Wie gaat er voor ons zorgen?
Europa stevent af op een zorgcrisis. De World Health Organization schat dat er in 2030 een wereldwijd tekort zal zijn van vijftienmiljoen gezondheidswerkers, omdat de gezondheidszorgsystemen niet zijn voorbereid op de demografische verschuivingen. Een vijfde van de inwoners van de EU is momenteel ouder dan 65 jaar. Gemiddeld leven deze mensen dan nog twintig jaar, waarvan de helft wordt doorgebracht in slechte gezondheid. We leven langer, maar zijn ook langer hulpbehoevend. In Europa neemt het aantal mensen dat in de zorg werkt bovendien structureel af, en Covid heeft dat proces versnelt. Hoe gaan Europese landen om met deze naderende crisis?

De komende maanden kijkt Vrij Nederland hoe er in ons land en in andere landen wordt gewerkt om dit dreigende zorginfarct het hoofd te bieden. Wat kan de overheid doen om de bevolking langer gezond te houden? Hoe kunnen oudere mensen langer thuis blijven wonen? Hoe kan in korte tijd meer zorgpersoneel worden aangetrokken? En welke rol kan technologie hierbij spelen?

Trini (85) zit op haar zwartleren bank en kijkt naar de televisie, waar op vol volume een Spaanse spelshow is te zien. Zo nu en dan schieten haar ogen naar haar breinaalden die steekje voor steekje een donkerpaarse coltrui breien. Ze woont in haar eentje op de drieëntwintigste verdieping van Torre Júlia, een flat met ouderenwoningen aan de rand van Barcelona. Haar appartement is klein maar heeft een fraai uitzicht over de stad en de bergen. Trini legt haar breiwerk neer en wandelt met kleine, voorzichtige stapjes naar haar balkon. ‘In de avond is het nog mooier, dan zie je aan alle kanten hier beneden lichtjes fonkelen.’

De meters die ze net heeft afgelegd, worden geregistreerd door een zwart piramidevormig apparaatje dat onopvallend op de hoek van het aanrecht staat. Een tweede staat op haar nachtkastje in de slaapkamer. Iedere stap die Trini in haar woning zet, wordt met die twee apparaten geregistreerd en is vervolgens via de cloud over de hele wereld te raadplegen door zorgmedewerkers én familieleden. Welkom bij de ouderenzorg 2.0.

Een welwillende burgemeester en zeven alleenwonende vrouwen

Remote Care, ontwikkeld door het Canadese bedrijf Aerial en het Spaanse telecombedrijf Telefonica, wordt op dit moment op meerdere plekken in Spanje getest door Ingesan, een instelling gespecialiseerd in verschillende vormen van professionele zorg. Het systeem combineert een wifiverbinding, kunstmatige intelligentie en data-analyse om op een efficiënte manier zorg te verlenen en te kunnen blijven geven aan ouderen die op zichzelf wonen, zoals Trini. In augustus 2021 startte de eerste proef in Luciana, een klein afgelegen dorpje in de regio Castilië-La Mancha met nog geen vierhonderd inwoners.

Javier Barahona, sales director van Aerial vertelt: ‘We zijn daar begonnen, omdat we ons systeem zo snel mogelijk in de praktijk wilden testen op een plek waar wij denken dat het voor de grootste veranderingen zal zorgen. Spanje heeft ongelofelijk veel kleine dorpjes als Luciana, waar veel ouderen wonen, waar de zorg vaak niet om de hoek te organiseren is en de voorzieningen meer en meer verdwijnen.’

Ze troffen in het dorp een welwillende burgemeester en zeven alleenwonende vrouwen tussen de 75 en 93 jaar oud die bereid waren om zich drie maanden vierentwintig uur per dag in hun huis te laten volgen. Barahona: ‘Met volgen bedoelen wij het registeren van bewegingen en activiteit, niet het filmen van mensen. Dat willen mensen niet, en terecht.’

Het kleine kastje kan met behulp van sensoren een goed beeld geven van het dagelijks en nachtelijk leven van een bewoner. Hoe laat gaat iemand naar bed? Hoe vaak wordt iemand wakker? Hoeveel wc-bezoeken zijn er ’s nachts? Hoeveel meters legt iemand per dag in zijn huis af? De ouderen moeten toestemming geven om de informatie te kunnen delen met zorgverleners. Die krijgen op deze manier een completer beeld krijgen van de gezondheid van de oudere. Barahona: ‘Het is de reden dat we na Luciana nu in een zorginstelling van Ingesan een proef hebben opgezet. Hoe kan de verzamelde informatie worden gelezen en ondersteunen bij de zorgverlening? Wat voegt het toe?’

‘Wij realiseren ons nu meer dan ooit dat ouderen het vaak niet door hebben als er iets aan ze mankeert.’

Ingrid Riu, werkzaam bij Ingesan als directrice van de verzorgingsflat in Barcelona waar de proef loopt, is na ruim een half jaar enthousiast. Riu: ‘Het maakt de gesprekken die wij voeren gemakkelijker. We weten meer. Wij zijn bij onze bezoeken aan bewoners grotendeels afhankelijk van de informatie die iemand op dat moment geeft. Die informatie is lang niet altijd volledig of correct. Het is voor ouderen zelf ook heel prettig als ze hun klachten onderbouwd zien.’ Riu vertelt over een dame die zelf niet in de gaten had dat ze steeds slechter sliep. ‘Ze bleek ernstige slaapbenauwdheid te hebben en slaapt nu met een zuurstofmasker op. Dat is een wereld van verschil. Wij realiseren ons nu meer dan ooit dat ouderen het vaak niet door hebben als er iets aan ze mankeert.’

Javier Barahona scrolt door de over Trini verzamelde gegevens op zijn computer. In keurige grafiekjes wordt het dagelijks leven van deze vijfentachtigjarige dame samengevat. Hoeveel mensen ze op bezoek heeft gekregen. Hoeveel ze heeft bewogen. Hoeveel televisie er is gekeken en hoe de nachten zijn verlopen. Barahona: ‘Dat ziet er bij haar heel goed uit. Ze wordt twee keer per nacht wakker, maar slaapt zeker acht uur per nacht.’

Maar schuurt het niet, het intensief volgen, ook al is het zonder camera’s, van ouderen die misschien vergeten dat al deze gegevens worden opgeslagen en gedeeld? Barahona benadrukt dat de privacywaakhond in Spanje om advies is gevraagd en geen problemen ziet. Er is zogeheten ‘geïnformeerde toestemming’ van betrokkenen die ook weer kan worden ingetrokken. Directrice Riu ziet ook geen bezwaar: ‘Deze mensen houden wij hier natuurlijk al in de gaten. Dat is ons werk.’

Geen discipline vereist

De informatie kan ook worden gedeeld met familieleden, mits de persoon in kwestie daar toestemming voor geeft. Trini heeft twee zonen die erg blij zijn dat ze hun oude moeder kunnen volgen. Lachend: ‘Ze maken zich vaak zorgen om mij. Ze wonen ver weg, hebben hun eigen leven en gezin en zo kunnen ze mij een beetje in de gaten houden. Ik wil niet dat ze zich zorgen maken, dus ik vind het best. Ik merk er weinig van.’

Volgens de uitvinders is dat het grootste voordeel. Geen horloge, geen polsbandje, niets waarvoor enige discipline is vereist. Er hoeft niets opgeladen te worden of om te worden gebonden. De apparaten registreren zonder dat de bewoner het door heeft. Trini: ‘Ik vind het fijn dat ik niet meer eindeloos eerst allemaal vragen krijg van mijn zonen over hoe ik slaap en of ik wel goed voor mijzelf zorg. Dat kunnen ze zelf zien. We kunnen het nu over andere dingen hebben.’

‘Natuurlijk is echt contact beter dan digitaal. Als dat zou kúnnen.’

Ingrid Riu heeft een Nederlandse moeder, maar spreekt maar een paar woorden Nederlands. Een van die woorden is ‘oma’. Die woont op negentigjarige leeftijd alleen in Den Haag. ‘Mijn moeder bezoekt haar regelmatig, maar de zorgen om ouderen die ver weg wonen zijn groot. Een paar decennia geleden woonden familieleden nog dicht bij elkaar en kon je elke dag even langs. Dat is drastisch veranderd. Ik denk dat in Spanje heel veel mensen blij zullen zijn met deze techniek om te kunnen zien hoe het met hun ouderen gaat.’

Bittere noodzaak

Het langer op zichzelf laten wonen van de oudere bevolking is bittere noodzaak, simpelweg omdat er over een paar jaar te veel ouderen zullen zijn om in verzorgingstehuizen te plaatsen. Het tempo van vergrijzing verschilt per land. Japan, Italië en Spanje zijn het meest vergrijsd, maar China en de rest van de wereld zullen in de loop van de eeuw net zo vergrijsd raken.

Een vijfde van de zevenenveertig miljoen inwoners van Spanje is op dit moment ouder dan vijfenzestig jaar. In 2050 zal dat een derde zijn. Ook de stad Barcelona wordt snel ouder. Het aantal inwoners ouder dan 65 jaar is de afgelopen twee decennia met zeventien procent toegenomen. De overheid probeert manieren te vinden om mensen langer zelfstandig thuis te laten wonen. ‘Met het op afstand volgen van mensen kunnen we het moment dat ze hun eigen huis uit moeten met vijf tot zeven jaar uitstellen,’ schat Barahona van Aerial.

Anderen zien jou

Een ander onderdeel van het Remote Care-systeem is het op afstand consulteren van artsen, die voor het gesprek al veel informatie hebben gekregen in de vorm van data. Via de televisie, een apparaat waar ouderen aanzienlijk meer vertrouwd mee zijn dan met computers, kunnen zelfstandig wonende ouderen contact leggen met artsen, fysiotherapeuten en sportinstructeurs.

Op het scherm van Barahona zijn acht ouderen te zien die met een instructeur oefeningen doen. Ze wonen allemaal in andere delen van Spanje waar nu proeven lopen met het systeem. Javier Barahona wijst een oudere heer aan rechtsboven op het scherm die vanuit Malaga meedoet. ‘Die zag er een paar maanden geleden echt anders uit. Hij schoor zich niet en verscheen in vieze kleren. Nu ziet hij er een stuk verzorgder uit. Je ziet elkaar immers. Anderen zien jou.’

We kijken samen een paar tellen in stilte naar de vakjes met bewegende ouderen die met wisselend enthousiasme met hun armen zwaaien. Barahona zucht en lacht een beetje ongemakkelijk. ‘Natuurlijk is echt contact beter dan digitaal. Natuurlijk is een dokter die iedere dag zelf langsgaat beter en verdient een sportklasje waar iedereen samenkomt in een zaaltje de voorkeur. Als dat zou kúnnen. Maar ik zie echt niet hoe. Ik zeg niet dat onze weg, ons systeem de oplossing is, maar we moeten dingen anders gaan doen.’

Mede mogelijk gemaakt door het Steunfonds Freelance Journalisten.