders en familie, en is tegelijk vaak een commerciële happening.’ Maar dat geldt volgens haar voor meer rituele ceremonies: ‘Aan huwelijken, uitvaarten en vuurwerk wordt natuurlijk ook veel verdiend.’

Ritueel ongemak

In dat ‘rituele ontwerp’ moet je er wel voor zorgen dat je alle partijen erbij betrekt, zegt Wojtkowiak. ‘Wiens stemmen zijn aanwezig? Een werkgever die over de hoofden van de werknemers in management speak iets ritueels doet, kan de plank helemaal misslaan.’ In haar vak noemen ze dat: ‘ritueel ongemak’. ‘Er is een waarachtige toewijding voor nodig, anders wordt het een poppenkast.’

‘Wil je de sluimerende kracht van rituelen echt oproepen, dan moet je ze aanpassen per geval per persoon.’

Ook is kennis nodig van het transformatieaspect van een ritueel, van de reis, van de beweging van hier naar daar, het from this to that. Neem de naturalisatieceremonie, stelt Wojtkowiak, een verplichte bijeenkomst waarop de immigrant het besluit krijgt uitgereikt dat hij of zij Nederlander is geworden.

‘Het is een prachtig idee om iemand symbolisch te laten opgaan in een gemeenschap, zolang er ook maar aandacht is voor de overgang van het ene land naar het andere. Iemand komt ook ergens vandáán, dat zou je zichtbaarder moeten maken dan nu in de meeste van die ceremonies gebeurt. Wil je de sluimerende kracht van rituelen echt oproepen, dan moet je ze aanpassen per geval per persoon. Je kunt er geen kant en klare draaiboeken voor maken.’

De hartslag van het leven

Bij mij wringt het altijd zo tussen het verlangen naar vorm en vormeloosheid. Ik houd van tradities maar óók van het luchtledige, ik voel me juist goed op uitgestrekte dagen waarop de tijdloosheid toeslaat en alles weer opnieuw kan beginnen.

Daarom is het oppassen geblazen dat die gewenste versterkte rituele vormgeving waarin we momenteel zo geïnteresseerd zijn, niet weer net zo doorslaat als al het andere dat in kleine doses goed is, maar in grote doses het leven in een wurggreep neemt. Zoals het dwangmatige sporten dat ik om me heen zie, het dwangmatige meten van slaap, stappen en gewicht, het dwangmatige zogenaamde genieten met bucket lists, het geen enkel slokje alcohol meer mogen, geen enkel vezeltje dierlijk product, geen enkel gluutje, geen enkel suikertje.

Voor mij zou het een dichtgetimmerd bestaan opleveren waarin de hartslag van het leven langzaam verstomt. Dat brengt me dan weer op rituelen die je in contact kunnen brengen met wat ‘het transcendente’ heet. Het zijn misschien wel de intiemste en meest persoonlijke van alle rituelen. Mediteren, stiltewandelingen, ecstatic dance; allemaal pogingen om toch weer te kunnen bidden, maar dan op een manier die bij de tijd past.

Ik ga voor ik straks weer haastig afscheid neem om dóór te gaan, eerst maar eens een ritueel bedenken voor alle verloren rituelen.

Nog deze week tekende iemand een heel mooi ankertje op de binnenkant van mijn pols, maar de volgende ochtend was de inkt er alweer afgespoeld. Ik ga voor ik straks weer wegwaai, mijn hand opsteek, haastig afscheid neem om dóór te gaan, eerst maar eens een ritueel bedenken voor alle verloren rituelen. Het begint er waarschijnlijk mee ze stuk voor stuk met de hand op te schrijven, en dan een hele tijd roerloos te blijven zitten.

Een ballad, een klaaglijke melodie, een hedendaagse smartlap. Dan zien we wel weer verder.

2020 volgens de rituele opleider

‘Rituelen maken tijd vrij voor de dingen waar we weinig tijd voor hebben.’ Volgens Joanna Wojtkowiak hebben we behoefte aan momenten die in het alledaagse leven de tijd stil kunnen zetten en zo ruimte geven aan gevoelens en ervaringen die eigenlijk niet passen in een prestatiegerichte, gerationaliseerde samenleving. In een dagboek schrijven voor het slapengaan bijvoorbeeld. Met de kinderen praten tijdens het avondeten en voor het naar bed gaan, telefoons uit de buurt. ‘Vaste gezinsrituelen zijn voor iedereen in een huishouden heilzaam.’

Naast het gejakker is eenzaamheid een knelpunt, en polarisatie ook. ‘Rituelen kunnen op het werk en in de samenleving de sociale cohesie versterken.’ Zoek naar waarderingsrituelen die overwerkte verplegers en onderwijzers in het zonnetje zetten, adviseert ze. Rituelen kunnen ook een rol spelen in de zingeving van het werk, en daarmee de werkvloer menselijker maken

‘Maatschappelijk is er een knelpunt hoe we ons tot het verleden verhouden: oude rituelen met een christelijke achtergrond passen niet meer een op een in onze tijd. Terwijl die wel voor een gezamenlijke identiteit zorgen. De opkomst van Halloween kan daar een antwoord op zijn.’

Joanna Wojtkowiak is coördinator en docent aan de celebrantenopleiding, een jaaropleiding voor rituele vormgeving aan de Universiteit voor Humanistiek. Ze doet onderzoek naar culturele, psychologische en existentiële aspecten van rituelen in onze samenleving.

2020 volgens de rituelenonderzoeker

Volgens Martin Hoondert hebben we scheidingsrituelen nodig. Niet alleen om een liefdesrelatie te kunnen afsluiten, maar ook om als veranderd gezin een nieuwe start te kunnen maken. Zo pleit hij voor een ritueel waarin de voormalig geliefden elkaar, eventueel ten overstaan van de kinderen, beloven goede opvoedpartners te blijven. Daar zou een ambtenaar van de burgerlijke stand een rol in kunnen spelen. Best ingewikkeld geeft hij toe, maar wel hoognodig.

We zouden een vloeiender overgang kunnen ondersteunen voor gendertransities, ‘een meisje dat een jongen, of een jongen die een meisje wordt, of het besluit fluïde te blijven; kunnen we dat vieren met een identiteitsfeest? Op school misschien? Daardoor wordt ook iets van het ongemak van de omgeving weggenomen. Daar zijn nu nog helemaal geen rituelen voor.’

Op het werk is volgens hem een wereld te winnen, en dan vooral voor mensen die er een tijd tussenuit zijn geweest door bijvoorbeeld zwangerschapsverlof, burn-out of de dood van een dierbare. Door zo’n moment kunnen de herintreders bespreekbaar maken wat er is gebeurd, en de collega’s kunnen vertellen over veranderingen op het werk. ‘We hebben hier voor een collega die zijn partner verloor een schriftje gemaakt waarin iedereen iets heeft geschreven. Dat hebben we hem op een kleine bijeenkomst gegeven toen hij terugkwam. Dat soort dingen maken het mogelijk om het gesprek aan te gaan. Ook voor mensen die terugkomen van een burn-out belangrijk.’

Een knelpunt is ook het wringen tussen traditie en identiteit. Of het nu om Zwarte Piet of vuurwerk afsteken gaat, ‘ieder dingetje dat nu aan de traditionele feestdagen wordt veranderd, levert veel emotie op’. Maar daarin is geen weg terug, ziet de onderzoeker. ‘Als de blik op het verleden verandert, veranderen ook de rituelen en tradities die daarmee samenhangen. We moeten iets verzinnen dat ons als multiculturele samenleving verenigt, dat noemen we civil rituals.’ Waarom beginnen we geen ‘Dag voor de democratie’, stelt hij voor. ‘Iedereen vrij, en het thema lokaal vertalen. Je kunt dat van bovenaf bedenken maar van onderaf moet het weerklank vinden.’

Martin Hoondert is universitair hoofddocent ‘muziek, religie en ritueel’ aan de Universiteit van Tilburg. Hij publiceerde onlangs over afwezige rituelen, en rituelen in de digitale samenleving. 

2020 volgens de toekomstpsycholoog

Een ritueel is volgens Tom Kniesmeijer een symbool om iets te benadrukken, een moment om je iets bewust te worden, de tijd stil te zetten, iets te ordenen. We hebben volgens hem rituelen nodig om met keuzestress om te gaan. Neem het tussenjaar waardoor studenten de keuze mijden door eerst op reis te gaan. Dat repertoire aan rituelen zou mogen worden uitgebreid.

In groepen en subculturen nemen rituelen toe, signaleert hij. Bijvoorbeeld van jongeren die naar Lowlands gaan en daar altijd met zijn zessen in een tent slapen en allemaal een identiek soort kleding dragen. ‘Extinction Rebellion maakt van zijn protest ook vaak een ritueel, door bijvoorbeeld een begrafenisstoet na te spelen, of door gebruik van de “Red Brigade”, mensen die met rode gewaden en witte gezichten door de massa schrijden.’ Maar we hebben nu verbinding tússen de groepen nodig om in die ‘samenloze leving’ zoals hij dat noemt meer verbinding te creëren. Momenten waarop we bijvoorbeeld gezamenlijk nadenken over hoe ver we als samenleving al gekomen zijn. Zo’n Dag voor de Democratie die Martin Hoondert voorstelt, daar zou hij helemaal voor zijn.

Omdat er nu groepen minderheden worden buitengesloten zou een etniciteiten overstijgende nieuw soort begroeting ook helpen, ‘geen handen schudden, geen hug of kussen, maar iets anders: iets dat een rustmoment creëert, jij bent hier, ik ben hier, wij zij hier in vrede samen.’

Maar voor het allemaal te blij en te opgelegd wordt, moeten we eerst eens met anti-efficiency rituelen beginnen, vindt hij, ‘om te voorkomen dat al die moeite om uit dat drukke chaotische bestaan te stappen op zich weer heel hard werken wordt.’ En met rituele zuchtsessies op het werk, waarin we even mogen zeggen wat er allemaal dus níet lekker loopt.’

Misschien, zo stelt hij, hebben we op tv een Nationale Rituelen Show nodig, waarbij nieuwe ideeën kunnen worden verkozen.

Tom Kniesmeijer is toekomstspycholoog, rituelenonderzoeker en initiatiefnemer van de jaarlijkse TrendRede.