Interview

<div class="info-box">
<iframe src="https://w.soundcloud.com/player/?url=https%3A//api.soundcloud.com/tracks/955420036&amp;color=%23ff5500&amp;auto_play=false&amp;hide_related=true&amp;show_comments=false&amp;show_user=true&amp;show_reposts=false&amp;show_teaser=false&amp;visual=true" width="50%" height="150" frameborder="no" scrolling="no"></iframe>
Liever luisteren? Lou-Anna Druyvesteyn sprak dit verhaal in.
</div>
Weet je nog, het begin van de coronacrisis? We waren bezorgd, maar vonden het soms ook wel lekker dat sociale verplichtingen wegvielen. Plotseling bakten we heel mindful brood en trokken ongelezen boeken uit de kast. Maar nu de beperkingen maar blijven duren, lukt het minder goed om de loze tijd aangenaam op te vullen. En trouwens, op de vele stroeve en langgerekte thuiswerkdagen is die tijd er vaak ook niet.
Wat overblijft, zijn de zorgen en de onrust, die alle ruimte krijgen omdat we de hele tijd in ons eigen huis zitten, in ons eigen hoofd, zonder uitlaatklep. Middeleeuwse filosofen noemden dat gevoel acedia: een cocktail van luste- en rusteloosheid.
Acedia overviel Daan Roovers toen haar oudste zoon het virus had opgelopen. Daarom moest ze, hup, de quarantainebubbel in – met weinig prikkels van buitenaf, een vooruitzicht dat best fijn leek. En toch was ze voortdurend afgeleid. Ze zag het ook bij haar zoon. ‘Die zit soms uren aan zijn huiswerk zonder dat hij iets opneemt. Dat gebrek aan concentratie is een typisch gevolg van acedia. Zelfs als je alle afleiding weghaalt en jezelf dwingt om op je kont te gaan zitten, is het moeilijk om je geest niet te laten afdwalen.’
O, ironie! Het ene moment snakken we naar rust, het andere worden we er gek van. De Franse filosoof Blaise Pascal (1623-1662) schreef ooit: ‘We streven naar een rustig leven door te strijden tegen het een of ander dat dit in de weg staat, en als we het uit de weg geruimd hebben, wordt de rust ondraaglijk door de verveling die zij veroorzaakt.’
<div class="info-box">
<h5>Daan Roovers</h5>
Filosoof Daan Roovers (1970) is tot en met maart 2021 Denker des Vaderlands. Ze werkt voor de Universiteit van Amsterdam en het Amsterdamse debatcentrum De Rode Hoed en was tussen 2001 en 2015 hoofdredacteur van Filosofie Magazine. Roovers is groot pleitbezorger van publieksfilosofie, waarbij filosofie een activiteit is die hardop en midden in de samenleving wordt uitgevoerd en waaraan elke burger kan deelnemen. Journalist <a href="http://twitter.com/mennovdbos">Menno van den Bos</a> legt haar in elk nummer van Vrij Nederland een grote kwestie van deze tijd voor.
Lees <a href="https://www.vn.nl/daan-roovers/">hier</a> alle eerdere delen uit deze rubriek.
</div>
<h5>Golfbeweging</h5>
Middeleeuwse monniken als Thomas van Aquino hebben prachtig beschreven hoe zij met acedia worstelden, zegt Roovers. ‘Hoe ze, als ze een boek lazen, door elk ritselgeluid van het papier werden afgeleid, hoe ze steeds de bladzijden telden. En dat terwijl ze heel bewust voor dat rustige bestaan gekozen hadden.’
<blockquote>Heel veel mensen lijden aan acedia, en dat is voor mij een troost</blockquote>
Als je niet oppast, leidt acedia tot schuldgevoel. ‘Je neemt je voor om van alles te doen, het ligt misschien al voor je neus, en anderhalf uur later heb je nog niks gedaan. Dat valt je dan des te meer tegen van jezelf, omdat je door corona geen excuus hebt om het niet te doen omdat je nergens heen hoeft. Je kunt alleen jezelf de schuld geven.’
Niet nodig, zegt Roovers, want het is diep menselijk − kijk maar naar die monniken. ‘Heel veel mensen lijden eraan, en dat is voor mij een troost. Ik heb dit jaar misschien geen Italiaans of een nieuw instrument geleerd, maar mijn buren ook niet. En de meeste boeken in het land die voor corona ongelezen waren, zijn dat nog steeds.’
Nog een troost: de ergste momenten van de dag drijven vanzelf over. ‘Bij die monniken kwam de acedia vooral opzetten rond het middaguur, als de zon het hoogst stond. Na één of twee uur werd het minder. Tenzij je echt depressief bent, kun je erop vertrouwen dat dit soort gevoelens altijd een golfbeweging zijn.’
Het hardst slaat acedia in bij alleenstaanden, die op zichzelf zijn aangewezen. In een eerdere aflevering van deze reeks <a href="https://www.vn.nl/auteur/menno-van-den-bos/">observeerde</a> Roovers dat ons chagrijn richting elkaar begon toe te nemen – en stelden we de vraag: hoe houden we het met elkaar uit – maar minstens zo belangrijk is: hoe houd ik het met mezélf uit? ‘Aan die confronterende vraag kwamen we vóór corona niet toe omdat we van onszelf konden weglopen door naar een lezing, de kroeg of vrienden te gaan. Die uitvluchten zijn er nu niet meer.’
<h5>Complotdenken als uitvlucht</h5>
Kortom: de onrust borrelt in onze lijven, maar kan er door de huidige maatregelen niet goed uit. Vormen van zelfexpressie als sport, dans en zang zijn aan banden gelegd. Kerk dan wel kroeg zijn niet langer een schuilplaats voor wie op zoek is naar ontmoeting of (een glas) troost.
Zodoende kan de behoefte tot vluchten uit de acedia zich op ongezonde manieren gaan uiten. Een van die manieren, denkt Roovers, is complotdenken. Onderzoek wijst uit dat geloof in samenzweringen in dit coronajaar welig tiert. De overheid zou mensen bewust ziek maken en de vaccins die we straks toegediend krijgen zouden microchips van Bill Gates bevatten.
<blockquote>&#8216;Veel mensen willen zich niet laten vertellen wat ze wel en niet mogen, dus zoeken ze een ander verhaal.’</blockquote>
Volgens Roovers zijn zulke verhalen een verleidelijk antwoord op acedia, op de vage angst die ons nu vergezelt. ‘Met ongerichte angst gaan mensen doorgaans om door het te richten op iets concreets: migranten, pleinen, liften – of Mark Rutte of Bill Gates,’ zegt Roovers. ‘Tot concrete vijanden kun je je beter verhouden dan tot vage, abstracte dreigingen als een virus. Die theorieën zijn een aantrekkelijke vorm van simplificatie. Dat het kabinet zegt dat we nog niet precies weten hoe het zit met dat virus is zó onbevredigend! Dan heb je liever dat iemand zegt: we weten precies hoe het zit, namelijk zo. Dat geeft meer houvast dan de modderige werkelijkheid vol aannames en onzekerheid.
Daarnaast zijn we al een hele tijd erg afhankelijk van aanwijzingen van de overheid. Die afhankelijkheid in combinatie met onzekerheid voedt gevoelens van scepsis. Veel mensen willen zich niet laten vertellen wat ze wel en niet mogen, dus zoeken ze een ander verhaal om hun handelen op te baseren.’
Een verhaal, bijvoorbeeld, waarin het virus niet bestaat – heel handig, want dan kun je simpelweg zeggen: ‘Ik doe niet meer mee’ en je vrijheid terugveroveren.
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="" href="https://www.vn.nl/goed-humeur-tijden-van-corona/" class="article-embed article-embed--left article-embed--new">Lees ookZo behoud je een goed humeur in tijden van corona: 'Ga niet doemdenken'26 september 2020</a>
<h5>Brandjes blussen</h5>
Moeten we, omdat mensen er kennelijk baat bij hebben, mild oordelen over complotdenken? Uiteindelijk niet, zegt Roovers, want het bedreigt de gemeenschapszin. ‘Ik maak me vaak zorgen: leven we nog in dezelfde wereld en hebben we nog common ground? Praten, discussiëren en zelfs stemmen hebben alleen zin als we zorg besteden aan de bron die ons voedt: de informatie die we samen tot ons nemen. Dat is volgens mij het belangrijkste vraagstuk van deze tijd.’
Maar de trend is juist dat er verschillende ‘waarheden’ ontstaan. Op internet tieren complottheorieën en nepnieuws welig. Door de algoritmen van sociale media als YouTube en Facebook leidt het bekijken van één misleidend filmpje of bericht er al toe dat je er meer van op je tijdlijn krijgt. Voor je het weet, groeit het aantal aanbevelingen uit die hoek exponentieel. Desinformatie duikt ook op in de fysieke wereld: bladen als De Andere Krant en Gezond Verstand, die volstaan met onzinnige claims over het coronavirus − bijvoorbeeld dat het even dodelijk zou zijn als griep.
Direct werd opgeroepen tot een verbod op verkoop van deze bladen in kiosken als AKO en Bruna, waar Gezond Verstand in de schappen ligt, maar daar is Roovers geen voorstander van. ‘Kiosken zijn neutrale verkooppunten die aan zo’n blad niet veel meer verdienen dan aan Vrij Nederland. Bij YouTube en Facebook ligt het anders, want die verdienen eraan als hun algoritmen uitzinnige theorieën en clickbait promoten.’
Speelt bij kiosken niet een vergelijkbare commerciële prikkel? Als veel mensen Gezond Verstand kopen, zet de Bruna ’m vroeg of laat prominenter in het schap. ‘Maar dat is dan zo’n sloom werkend “algoritme” dat ik er nog wel mee kan leven. En: als je een blad koopt, word je zodra je de winkel verlaat met rust gelaten, terwijl sociale media je actief in een fuik zuigen.’
<blockquote>Ik merk bij mezelf dat ik het gesprek liever uit de weg ga</blockquote>
Overigens vindt Roovers het ook op sociale media geen oplossing om bepaald materiaal te verbannen. ‘Dat YouTube het kanaal van complotdenker en rapper Lange Frans heeft verwijderd, vind ik een voorbeeld van oppervlakkig brandjes blussen. Het systeem zelf verandert daardoor niet. Het zou beter zijn als ze hun algoritmen zouden vrijgeven, zodat wij ons meer bewust worden van hoe we gemanipuleerd worden.’
<h5>Brug tussen twee werelden</h5>
Roovers heeft zelf ook complotdenkers in haar omgeving. ‘Het wordt lastiger om eromheen te praten, omdat elk gesprekje in het teken staat van corona. Je leest vaak dat je de in de eerste plaats begrip moet tonen en niet direct op de inhoud ingaan. Daar ben ik het mee eens. Toch merk ik bij mezelf dat ik het gesprek liever uit de weg ga. Maar dat maakt de kloof natuurlijk wel groter. Ik heb dus nog geen goede oplossing.’
Het is een duivels dilemma tussen begripvol zijn en jezelf niet verloochenen − want soms zit de ander gewoon fout. ‘Het raakt me bijvoorbeeld als mensen het hebben over de “leugenpers” en de journalistiek aanvallen. Ik beroep me dan weleens op het feit dat ik bijna twintig jaar in de journalistiek heb gewerkt en dus weet waar ik het over heb. Maar ik vind het vervelend om op die manier mijn gelijk te halen. Het werkt ook niet, ik ben dan zelf zogenaamd ook geïndoctrineerd.’
Want ja: met haar gewichtige titel is de Denker des Vaderlands natuurlijk óók zo’n vervelende autoriteit waar sommigen niks van moeten hebben.
<blockquote>‘Ik heb in deze uitzonderlijke tijd óók geen glazen bol.’</blockquote>
Gelukkig vallen de scheldpartijen op sociale media mee. Misschien doordat Roovers met haar Brabantse tongval, nuchtere formuleringen en pleidooien voor democratische inspraak voor de gewone burger onmogelijk weg te zetten is als een of andere van het volk vervreemde grachtengordelfilosoof.
‘Ik gebruik dat ook wel. Als ik op sociale media aangevallen word omdat ik kritiek heb op protesterende boeren, antwoord ik: ik heb vroeger vaker op een tractor gezeten dan al die twitteraars met een tractorplaatje in hun profiel bij elkaar. Ik denk dat het soms wel werkt dat ik een brug tussen twee werelden vorm.’

<h5>Doorgeefluik des Vaderlands</h5>
Het is de laatste keer dat ik met Daan Roovers praat voor deze rubriek. Reden om stil te staan bij een bizar jaar, waarin de Denker des Vaderlands nog vaker verwachtingsvol werd aangekeken dan normaal. Vanaf het begin van de coronacrisis stroomden bij Roovers de verzoeken van kranten en tv-programma’s binnen om te filosoferen over wat het virus met de mensheid zou doen.
In tegenstelling tot sommige andere bekende filosofen koos ze ervoor om al die wensen selectief te vervullen. ‘Een filosoof hoort een beetje bescheiden te zijn. Ik heb in deze uitzonderlijke tijd óók geen glazen bol. Zoals Hannah Arendt zei: filosofie is na-denken, de wijsheid volgt ná de gebeurtenissen.’
Filosofie is nergens een quick fix voor. Ook niet voor complotdenkers, of voor de daaraan ten grondslag liggende onrust.
‘Een vraag die tegenwoordig in elk interview centraal staat is: hoe lossen we dit op? Dat moet je niet aan mij vragen. Filosofie gaat over de vraag: wat betekent dit? Wat zegt het over de samenleving dat complotdenken juist nu opkomt? Filosofie is dus geen oplossing voor problemen – maar het helpt je wel om er gestructureerd over na te denken. Om hoofd- en bijzaken te onderscheiden en gebeurtenissen en je eigen reactie daarop beter te begrijpen.’
Op die noot eindigt dit laatste van tien gesprekken, waarin behalve Daan Roovers zelf telkens weer andere filosofen centraal stonden.
Roovers omschreef zichzelf in een van de gesprekken als Doorgeefluik des Vaderlands – en dat was niet alleen maar een grapje. ‘Ik weet niet overal wat van, maar ik weet inmiddels wel veel van filosofie. Ik heb me tientallen jaren verrijkt met de ideeën van anderen en daarmee probeer ik mee te denken op de huid van de tijd. Ik kijk wat er speelt en blader dan net zo lang terug in boeken, bijvoorbeeld van die monniken, tot ik een zinvol perspectief gevonden heb dat mensen aan het denken zet. Dat is wat ik te bieden heb.’

Samenleving

Menno van den Bos

Gerelateerd

Daan Roovers: ‘We moeten niet denken: eerst corona fiksen en dan zien we wel verder met het klimaat’